«Πώς θα ξεχωρίζω τη δουλειά μου από τις τραγικές καταστάσεις που δημιουργήθηκαν; Πόλεμος, πολιτική, ερείπια και εξαφάνιση»

Ο Αδαμάντιος Διαμαντής [1900-1994], σε μια από τις πολλές επιστολές που αντάλλαξε με τον νομπελίστα συγγραφέα και διπλωμάτη Γιώργο Σεφέρη, εξέφραζε την αγωνία του σχετικά με την πολιτική κατάσταση στην Κύπρο, έτσι όπως διαμορφώθηκε ήδη το 1963 με τις διακοινοτικές ταραχές. Εκφράζοντας γραπτώς αυτή του την ανησυχία, ο Διαμαντής επιβεβαίωνε ότι είναι «ο καλλιτέχνης που περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον υπήρξε παρών -είτε συμμετέχοντας είτε βιώνοντας τις συνέπειες- σε όλα τα σημαντικά γεγονότα που σημάδεψαν την πατρίδα του τον 20ό αιώνα», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η δρ Ελένη Νικήτα, ιστορικός τέχνης, ερευνήτρια του έργου του Διαμαντή και επιμελήτρια της έκθεσης που θα φιλοξενήσει η Λεβέντειος Πινακοθήκη από την ερχόμενη Τρίτη στην αίθουσα προσωρινών εκθέσεών της.

Σε αυτή την έκθεση, που φέρει τον τίτλο «Αγωνίες – Διαμαντής», παρουσιάζονται για πρώτη φορά συγκεντρωμένα όλα τα έργα της σειράς «Αγωνίες» του Κύπριου ζωγράφου, πρωτεργάτη της κυπριακής εικαστικής δημιουργίας.

Από το 1963 άρχισα να ζωγραφίζω τις ‘Αγωνίες’ μέχρι το 1971 και το 1977 ζωγράφισα ακόμη έναν πίνακα, το ‘Αγωνίες, Πριν και Μετά’. Το θέμα είναι πάλι η γυναίκα, τα παιδιά, οι κατσίκες σε αγωνία, με βράχους και αναταραχή στο δεύτερο πλάνο»

Οι «Αγωνίες» είναι το αποτέλεσμα της ανάγκης του Διαμαντή «να μετουσιώσει εικαστικά τις δυνατές συγκινησιακές του καταστάσεις και την ψυχή ενός κόσμου που έχει χάσει την ισορροπία του», σημειώνει στο βιβλίο «Αδαμάντιος Διαμαντής, η ζωή και το έργο του» [εκδ. Πολιτιστικό Ίδρυμα Τράπεζας Κύπρου, 1998] η δρ Νικήτα. Η αναπαραστατική τέχνη που χαρακτήριζε τη μέχρι τότε δουλειά του ζωγράφου δεν στέκεται ικανή να εκφράσει τα συναισθήματά του, τους φόβους, τις ανησυχίες του. Καταφεύγει στον εξπρεσιονισμό και σε συμβολισμούς που συνεπικουρούν όσα θέλει να εκφράσει στον καμβά του.

Πολυεπίπεδη αγωνία

«Δεν ξέρω αν θα μπορέσω ποτέ να ζωγραφίσω αυτό που έκαμνα πριν»

Δίπλα στις αγωνίες για το μέλλον της Κύπρου, ο Διαμαντής εκφράζει την υπαρξιακή του αγωνία. Έχοντας οριστικά αποσυρθεί από την εκπαίδευση το 1962, και ύστερα από ένα ελαφρό καρδιακό επεισόδιο, ο Διαμαντής έχει τον χρόνο να αφοσιωθεί αποκλειστικά στο ζωγραφικό του έργο, επιθυμία την οποία εκφράζει ήδη το 1960 και ύστερα από την επιτυχία της πιο πρόσφατης έκθεσής του, το 1957.

Ο χρόνος που έχει πια στη διάθεσή του είναι άπλετος για να δημιουργήσει απερίσπαστος. Τα πολιτικά προβλήματα της Κύπρου πυκνώνουν και ο ίδιος εκφράζει άλλη μια αγωνία: θα μπορέσει να εκφράσει τη νέα κατάσταση πραγμάτων; «Έχασα τον κόσμο μου των απλών ανθρώπων. Δεν μπορώ να πάω στα χωριά πλέον. Άραγε θα ξαναβρώ ό,τι ήταν πριν; Και πότε;».

Επιπλέον, δέχεται την επίθεση των νέων καλλιτεχνών, που φτάνουν στην Κύπρο μετά τις σπουδές τους στο εξωτερικό και θέλουν να παρουσιάσουν τις νέες εικαστικές τάσεις. Ο Διαμαντής προβληματίζεται για τη θεματολογία και το ζωγραφικό του λεξιλόγιο. Ωστόσο παραμένει πιστός σε ό,τι κάνει.

«Η δουλειά μου, ό,τι κι αν αυτό σημαίνει, ιδιαίτερα τώρα μετά την πλήρη και συνειδητή επίγνωση του τι συμβαίνει γύρω μου, είναι η απάντησή μου σε όλα αυτά», γράφει στις σημειώσεις του το 1963, χρονιά κατά την οποία ξεκίνησε ο κύκλος των έργων με τον γενικό τίτλο «Αγωνίες».

Πανανθρώπινος χαρακτήρας

«Από το 1963 άρχισα να ζωγραφίζω τις ‘Αγωνίες’ μέχρι το 1971 και το 1977 ζωγράφισα ακόμη έναν πίνακα, το ‘Αγωνίες, Πριν και Μετά’. Το θέμα είναι πάλι η γυναίκα, τα παιδιά, οι κατσίκες σε αγωνία, με βράχους και αναταραχή στο δεύτερο πλάνο. Δεν ήταν διαφορετικό απ’ ό,τι πάντοτε συνέβαινε στην Κύπρο αλλά είχα ένα αίσθημα μεγαλύτερης ανησυχίας και αγωνίας. Έπρεπε να στραφώ από τις ευτυχισμένες στιγμές σ’ αυτό»

Ο Διαμαντής ζωγράφισε συνολικά 10 «Αγωνίες». Από αυτές, εκτίθενται στην έκθεση της Λεβέντειου Πινακοθήκης οι οκτώ, καθώς η μία -και δη η πρώτη- ανήκε στη συλλογή του Προεδρικού Μεγάρου και κάηκε κατά τη διάρκεια του πραξικοπήματος του 1974. Η δεύτερη απούσα από την έκθεση ‘Αγωνία’ ανήκει σε ιδιωτική συλλογή και δεν παραχωρήθηκε στη Λεβέντειο.

Όπως αναφέρει η δρ Νικήτα, ο θεματικός άξονας αυτών των έργων [που τιτλοφορούνται Αγωνία Ι, Αγωνία ΙΙ κ.ο.κ έως Αγωνία VII, με τελευταία την Αγωνία Πριν και Μετά] είναι κοινός: την ώρα της αγωνίας, οι άνθρωποι -γυναίκες στα περισσότερα έργα, σε αντίθεση με τον Κόσμο της Κύπρου όπου δεσπόζει η ανδρική φιγούρα- προσπαθούν να σώσουν τα παιδιά και τα ζώα τους. Οι εικόνες του Διαμαντή, που άλλοτε εστίαζαν στην κυπριακή φύση και στους ανθρώπους της, αποκτούν πια πανανθρώπινο χαρακτήρα και εκφράζουν τον πόνο κάθε εκτοπισμένου, φοβισμένου ανθρώπου, σε κάθε πόλεμο, σε όλο τον κόσμο.

Αγωνίες Πριν και Μετά, 1973-1977, Ακρυλικό σε μουσαμά σε τρία τελάρα, Συλλογή Λεβέντειου Πινακοθήκης ©Ελένη Παπαδοπούλου

Οι επιρροές

Τα οκτώ έργα του Διαμαντή στη σειρά «Αγωνίες» θα εκτίθενται στο κεντρικό δωμάτιο της αίθουσας προσωρινών εκθέσεων, στο ισόγειο της Λεβέντειου Πινακοθήκης.
Περιμετρικά, στους χώρους που θα οδηγούν στο κεντρικό δωμάτιο, θα παρουσιάζονται πάρα πολλά προσχέδια του Διαμαντή για τα εν λόγω έργα, φανερώνοντας την πορεία του ζωγράφου μέχρι το τελικό αποτέλεσμα.

Μάλιστα, για πρώτη φορά σε αυτή την έκθεση θα παρουσιαστεί και το σύνολο των προσχεδίων του Κόσμου της Κύπρου, που ο Διαμαντής δημιούργησε την ίδια περίοδο, από το 1967 μέχρι το 1972.

Εκτός από τα προσχέδια, όμως, στον χώρο της έκθεσης θα παρουσιάζονται -ως πιστά φωτογραφικά αντίγραφα και στο ίδιο μέγεθος με τα πρωτότυπα- τα έργα από τα οποία επηρεάστηκε ο Διαμαντής για τη σειρά «Αγωνίες». Γίνεται έτσι, όπως σημειώνει η δρ Νικήτα, «προσπάθεια να καταδειχθεί η εικαστική πορεία του Διαμαντή προς τις 'Αγωνίες', η οποία ξεκινά από τα μαθητικά του χρόνια, όταν προσπάθησε να αποτυπώσει ζωγραφικά την αγωνία προς τον θάνατο των Αστών του Καλαί, στην ομώνυμη γλυπτική σύνθεση του Ωγκύστ Ροντέν. Στη συνέχεια είχε ουσιαστικές και γόνιμες συναντήσεις με σημαντικούς καλλιτέχνες και εμβληματικά έργα της διεθνούς τέχνης. Φοιτητής στο Λονδίνο, προσέγγισε ένα άλλο είδος αγωνίας αντιγράφοντας το έργο του Ελ Γκρέκο 'Αγωνία στον κήπο της Γεσθημανής’ [σ.σ. τόσο το φωτογραφικό αντίγραφο του έργου του Ελ Γκρέκο όσο και το πρωτότυπο έργο του Διαμαντή από τη σχολή στο Λονδίνο παρουσιάζονται στην έκθεση]. Προνομιακή σχέση ανέπτυξε και με άλλους καλλιτέχνες, όπως τον Φρανθίσκο Γκόγια και τη σειρά έργων του ‘Τα δεινά του πολέμου’ και τον Έμιλ Νόλντε όσον αφορά την αξιοποίηση της δύναμης του τοπίου ώστε να εκφράζει την ανθρώπινη ψυχή. Ο Βασίλι Καντίνσκι, τις θεωρίες του οποίου γνώρισε σε νεαρή ηλικία, τον βοήθησε να αναπτύξει ένα ρυθμικό σχέδιο που υπακούει σε μια εσωτερική ανάγκη. Στα έργα του Διαμαντή αναγνωρίζουμε και κάποιες από τις θεματογραφικές και υφολογικές συνάφειες που τον συνδέουν με τον συμφοιτητή και φίλο του Χένρι Μουρ. Ωστόσο, ο καλλιτέχνης με τον οποίο φαίνεται να συνδέθηκε περισσότερο ο Διαμαντής στη σειρά των έργων του ‘Αγωνίες' είναι ο Πικάσο και πρωταρχικά το εμβληματικό του έργο ‘Γκουέρνικα’».

Έργο του Διαμαντή, όταν κλήθηκε στη σχολή όπου φοιτούσε να αντιγράψει την «Αγωνία στον κήπο της Γεσθημανή», του Ελ Γκρέκο. Τόσο ο πίνακας του Διαμαντή αλλά και το έργο του Ελ Γκρέκο, σε υψηλής ποιότητας φωτογραφικό αντίτυπο, παρουσιάζονται στην έκθεση.

Παράλληλη έκθεση στην αίθουσα Claude Monet: Ο μικρόκοσμος του Αδαμάντιου Διαμαντή

Στο πλαίσιο της έκθεσης και παράλληλα μ’ αυτήν θα «τρέχει» μια έκθεση - εικαστική φωτογραφική προσέγγιση του Μενέλαου Πήττα. Πρόκειται ουσιαστικά για μια καταγραφή της ιστορίας της οικογένειας του Διαμαντή. Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι η έκθεση ήταν μια εισήγηση του γιου του ζωγράφου Αλέκου Διαμαντή, ο οποίος ζει μόνιμα στην Αυστραλία.



Από την ενότητα «Γυναίκα και κατσίκα» © Μενέλαος Πίττας

Από την ενότητα «Μέσα από τα συρτάρια» © Μενέλαος Πίττας

Παράλληλα με τις δύο εκθέσεις θα πραγματοποιηθούν, επίσης, διαλέξεις, ειδικές ξεναγήσεις, ένα θεατρικό αναλόγιο με τη συνεργασία της Alpha Square και βεβαίως εκπαιδευτικά προγράμματα σχετικά με το θέμα.

+ Η έκθεση «Αγωνίες - Διαμαντής» εγκαινιάζεται στις 27 Μαρτίου στη Λεβέντειο Πινακοθήκη. Ανοιχτή για το κοινό από τις 28 Μαρτίου και μέχρι τις 10 Σεπτεμβρίου 2018. Πληροφορίες τηλ. 226688378.

ΑΡΧΙΚΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Αριστερά διακρίνεται μέρος του έργου «Γυναίκα με απλωμένα χέρια» [συλλογή Κρατικής Πινακοθήκης] που ενώ δημιουργήθηκε το 1983-84 μπορεί να περιληφθεί στις «Αγωνίες» θεματολογικά και υφολογικά. ©Ελένη Παπαδοπούλου