Συνέντευξη στην Μερόπη Μωυσέως

Με αφορμή τη διάλεξή του για το Χαλά Σουλτάν Τεκκέ και την κατάρρευση του μύθου ότι αποτελεί τον τρίτο σημαντικότερο προορισμό για προσκύνημα στον μουσουλμανικό κόσμο, ο βυζαντινολόγος-αραβολόγος Hesham M. Hassan μιλά στο "Π" για τον θρησκευτικό φανατισμό και την αγάπη

Παρακολουθώντας τη διάλεξη του αραβολόγου-βυζαντινολόγου δρ Hesham M. Hassan [Eσάμ Χασάν] στις 17 Απριλίου στην Εταιρεία Κυπριακών Σπουδών, το αίσθημα που επικρατούσε ήταν όπως όταν έμαθα πως δεν υπήρχε το... κρυφό σχολειό. Μέσα από μια καλά δομημένη διάλεξη, ο Αιγύπτιος αραβολόγος, ο οποίος ζει στην Αθήνα, κατάφερε να απομυθοποιήσει έναν σημαντικό θρύλο: αυτόν του Χαλά Σουλτάν Τεκκέ, στη Λάρνακα, όπου θεωρητικά είναι ενταφιασμένη η θεία του Μωάμεθ, Ουμ Χαράμ, γεγονός που καθιστά το Χαλά Σουλτάν τον τρίτο σημαντικότερο προορισμό προσκυνήματος για τους μουσουλμάνους.
"Δεν ήταν στόχος μου, ούτε να καταρρεύσει κάποιος μύθος, ούτε να απομυθοποιήσω παραδόσεις βαθιά ριζωμένες στην Κύπρο", ανέφερε σχεδόν απολογητικά ο δρ Hassan, όταν συναντηθήκαμε την επόμενη της διάλεξης μέρα. Προσεγγίζοντας την προσωπικότητα της Ουμ Χαράμ επιστημονικά και μέσα από αραβικές πηγές αποκλειστικά, ο δρ Hassan κατάφερε να ρίξει λίγο φως στη μυστηριώδη προσωπικότητα της "θείας" του Μωάμεθ και στη σημαντικότητα του Χαλά Σουλτάν. Σε εισαγωγικά η θεία, γιατί ο ίδιος ανέφερε στη διάλεξή του πως η Ουμ Χαράμ δεν είχε συγγένεια με τον Μωάμεθ, ήταν όμως η γυναίκα στην οποία ο Μωάμεθ επέτρεπε να τον ξεψειρίσει...

Ο δρ Hassan βρέθηκε στην Κύπρο ξανά πριν ένα χρόνο και έδωσε μια διάλεξη με θέμα την εικόνα της Παναγίας και του Χριστού στο Κοράνιο, στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Βήματος Θρησκειών και Πολιτισμών, του οποίου προεδρεύει ο δρ Χαράλαμπος Χοτζάκογλου. Ο ίδιος πήγε τον δρα Hassan για επίσκεψη στο Χαλά Σουλτάν, όπου του είπε πως εκεί ήταν ενταφιασμένη η θεία του προφήτη Μωάμεθ. "Δεν είχα συναντήσει σε καμία αραβική πηγή μια τέτοια αναφορά". Επιστρέφοντας στην Αθήνα, άρχισε να διερευνά το θέμα, για να διαπιστώσει πως υπάρχει έντονη παραφιλολογία για την Ουμ Χαράμ. Μια γυναίκα γνωστή μόνο μεταξύ των ερευνητών και όχι ανάμεσα στον απλό κόσμο.

Βασιζόμενος στις αραβικές πηγές, σε έγγραφα που φτάνουν στον 16ο αιώνα και στα χαντίθ [hadith - προφορικές μουσουλμανικές παραδόσεις], ο δρ Hassan κατέληξε να απορρίπτει την προσπάθεια θεμελίωσης μιας θρησκευτικής ισχυρής θέσης που αντιπροσωπεύει ο τάφος της Ουμ Χαράμ στην Κύπρο και την θεώρησή του ως τρίτου προορισμού προσκυνήματος των μουσουλμάνων σε όλο τον κόσμο. "Αυτό είναι μύθος και αποκύημα φαντασίας", λέει και εξηγεί ότι ο ίδιος ο Μωάμεθ στα χαντίθ του αναφέρει ως σημαντικότερους προσκυνηματικούς προορισμούς τους την Μέκκα, τη Μεδίνα και τα Ιεροσόλυμα. Ο Αιγύπτιος αραβολόγος ανέφερε πως η τοπική κυπριακή παράδοση μάλλον ανέδειξε κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας το Χαλά Σουλτάν Τεκκέ στους ιερούς προορισμούς.

Ισλαμικό στοιχείο στην Κύπρο

"Μου έκανε φοβερή εντύπωση όταν διάβασα στο -υπό αμφισβήτηση πλέον- οθωμανικό χειρόγραφο [το οποίο εξέδωσε το 1897 ο Βρετανός Κλοντ Κόμπαμ], ότι αναφέρεται συνάντηση της Ουμ Χαράμ με ένα μοναχό και σε ένα θαύμα πολύ ωραίο που αποδίδεται σε εκείνη: ότι συνάντησε έναν μοναχό στην Παλαιστίνη και του είπε ότι της άρεσαν πολύ τρεις κίονες που είχε ο ίδιος και τις ήθελε. Ο μοναχός της είπε πως δεν μετακινούνται γιατί είναι θεόβαροι. Λέει το κείμενο ότι όταν πέθανε, οι κίονες αυτοί μεταφέρθηκαν δια θαύματος και αιωρούνται πάνω από τον τάφο της. Η συνάντηση με τον μοναχό προϋποθέτει αποδοχή", εξηγεί ο δρ Hassan και κάνει ένα παραλληλισμό "για να δούμε τον ρόλο των χριστιανών στην ανάδειξη του ίδιου του Ισλάμ ως αναδυόμενης τότε θρησκείας. Όταν αναφέρουν οι αραβικές πηγές ρητώς στοιχεία που επιβεβαιώνουν την αποδοχή του Μωάμεθ από τους χριστιανούς, σημαίνει κατ' επέκταση ότι οι χριστιανοί ετοιμάζονται ψυχολογικά για την αποδοχή αυτού του καινούριου. Ή αφού το αναγνωρίζουν, σημαίνει ότι δέχονται την επέκτασή του. Και καθώς ο ίδιος ο προφήτης Μωάμεθ αποδέχεται, ως γνωστό, τον Ιησού Χριστό και τον Μωυσή και τους προφήτες πριν απ' αυτόν, δίνει στον εαυτό του μια αίσθηση αποδοχής, μέσω ποιών; Όχι μέσω των συντρόφων του αλλά μέσω του παλιού στοιχείου, εν προκειμένω του Χριστιανισμού και χριστιανικών προσωπικοτήτων: Έχουμε μια αναφορά σε χριστιανό μοναχό ο οποίος αναγνώρισε όταν ο Μωάμεθ ήταν ακόμη μικρός πως θα γινόταν προφήτης, έπειτα έχουμε τον ιερέα εξάδελφο της πρώτης συζύγου του Μωάμεθ, ο οποίος παραδέχεται ότι ο ίδιος είναι τώρα ο προφήτης βάσει των συμπτωμάτων που εμφάνισε. Και μετά, ο Μωάμεθ ο ίδιος, ως προφήτης πια, φοβούμενος για τους μουσουλμάνους, τους στέλνει από την αραβική χερσόνησο στην Αβησσυνία, στην Αιθιοπία δηλαδή, όπου εκεί φημίζεται ότι υπήρχε ένας βασιλέας δίκαιος και χριστιανός. Έστειλε εκεί τους Μουσουλμάνους γιατί θα τους είχε σε ασφαλή χέρια. Παίρνουμε, λοιπόν, το μοτίβο αυτό, βάσει των αραβικών πηγών. Αυτό είναι πολύ σημαντικό για να καταλάβουμε την εικόνα του Άλλου μέσω των συγγραμμάτων. Επιπλέον, είναι σημαντικό να αντιληφθούμε πως ο εξισλαμισμός των Χριστιανών Αράβων ενδιέφερε πολύ τους μουσουλμάνους, γιατί τους θεωρούσαν συγγενείς. Δεν τους ενδιέφεραν οι Βυζαντινοί χριστιανοί. Κι αυτό για να διατηρηθεί η εθνική ομοιογένεια, γιατί με τους Βυζαντινούς ένιωθαν ξένοι. Οπότε καταλαβαίνουμε πως η αναφορά και μόνο σε συνάντηση του μοναχού με την Ουμ Χαράμ, κατ' εμένα ενέχει εσκεμμένα μια προδιάθεση δημιουργίας μιας νέας ταυτότητας που επρόκειτο να προκύψει πια στον ορίζοντα των τεκταινομένων των ταυτοτήτων στην μεγαλόνησο".
Απορρίπτοντας τον εξισλαμισμό Βυζαντινών χριστιανών στην Κύπρο, ο δρ Hassan υποστηρίζει πως δεν αναφέρθηκε ένα τέτοιο περιστατικό τυχαία στο οθωμανικό χειρόγραφο: "Δείχνει καταρχήν την αποδοχή ενός μοναχού Χριστιανού που συνάντησε την σεπτή ισλαμική προσωπικότητα, την Ουμ Χαράμ. Εδώ ο χριστιανισμός ανταμώνει το Ισλάμ, δείχνει ο Χριστιανισμός σεβασμό στο Ισλάμ, το αποδέχεται μέσα από την συνάντηση και την καλή φιλοξενία του μοναχού απέναντι στην Ουμ Χαράμ. Είναι μια προδιάθεση που είχε ως στόχο να δημιουργήσει καταβολές παρουσίας ενός ισλαμικού στοιχείου στη Μεγαλόνησο, πέρα από την έννοια της ισχυροποίησης και της δημιουργίας μιας ταυτότητας, έστω υπολανθάνουσας, στην Κύπρο".
Ο ίδιος ισχυρίζεται πως ίσως ήταν και ένα παιχνίδι των Άγγλων [εξού και η έκδοση του χειρογράφου από τον Κόμπαμ το 1897] για να τονίσουν ιδιαίτερα το θέμα της θρησκευτικής ταυτότητας. "Μα, θεωρώ ότι δεν υπήρχε τέτοιο θέμα. Πιστεύω πως οι Τ/Κύπριοι μουσουλμάνοι δεν είχαν κανένα πρόβλημα θρησκευτικής φύσεως. Ήταν πλήρως αφομοιωμένοι στον πληθυσμό. Το θεωρώ φυσιολογικό γιατί ζώντας ανάμεσα σε χριστιανικό πληθυσμό, όπου η αίσθηση της Ορθοδοξίας είναι πολύ έντονη και το θρησκευτικό πιστεύω τροφοδοτεί ενδελεχώς και αδιαλείπτως, είναι φυσιολογική συνιστώσα της συνύπαρξης των ανθρώπων σε μια κοινωνία που τους ενώνει. Εγώ, ζώντας στην Αθήνα, βλέπω την εκκλησία του Αγίου Λαζάρου και ενώ είμαι μουσουλμάνος, θα κατέβω στο πανηγύρι, θα ανάψω και κανένα κερί. Γιατί όχι; Δεν ολοκληρώνεται η θρησκεία των μουσουλμάνων αν δεν αποδεχθεί εξ ολοκλήρου τα περί χριστιανισμού και ιουδαϊσμού. Ο μουσουλμάνος για να είναι μουσουλμάνος πρέπει να αποδέχεται την Καινή και την Παλαιά Διαθήκη, πρέπει να αποδέχεται τον Χριστό και μάλιστα, αν διαβάσετε τις αναφορές που γράφονται για τον Χριστό όχι μόνο στο Κοράνι αλλά στην αραβική γραμματεία και φιλολογία, θα καταλάβετε ότι ο προφήτης του Ισλάμ είναι ο Ιησούς και όχι ο Μωάμεθ. Υπάρχει φοβερός σεβασμός. Έχουμε αναφορές σε πηγές όπου έγιναν μεν μουσουλμάνοι πολλοί χριστιανοί, αλλά πήγαιναν στην Εκκλησία την Κυριακή και στο τζαμί την Παρασκευή. Έχουμε ακόμη και μια αναφορά σε ένα τέμενος στα τέλη 7ου αιώνα στην Ιορδανία, όπου ήταν το τέμενος του Προφήτη Γεώργιου!".

Θρησκευτικά άκρα, σήμερα

Παραλείπουμε τον παράγοντα 'άνθρωπος'", λέει ο δρ Hassan σχολιάζοντας την "έκρηξη" των θρησκευτικών άκρων στις μέρες μας. "Δυστυχώς χρησιμοποιείται η εκκλησία για χειραγώγηση των ανθρώπων, για να εξυπηρετήσουν συγκεκριμένους στόχους και συμφέροντα. Έχω την αίσθηση ότι η θρησκεία που χωρίζει, δεν είναι θρησκεία. 'Ο θεός εστί αγάπη' θα πει ότι όταν υπάρχουν δύο άνθρωποι που έχουν αγάπη μεταξύ τους, τότε υφίσταται και υπάρχει ο Θεός ανάμεσά τους. Το εδάφιο αυτό είναι πολύ σημαντικό. Τώρα, το μίσος προκαλεί μίσος και ο φανατισμός σε όλες τις εκφάνσεις του δεν καθίσταται αποδεχτός. Ούτε στο Ισλάμ ούτε αλλού. Κι αυτά που περνάμε τώρα στην Αίγυπτο με τους κόπτες... από πότε έχουμε εμείς προβλήματα με τους κόπτες; Εγώ θυμάμαι ότι οι φίλοι μου όταν ζούσα στην Αίγυπτο στην πλειονότητά τους ήταν κόπτες και δεν είχαμε καμία διάκριση. Τουναντίον, πηγαίναμε και τρώγαμε τα φαγητά τους, συμβιώναμε μια χαρά. Υπάρχει μια προσπάθεια αλλαγής της ροής των γεγονότων και της ιστορίας με απώτερο στόχο την αλλαγή της Μέσης Ανατολής. Πάλι με στόχο να τονώσουν αυτό το θρησκευτικό πιστεύω, το διαφορετικό. Βλέπουμε ότι τα τελευταία χρόνια όλοι ασχολούνται με τους σιίτες και τους σουνίτες. Εγώ άρχισα να ακούω για σουνίτες και σιίτες τα τελευταία δέκα χρόνια. Οι οπαδοί θέλουν να ζητωκραυγάζουν όπου κι αν βρίσκονται, σαν αγέλες, εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα για συγκεκριμένους ανθρώπους. Όπως οι οπαδοί μιας ομάδας ή ενός κόμματος γιατί βολεύονται. Αν κοιτάξουμε την συλλογική συνείδηση, θα είμαστε πανευτυχείς. Αν κοιτάξουμε το καλό του όλου βάσει της συλλογικής και όχι της ατομικής συνείδησης, θα ζούσαμε σε μια ουτοπία. Αλλά ο άνθρωπος είναι δύσκολο ον. Γι' αυτό ασχολούμαι με τα ανθρώπινα. Με ενδιαφέρει, για παράδειγμα, ο Τουρκοκύπριος που είχε γείτονα τον Ελληνοκύπριο και ο Αιγύπτιος που είχε γείτονα τον Κόπτη και η σχέση η δικιά τους που θεμελιώθηκε πάνω στον σεβασμό και την αλληλοεκτίμηση. Θα ήταν εύκολο να δούμε τα μειονεκτήματα. Η κατεδάφιση είναι πάντα εύκολη. Στο να χτίσει κανείς βρίσκεται η δυσκολία."