Απομόνωση σε έναν μηχανοποιημένο κόσμο

Ελένη Παπαδοπούλου Δημοσιεύθηκε 9.5.2022

Το «Machinal», ένα από τα πιο σημαντικά έργα της σύγχρονης αμερικανικής δραματουργίας, γραμμένο από μια ιδιαίτερα αιχμηρή φωνή, της Σόφι Τρέντγουελ, εστιάζει στη γυναικεία ταυτότητα, στις κρίσιμες στιγμές της πάλης της για την αντιμετώπιση του βάρους των πολλαπλών κοινωνικών της ρόλων, στην καταπίεση που υφίσταται τόσο στο οικογενειακό όσο και στο εργασιακό της περιβάλλον, μα και στις επιθυμίες της, σε ό,τι λαχταρά και παραμένει θαμμένο μέσα στην τύρβη της καθημερινότητας. Η συγγραφέας χρησιμοποιεί ως αφετηρία της ένα πραγματικό γεγονός για να μας μεταφέρει, σε μια άκρως ρυθμική γλώσσα, την αγωνιώδη προσπάθεια μιας νεαρής γυναίκας να υποστηρίξει την υποτιθέμενη κανονικότητα της ύπαρξής της, καταγράφοντας τα μεταβατικά στάδια στην πορεία της ζωής της: από τον γάμο στο ταξίδι του μέλιτος, από τη δουλειά στο σπίτι και από τη μητρότητα σε έναν εξωσυζυγικό δεσμό. Το έργο έκανε πρεμιέρα στη Νέα Σκηνή του ΘΟΚ τον περασμένο μήνα και οι παραστάσεις συνεχίζονται στη Λευκωσία μέχρι τις 21 Μαΐου και ακολουθεί περιοδεία σε Λάρνακα, Σωτήρα, Λεμεσό και Πάφο. Συναντήσαμε τη σκηνοθέτιδα της παράστασης Αύρα Σιδηροπούλου.

Πώς προέκυψε η συνεργασία σας με τον ΘΟΚ;

Ήτανε μια πολύ ευτυχής συγκυρία γιατί με προσέγγισε ο ΘΟΚ με το συγκεκριμένο έργο στο μυαλό του το οποίο γνωρίζω πάρα πολλά χρόνια, από τον καιρό που σπούδαζα σκηνοθεσία στη Νέα Υόρκη και είναι ένα έργο που πάντα είχα στο πίσω μέρος του μυαλού μου ότι θα ήθελα κάποια στιγμή να δουλέψω και έτσι έδεσε πάρα πολύ καλά αυτή η συνάντηση. To «Machinal» είναι ένα έργο που πιστεύω θα έπρεπε να παίζεται διαχρονικά, επειδή ακριβώς είναι τόσο εξαιρετικά επίκαιρο και παγκόσμιο. Είναι ένα κείμενο που αξίζει να παιχτεί παρόλες τις σκηνοθετικές προκλήσεις και που έχει τη συγκεκριμένη συνθήκη παραγωγής που απαιτεί. Είναι κάτι που αξίζει να ανακαλυφθεί ως κείμενο. Παρουσιάζεται στην Κύπρο για πρώτη φορά και κατευθείαν θεώρησα ότι θα είναι μια εξαιρετική συγκυρία να το παρουσιάσουμε στον ΘΟΚ φέτος το 2022.

Ποιες προκλήσεις αντιμετώπισες ως σκηνοθέτιδα;

Είναι ένα κείμενο το οποίο βασίζεται σε μια σπονδυλωτή δομή εννέα επεισοδίων όπου το κάθε επεισόδιο είναι ένας κεντρικός σταθμός στη ζωή της ηρωίδας. Το σκηνογραφικό και το ευρύτερο στοιχείο του πού και πώς μπορεί να αποδοθεί αυτό το κάθε διαφορετικό σύμπαν των εννέα κόσμων είναι η κεντρική πρόκληση για έναν σκηνοθέτη. Δημιουργείς ένα έργο που μετατοπίζει τη δράση από το ένα περιβάλλον στο άλλο ακολουθώντας μια συναισθηματική και υπαρξιακή πορεία της κεντρικής ηρωίδας. Το χτίσιμο αυτών των κόσμων με έναν τρόπο που να είναι αληθινοί και αυτόνομοι αλλά παράλληλα να αποτελούν μέρος αυτή της μηχανής που θέλουμε να δώσουμε. Γιατί αυτή είναι η αίσθηση και αυτό είναι το εννοιολογικό πλαίσιο του έργου, ότι η μηχανή συνθλίβει όσους δεν αποτελούν ένα γρανάζι αυτής της μηχανής. Αυτός λοιπόν ήταν ο κεντρικός μας άξονας με τον οποίο δουλέψαμε με την ομάδα και με τον οποίο έχτισα σκηνοθετικά την παράσταση.

Άλλη μεγάλη σκηνοθετικά και υποκριτικά δυσκολία είναι ότι πρόκειται για ένα έργο με μια τεράστια διανομή, είναι πολλοί οι χαρακτήρες που παρουσιάζονται στο κείμενο και το πώς θα αποδοθεί με οκτώ ηθοποιούς μας έσπρωξε σε πολύ, θα έλεγα, δραματουργικά ενδιαφέρουσες επιλογές στο πώς ο ένας ηθοποιός υποδύεται περισσότερους από έναν ρόλους αλλά αυτοί οι ρόλοι μεταξύ τους δένονται με μια δραματουργική συνέπεια έτσι ώστε αυτό που υπάρχει ως αναφορά στον προηγούμενο ρόλο εμφανίζεται ως κάτι άλλο στον επόμενο, κρατώντας όμως την αρχική σύνδεση. Ήταν και αυτό μια δυσκολία που έπρεπε να σκεφτούμε πολύ και να αντιμετωπίσουμε και θα έλεγα ότι, γενικά, το πώς το κείμενο μεταφέρεται από τη σελίδα στη σκηνή αντιμετωπίστηκε ως ένας γρίφος του οποίου έπρεπε διαρκώς να λύνουμε ένα-ένα τα κομμάτια έτσι ώστε να φτάσουμε σε μια πρόταση η οποία να έχει σκηνοθετική, αισθητική, δραματουργική και υποκριτική συνέπεια.

Ένα ακόμα στοιχείο είναι η ίδια η γλώσσα η οποία αμφιταλαντεύεται και στην ουσία εξισορροπεί ανάμεσα στο εξπρεσιονιστικό στοιχείο, δηλαδή σε κάποιες στιγμές του έργου ακολουθεί τον ρυθμό της ίδιας της μηχανής, οπότε αυτό το πράγμα χρειάζεται μια συγκεκριμένη υποκριτική κατεύθυνση για να αποδοθεί και ένα χορωδιακό ύφος ενώ σε άλλες είναι η καθημερινή ρεαλιστική γλώσσα. Οπότε υπήρχε μια αντίστιξη στο ύφος και της γλώσσας αλλά και ευρύτερα στο πώς αντιμετωπίστηκαν τα διάφορα επεισόδια του κειμένου.

Τι το καθιστά διαχρονικό;

Δυστυχώς έχουν περάσει πάρα πολλά χρόνια από τότε που γράφτηκε το έργο το 1928 και πάλι βρισκόμαστε εν μέρει στο σημείο όπου η γυναίκα εξακολουθεί να υφίσταται καταπίεση από τους γύρω της. Όχι τόσο σε θεσμικό πλαίσιο το οποίο έχει αλλάξει και έχει παραχωρήσει αρκετές νίκες στο γυναικείο κίνημα, αλλά στους πιο αδιόρατους μηχανισμούς επιβολής εξουσίας από την ίδια την κοινωνία. Πώς αντιμετωπίζει η κοινωνία τις επιλογές μιας γυναίκας η οποία θέλει να ξεφύγει από αυτό που είναι αναμενόμενο για αυτήν. Από το να περάσει από τα γνωστά μονοπάτια του γάμου, της μητρότητας, μιας συγκεκριμένης πορείας μέσα στην κοινωνική και την προσωπική ζωή. Αυτό είναι κάτι που δεν αλλάζει. Υπάρχει στην εποχή της Τρέντγουελ και είναι το βασικό στοιχείο που δομεί το κείμενο. Η ανάγκη της νέας γυναίκας να βγει από αυτό το σύστημα αξιών που την καταπιέζει και καταπιέζει όλους τους ανθρώπους, γυναίκες και άνδρες εν μέρει να συμβιβαστούν και να ακολουθήσουν αυτό το σύστημα. Η ευρύτερη αντίληψη της κοινωνίας για το τι αναμένεται από μια γυναίκα στην ουσία έχει διαφοροποιηθεί ελάχιστα.

Τι θα άλλαζες στο κείμενο αν το έγραφες εσύ σήμερα;

Ενδεχομένως το τέλος να ήταν διαφορετικό γιατί το τραγικό τέλος του έργου οφείλεται στο ότι την εποχή της Τρέντγουελ δεν υπήρχαν πολλά μονοπάτια διεξόδου για τις γυναίκες, ενώ στην εποχή μας υπάρχουνε ίσως κάποιες περισσότερες λύσεις. Το τέλος μπορεί να ήταν λιγότερο θεατρικά δραματικό αλλά το υπαρξιακό κενό που βιώνει ο άνθρωπος ο οποίος βρίσκεται αντιμέτωπος με αυτό το σύστημα παραμένει το ίδιο μέσα στον χρόνο.

Πιστεύεις ότι ένας άντρας σκηνοθέτης θα ακολουθούσε διαφορετική προσέγγιση;

Έχουμε εστιάσει κυρίως στην υπαρξιακή ανάγκη του ανθρώπου να ζήσει ελεύθερος και ανεξάρτητος από ένα σύστημα καταπιεστικό και ασύμβατο με τις δικές του επιθυμίες. Άρα λοιπόν υπό αυτή την έννοια και ένας άντρας θα μπορούσε εξίσου καλά και ευαίσθητα να αντιληφθεί το τι σημαίνει να είσαι η ελαττωματική παρτίδα σε ένα σύστημα που θα σε αποβάλει εν τέλει. Οπωσδήποτε πιστεύω ότι οι εμπειρίες που κουβαλάμε ως γυναίκες, γιατί όλες έχουμε βρεθεί στη θέση της Έλεν σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, με μεγαλύτερα ή μικρότερα τραυματικά βιώματα, δίνει μια άλλη δυνατότητα ανάγνωσης και μια πιο λεπτομερή ευαίσθητη καταβύθιση στην ψυχή μιας γυναίκας η οποία ασφυκτιά μέσα σε αυτό το περιβάλλον. Όπου ξέρει ότι πρέπει να παντρευτεί, ότι αυτό είναι το ζητούμενο από μια γυναίκα που ξέρει ότι πρέπει να τεκνοποιήσει άμεσα γιατί ξέρει ότι χτυπάει το βιολογικό ρολόι. Αυτά είναι πράγματα που σίγουρα μια γυναίκα θα τα αποδώσει με μια άλλη ένταση από ό,τι ένας άντρας σκηνοθέτης.

Πώς θα περιέγραφες την όλη εμπειρία της συνεργασίας σας με την ομάδα της παράστασης;

Ήταν μια εξαιρετικά δημιουργική διαδικασία και πορεία γιατί η ομάδα με την οποία δουλέψαμε δόθηκε σε αυτό το εγχείρημα το οποίο ήταν ένα δύσκολο εγχείρημα γιατί δεν έχεις να κάνεις με ένα έργο που έχει μια κανονική, ας το πούμε, γλώσσα ή μια κανονικότητα ως προς την εξέλιξη των πραγμάτων, είναι ένα κείμενο που ορισμένες φορές σε σπρώχνει σε μονοπάτια δύσβατα. Υπήρχε μια ομάδα που ήταν εκεί μεγάλωσε και δούλεψε έτσι ώστε να δημιουργηθεί η αίσθηση ότι πραγματικά δημιουργούμε μια μηχανή η οποία περιμένει να καταπιεί τον οποιοδήποτε της αντιστέκεται και είμαι πραγματικά ευγνώμων γι' αυτή την ευκαιρία που είχα να δουλέψω με μια τόσο εμπνευσμένη ομάδα. Που δέχτηκε όχι απλώς να ακολουθήσει ένα όραμα για μια πιο αφαιρετική προσέγγιση κατά βάση, αλλά να το προχωρήσει πολύ παραπάνω από αυτό που είχα στο μυαλό μου αρχικά.

Πώς θα μπορούσε το θέατρο να είναι πιο ενεργό στο να υπάρξει αλλαγή στο σύστημα;

Το θέατρο οφείλει να κάνει σωστές επιλογές ρεπερτορίου για να το πούμε πολύ ωμά. Η επιλογή που κάνει ένας οργανισμός, και εδώ αξίζουν πολλά συγχαρητήρια στον ΘΟΚ που βγήκε μπροστά με μια τέτοια πρόταση, θεωρώ πρωτοποριακή για το κυπριακό κοινό και όχι μόνο. Είναι ένα έργο που παίζεται σπάνια ακριβώς γιατί έχει αυτές τις δυσκολίες που αναφέραμε. Μέσα από τις επιλογές του το θέατρο πρέπει να δίνει την ευκαιρία στο κοινό του να αναλογίζεται για τη θέση των ανθρώπων στον κόσμο σήμερα και για το ποια είναι η ευθύνη που κουβαλά ο θεατής σε προσωπικό επίπεδο και ως μέρος ενός συστήματος το οποίο αποδέχεται και στο οποίο δεν αντιστέκεται όταν πρέπει να αντισταθεί. Νομίζω λοιπόν ότι δεν μπορούμε να κάνουμε πάρα πολλά πράγματα ως καλλιτέχνες με απτά και άμεσα αποτελέσματα, σίγουρα όμως μπορούμε να δίνουμε και πρέπει να επιδιώκουμε να δίνουμε την ευκαιρία στους ανθρώπους να σκέφτονται και να δημιουργούμε ρωγμές στον τρόπο αντίληψης των πραγμάτων οι οποίες κάποια στιγμή μπορεί να οδηγήσουν σε μικρές ή μεγαλύτερες πράξεις και δράσεις που αλλάζουν, σταδιακά τον τρόπο με τον οποίο ο κόσμος μας δομείται. Τα μεγάλα κινήματα της σκέψης οδήγησαν μετά από πολλά χρόνια και μετά από πολλές νοητικές και πνευματικές διεργασίες σε επαναστάσεις. Αυτό που πρέπει να κάνουμε ως καλλιτέχνες και που οφείλουν να κάνουν πολιτιστικοί οργανισμοί ανά το παγκόσμιο είναι να δημιουργούν ένα κριτήριο αντίληψης και ερμηνείας της πραγματικότητας που θα κάνει σκεπτόμενους ανθρώπους γιατί αυτό είναι που χρειαζόμαστε και που μπορεί να αλλάξει την κοινωνία.

Είσαι ακαδημαϊκός και σκηνοθέτιδα. Πώς οι δύο ιδιότητες συνυφαίνονται;

Νομίζω ότι το ένα κομμάτι εμπλουτίζει το άλλο. Το κομμάτι της έρευνας το οποίο είναι βασικό κομμάτι της ακαδημαϊκής μου ιδιότητας είναι αυτό που με βοηθά να κατανοώ και να μπαίνω βαθιά μέσα στα κείμενα να ψάχνω το γιατί, το πώς, το πότε και το πού εντάσσεται ως βασική αντίληψη του συγγραφέα αυτό που μας δίνει ως πολιτιστικό προϊόν, δηλαδή το θεατρικό έργο. Από την άλλη είμαι πολύ ευτυχής να αξιοποιώ τη δική μου πρακτική ενασχόληση με το θέατρο πάνω στα θεωρητικά κείμενα που γράφω για το θέατρο. Έχω γράψει δύο μονογραφίες για τη σκηνοθεσία που εκδόθηκαν από διεθνείς οίκους, μέσα στις οποίες αξιοποίησα τη δική μου σκηνοθετική εμπειρία και νομίζω ότι είναι ένας πλούτος πολύ ιδιαίτερος που μπορεί βέβαια καμιά φορά, οφείλω να ομολογήσω, φέρνει τη μια ιδιότητα σε μια αντιπαλότητα με την άλλη, κυρίως όσον αφορά τον περιρρέοντα χώρο, δηλαδή ότι ο ακαδημαϊκός χώρος μπορεί να βλέπει με καχυποψία έναν καλλιτέχνη που έχει ενταχθεί σε αυτόν και αντιστρόφως ο καλλιτεχνικός χώρος να βλέπει τον ακαδημαϊκό με μια συγκεκριμένη σκοπιά. Προσπαθώ προσωπικά να καταλύσω και να καταργήσω αυτά τα όρια και τις προκαταλήψεις που υπάρχουν εκατέρωθεν γιατί πιστεύω ότι αυτή η διττότητα στην ουσία αλληλοτροφοδοτείται και εμπλουτίζει η μία την άλλη.

* Παραστάσεις: Λευκωσία, Νέα Σκηνή ΘΟΚ στις 8.30μ.μ., κάθε Τετάρτη, Παρασκευή και Σάββατο μέχρι τις 21 Μαΐου / Λάρνακα, Δημοτικό Θέατρο Γιώργος Λυκούργος, Τετάρτη 25 Μαΐου 2022 στις 8.30μ.μ. / Σωτήρα, Δημοτικό Θέατρο, Παρασκευή 27 Μαΐου 2022 στις 8.30μ.μ. / Λεμεσός, Θέατρο Ριάλτο, Τετάρτη 1 Ιουνίου 2022 στις 8.30μ.μ. / Πάφος, Μαρκίδειο Θέατρο, Παρασκευή 3 Ιουνίου 2022 στις 8.30μ.μ. Πληροφορίες/εισιτήρια: www.thoc.org.cy, ταμείο θεάτρου ΘΟΚ, τηλ. 77772717 (Τρίτη-Κυριακή 10:00-13:30 και 16:00-18:00) / Λεμεσός: www.rialto.com.cy, ταμείο θεάτρου Ριάλτο, τηλ. 77777745 (Δευτέρα-Παρασκευή 10:00-15:00). Τιμές εισιτηρίων: €12 / €6 (άνεργοι, συνταξιούχοι, πολύτεκνοι).