Το Κέντρο Φωτογραφίας 6x6 στη Λεμεσό φιλοξενεί την έκθεση «Ο Καθρέφτης της Σύγκρουσης» του Βέλγου πανεπιστημιακού καθηγητή Νίκο Κάρπεντιερ, γνωστός για τον συνδυασμό ακαδημαϊκής ανάλυσης και καλλιτεχνικής πρακτικής. Οι 93 φωτογραφίες ομαδοποιημένες σε 33 μεταλλικές βάσεις, αναφέρονται στα μνημεία της Κύπρου και πώς αυτά διασταυρώνονται με τις επικρατούσες ιδεολογίες στο νότιο και βόρειο τμήμα του νησιού. Είναι μια ακαδημαϊκή και καλλιτεχνική διερεύνηση του τρόπου με τον οποίο τα μνημεία επικοινωνούν κυρίαρχους τρόπους σκέψης, αλλά και πώς μερικές φορές ασκούν κριτική σε αυτούς τους κυρίαρχους τρόπους. Η έκθεση διερευνά επίσης πώς συσχετίζονται τα μνημεία στο νότιο και βόρειο τμήμα της Κύπρου και πόσο όμοια και διαφορετικά είναι. Μιλήσαμε μαζί του για την διερευνητική και δημιουργική διαδικασία πίσω από αυτή τη δουλειά.

Πώς ξεκίνησε η σχέση σας με την Κύπρο;

Ξεκίνησε όταν πριν κάποια χρόνια το C.C.M.C με είχε προσκαλέσει για μια ομιλία στο πλαίσιο ενός πρότζεκτ για τις ομοσπονδιακές δομές ως μέρος του μετασχηματισμού των συγκρούσεων, σαν ένα είδος μελλοντικού μοντέλου. Επειδή είμαι Βέλγος, γνωρίζω πολύ καλά πώς λειτουργούν τα ομοσπονδιακά συστήματα. Επίσης με ενδιαφέρουν τα εναλλακτικά μέσα ενημέρωσης και τα κοινοτικά μέσα ενημέρωσης, αποφάσισα ότι το κέντρο ήταν κάτι πραγματικά ενδιαφέρον, επειδή συνδύαζε συμμετοχικές πρακτικές, παραγωγή μέσων ενημέρωσης από τα κάτω προς τα πάνω με ατζέντες μετασχηματισμού συγκρούσεων. Και αυτό δεν συμβαίνει πολύ συχνά στον κόσμο. Έτσι, ως ακαδημαϊκός, ενθουσιάστηκα που βρήκα κάτι πραγματικά μοναδικό. Έτσι, εν τέλει πέρασα έναν χρόνο στην Κύπρο κάνοντας έρευνα για τα κοινοτικά μέσα ενημέρωσης κάτι που έγινε μέρος της ερευνητικής μου ατζέντας γενικότερα. Θα έλεγα είναι ένα γνήσιο ακαδημαϊκό ενδιαφέρον. Είναι για μένα ένα μέρος όπου μπορώ να μάθω, αλλά και ένα μέρος όπου νομίζω ότι μπορώ να δώσω κάτι πίσω. Όπου μπορώ να καθιερώσω αυτόν τον διάλογο και να μοιραστώ αυτό που έμαθα. Και πιστεύω ότι αυτό μπορεί να είναι αρκετά σημαντικό. Επίσης υπάρχει κατά κάποιο τρόπο αυτή η δυναμική του outsider, σωστά; Δεν έχεις βιώσει τα δεινά από πρώτο χέρι, αλλά μέσω της ενσυναίσθησης, μπορείς να προσφέρεις, νομίζω, μια πολύ σεβαστή, δεύτερη γνώμη σίγουρα. Μια πολύ προσεκτικά αναπτυγμένη και προσεκτικά επεξεργασμένη εξωτερική γνώμη που λέει, κοίτα, αν έρθω εδώ με το υπόβαθρο και τις γνώσεις μου, αυτό είναι που βλέπω και ίσως αυτό είναι κάτι με το οποίο μπορούμε να ξεκινήσουμε έναν διάλογο. Και αυτό ακριβώς είναι η έκθεση. Είναι μια πρόσκληση από έναν outsider (ίσως είμαι 25% Κύπριος, αλλά αυτό είναι άλλο πράγμα). Αλλά δεν θα γίνω ποτέ Κύπριος. Εξακολουθώ ως ακαδημαϊκός, ως καλλιτέχνης, ως άνθρωπος, να ενδιαφέρομαι βαθύτατα να κατανοήσω και να μάθω γι' αυτό το πλαίσιο και στη συνέχεια να προσφέρω τη δική μου οπτική πάνω σε αυτό, η οποία είναι ταυτόχρονα ακαδημαϊκή και καλλιτεχνική οπτική.

Πώς προέκυψε η ιδέα για το πρότζεκτ αυτό;

Η ιστορία του συνδέεται κάπως με αυτά που ανέφερα. Κατά τη διάρκεια της έρευνας για τα κοινοτικά μέσα ενημέρωσης, το 2011, κατάλαβα ότι έπρεπε να μελετήσω περισσότερο εις βάθος την ιστορία για να κατανοήσω τη σύγκρουση. Διότι αν θέλει κανείς να κατανοήσει τον μετασχηματισμό της σύγκρουσης, πρέπει να γνωρίζει την ιστορία της σύγκρουσης. Συνειδητοποίησα ότι τα μνημεία είναι στην πραγματικότητα ένα τέλειο σημείο εισόδου στην ιστορία, είναι σαν συμπυκνώσεις των αφηγήσεων. Άρχισα να χρησιμοποιώ τη φωτογραφία πρώτα καταγράφοντας τα μνημεία στο νότιο μέρος του νησιού καθαρά ακαδημαϊκά, χωρίς καμία αισθητική φιλοδοξία. Αλλά στη συνέχεια άρχισα να συνειδητοποιώ επίσης ότι τόσο τα μνημεία όσο και οι φωτογραφίες αφηγούνταν μια διαφορετική ιστορία και ότι θα έπρεπε να τα χρησιμοποιήσω και να κάνω κάτι με αυτά. Και έτσι προέκυψε η πρώτη έκθεση με τίτλο «Iconoclastic Controversies 1» στο Σπίτι της Συνεργασίας το 2017. Οι 23 φωτογραφίες εστίαζαν μόνο στο πώς κατασκευάζονταν οι ελληνοκυπριακές αφηγήσεις. Όσους συνάντησα έλεγαν, γιατί δεν κάνεις την ίδια καταγραφή και στο κατεχόμενο τμήμα για να ειπωθεί ολοκληρωμένη η ιστορία; Έτσι εν τέλει τους άκουσα και έτσι σε αυτή την έκθεση παρουσιάζονται 93 φωτογραφίες, το «Iconoclastic Controversies 2» αλλά ο πραγματικός τίτλος είναι «The mirror of conflict /Ο καθρέφτης της σύγκρουσης» που μιλάει για το πώς και στα δύο μέρη του νησιού χρησιμοποιούνται οι ίδιοι μηχανισμοί μνήμης και αυτό είναι κάπως μια νέα οπτική γωνία.

Ήταν δύσκολη η πρόσβαση στα μνημεία;

Για κάποια από αυτά που βρίσκονται στο βόρειο τμήμα και είναι κοντά σε αστυνομικά τμήματα έπρεπε να είμαι πολύ, πολύ προσεκτικός. Θέλω να πω, δεν θέλεις να πέσεις σε μια στρατιωτική βάση με τη φωτογραφική μηχανή. Νομίζω ότι τόσο στο βόρειο όσο και στο νότιο τμήμα μερικές φορές ήταν πραγματικά δύσκολο να βρεις τα μνημεία. Ένα μέρος της ιστορίας που θέλω να επικοινωνήσω, είναι ότι σίγουρα υπάρχει ένας κυρίαρχος τρόπος αναπαράστασης και αυτός είναι αρκετά εθνικιστικός. Όμως υπάρχουν μνημεία που αφηγούνται διαφορετικές ιστορίες που μερικές φορές ασκούν κριτική σε αυτή την κύρια αφήγηση του εθνικισμού. Αλλά η εύρεσή τους δεν είναι εύκολη γιατί ψάχνεις για μνημεία που δεν είναι απαραίτητα σεβαστά και αγαπητά και που συχνά καταστρέφονται ή εξαφανίζονται. Ένα πολύ ωραίο παράδειγμα είναι το γλυπτό «Ουράνιο Τόξο» του Νίκου Κουρούση, το οποίο είχε τοποθετηθεί στον κόμβο Κολοκασίδη στη Λευκωσία το 1975. Είκοσι χρόνια αργότερα αφαιρέθηκε και αντικαταστάθηκε με κάτι άλλο. Αυτό ήταν στην πραγματικότητα ένα μνημείο που ήταν περισσότερο προσανατολισμένο στη διαφορετικότητα και την ειρήνη. Ένα ἀλλο παράδειγμα είναι το «Μνημείο της Ελληνοτουρκικής Συμμαχίας», σχεδιασμένο από τον Κώστα Μαυροκωνσταντή. Αυτό το γλυπτό βρισκόταν στη λεωφόρο Λάρνακας στη Λευκωσία με πρωτοβουλία του Συμβουλίου Βελτίωσης Αγλαντζιάς. Ακόμη και την εποχή της κατασκευής του, οι εθνικιστικές αντιδράσεις ήταν βαθιά επικριτικές, παρόμοια με τις απαντήσεις των κατοίκων της περιοχής, πολλοί από τους οποίους ήταν πρόσφυγες. Στις 19 Ιανουαρίου 1985, το μνημείο βομβαρδίστηκε, προκαλώντας μόνιμες ζημιές. Μια εκτεταμένη ανακαίνιση της περιοχής το 2016 προκάλεσε στη συνέχεια την εξαφάνιση του μνημείου, με τον χώρο να κυριαρχείται πλέον από έναν πολυσύχναστο κυκλικό κόμβο.

Aνακαλύψατε κάτι απροσδόκητο κατά τη διάρκεια της έρευνάς σας;

Ίσως είναι μια κλισέ απάντηση αλλά νομίζω ότι η δύναμη του εθνικιστικού λόγου με εξέπληξε. Πόσο κυρίαρχος ήταν και πόσο δύσκολο ήταν να βρεθούν αυτές οι εξαιρέσεις. Γνωρίζω από όλες τις έρευνες που έχω κάνει σε άλλα μέρη, ότι πάντα βρίσκεις εξαιρέσεις. Οπότε αυτή η πορεία είναι πάντα αμφισβητούμενη. Πάντα υπάρχει κάτι που τη διαταράσσει. Αλλά στην Κύπρο αυτό ήταν ακόμα έκπληξη για μένα, η πολύ παραδοσιακή αναπαράσταση της σύγκρουσης, ως αντιμετώπιση του άλλου, που είναι ο εχθρός, αυτό το μοντέλο είναι πολύ, πολύ ισχυρό. Και, λοιπόν, εσύ, ξέρεις την Κύπρο καλύτερα από μένα, σε κάθε γωνιά του δρόμου γίνεται αναφορά στο κυπριακό πρόβλημα. Υπάρχουν τόσες πολλές από αυτές τις αναφορές στους ήρωες και στις δύο πλευρές, στα θύματα, στις σφαγές αλλά και στους πολιτικούς ηγέτες. Έτσι, και αυτό ήταν, νομίζω, η δεύτερη έκπληξή μου, γιατί όταν άρχισα να κάνω την καταγραφή στο βόρειο τμήμα, δεν είχα ακόμα μια ξεκάθαρη ιδέα για την κατεύθυνση του πρότζεκτ. Ο τρόπος με τον οποίο αναπαρίσταται η σύγκρουση στα δύο μέρη είναι καθρέφτης ο ένας του άλλου. Οι ομοιότητες είναι απλά αξιοσημείωτες. Και αυτό ήταν τόσο εκπληκτικό, και ταυτόχρονα, λογικό, που έγινε το θέμα ολόκληρης της έκθεσης. Αλλά δεν ήταν αυτό το σχέδιό μου, το οποίο πραγματικά προέκυψε από τη σύγκριση και την έκπληξή μου που είδα τόσους πολλούς μηχανισμούς τους ίδιους. Φυσικά, οι άνθρωποι που εκπροσωπούνται και τα γεγονότα που εκπροσωπούνται είναι διαφορετικά και εκεί, υπάρχουν διαφορετικά σημεία εστίασης, αλλά ο μηχανισμός είναι ακριβώς ο ίδιος. Αυτό είναι αξιοσημείωτο.

Υπάρχουν διαφορές στην αισθητική των μνημείων στις δύο πλευρές;

Υπάρχει μια πολύ μεγάλη έμφαση στην παραστατικότητα. Η αφαίρεση δεν χρησιμοποιείται σχεδόν ποτέ. Αναπαρίστανται οι ηγέτες και τα θύματα. Δίνεται ένα πρόσωπο, ένα εξαιρετικά όμοιο στοιχείο και στις δύο πλευρές. Υπάρχει, αν υπεισέλθουμε σε λεπτομέρειες, θα έλεγα ότι υπάρχει η έμφαση στο χρυσό, το οποίο θα βρείτε περισσότερο στο βόρειο τμήμα. Γενικά θα έλεγα ότι υπάρχουν κάποιες μικρές διαφορές στην οπτική γλώσσα αλλά οι βασικοί αισθητικοί μηχανισμοί είναι εξαιρετικά παρόμοιοι.

Προσέξατε κάτι ιδιαίτερο όσον αφορά τη σχέση των πολιτών με τα μνημεία;

Η έκθεση έχει διάφορα κεφάλαια, και ένα από αυτά αφορά την καθημερινή ζωή. Αυτό που συμβαίνει με τα μνημεία είναι ότι γίνονται μέρος του τοπίου της καθημερινότητας και οι περισσότεροι τα αγνοούν. Γίνονται τόσο πολύ μέρος της ρουτίνας σου που δεν τα προσέχεις. Υπάρχει το μνημείο του Γρίβα Διγενή, στη Χλώρακα όπου σε μια τεράστια κολόνα οι περαστικοί αφήνουν τα ρούχα κολύμβησης και να τις πετσέτες τους. Έτσι, ενσωματώνεται στην καθημερινή ζωή. Και αυτό ίσως τα αφοπλίζει λίγο, τα κάνει με κάποιο τρόπο λιγότερο βαριά, γιατί αυτά τα μνημεία, είναι πραγματικά πολύ απαιτητικά. Είναι φτιαγμένα για να απαιτούν σεβασμό και προσοχή. Ίσως είναι περισσότερο υγιές όταν οι άνθρωποι τα αγνοούν ή τα χρησιμοποιούν για κάτι που δεν προορίζονται. Καθώς φωτογράφιζα το άγαλμα του Γρίβα είδα με την άκρη του ματιού μου ένα ηλικιωμένο ζευγάρι με ένα παιδί οι οποίοι νομίζω δεν είχαν προσέξει ποτέ το άγαλμα. Το πρόσεξαν πραγματικά όταν με είδαν να το φωτογραφίζω. Περίμεναν ευγενικά μέχρι να τελειώσω και πλησίασαν το άγαλμα για να διαβάσουν την επιγραφή. Φυσικά εκμεταλλεύτηκα την ευκαιρία περίμενοντας να τελειώσουν την ανάγνωση. Το παιδί βέβαια συνέχισε να παίζει και δεν ασχολήθηκε ούτε δευτερόλεπτο με το ποιος ήταν ο Γρίβας και ποια ήταν η ιστορία, ήταν απλά μια παιδική χαρά για εκείνο. Ακριβώς το ίδιο συνέβη και στο βόρειο τμήμα στο χωριό Mehmetçik (Γαλάτεια), όπου στην κεντρική πλατεία υπάρχει ένα άγαλμα του Ατατούρκ. Η πλατεία είναι απλά ιδανική για πατίνι. Έτσι, τα παιδιά κάνουν σκέιτ εκεί και δεν δίνουν σημασία στο άγαλμα. Αυτό είναι που προσπαθώ να δείξω σε αυτό το κεφάλαιο, ότι η καθημερινή ζωή υπονομεύει τη σοβαρότητα των μνημείων, παίζει μαζί της, την αποδομεί και μας δίνει ένα εντελώς νέο νόημα.

Πώς θα ήταν τα ανάλογα μνημεία αν τοποθετούνταν σήμερα;

Είναι μια πολύ δύσκολη ερώτηση. Επειδή η απάντηση είναι περίπλοκη. Νομίζω ότι ένα μέρος της απάντησης είναι ότι το τραύμα είναι ακόμα πολύ ζωντανό. Και δεν νομίζω ότι μπορούμε να υποτιμήσουμε ότι οι κοινότητες των προσφύγων και των θυμάτων, οι άνθρωποι που υπέφεραν εξαιτίας της σύγκρουσης εξακολουθούν να είναι πολύ δραστήριοι στο να απαιτούν εκπροσώπηση. Έτσι, ακόμη και μερικά από τα νεότερα μνημεία εξακολουθούν να χρησιμοποιούν την ίδια γλώσσα, εξακολουθούν να χρησιμοποιούν τις ίδιες συμβάσεις. Εξακολουθούν να είναι η παραστατική αναπαράσταση του πόνου. Και είναι πάντα ο δικός τους πόνος, όχι ο πόνος των άλλων. Είναι ο πόνος του εαυτού. Έχει αλλάξει λοιπόν; Όχι πραγματικά. Το άλλο ερώτημα είναι, πρέπει να αλλάξει ή θα έπρεπε να υπάρξει μια νέα γλώσσα; Θα ήθελα πραγματικά να το δω αυτό. Θα μου άρεσε να δω μια πραγματική πλαισιοθέτηση αυτών που υπάρχουν, και αυτό δεν είναι στο χέρι μου να αποφασίσω ποιο θα πρέπει να είναι το νέο πλαίσιο, αλλά είναι μερικές φορές καλό να έχουμε έναν πιο κριτικό προβληματισμό για πράγματα που χτίστηκαν πριν από δεκαετίες. Επίσης νομίζω ότι πρέπει να αναπτυχθεί μια νέα γλώσσα, η οποία δεν θα μιλάει μόνο για τον εαυτό αλλά θα μιλάει για τον πόνο σε ένα ανθρώπινο επίπεδο. Και αυτό είναι εξαιρετικά δύσκολο. Έχει αποδειχθεί ότι είναι ίσως πολύ νωρίς. Και αν μπορώ πραγματικά να έχω τη μικρή μου φαντασίωση, τότε θα ήθελα πολύ να δω μνημεία για την ειρήνη και όχι το είδος της ειρήνης που λέει ότι εμείς φέραμε την ειρήνη και οι άλλοι όχι. Αλλά την ιδέα ότι δεν χρειαζόμαστε ήρωες του μιλιταρισμού αλλά χρειαζόμαστε ήρωες της ειρήνης. Αυτό είναι στην πραγματικότητα ένα σχεδόν παγκόσμιο ζήτημα. Ποτέ δεν γιορτάζουμε για τους ανθρώπους που φέρνουν την ειρήνη. Γιορτάζουμε για τους ανθρώπους που κατ' ακρίβειαν σκότωσαν. Ακόμα και για την αναγκαιότητα του σκοτωμού μπορεί να επιχειρηματολογήσει κανείς, μια πολύ περίπλοκη συζήτηση. Αλλά θα ήθελα πραγματικά να δω ότι μια άλλη γλώσσα, δίνει προσοχή όχι στους σκοτωμούς για οποιονδήποτε λόγο, καλό ή κακό, αλλά στους ανθρώπους που αποτρέπουν τη δυστυχία, στους ανθρώπους που δημιουργούν καταστάσεις όπου όλοι μπορούμε να είμαστε ευτυχισμένοι. Αυτή είναι η αφελής ευχή μου. Νομίζω ότι ένα μέλλον της μνημόνευσης, ειδικά σε σχέση με τις συγκρούσεις, είναι να απομακρυνθούμε από τον θάνατο και την καταστροφή και να απομακρυνθούμε από αυτούς που την έφεραν για να αναπτύξουμε αυτό το άλλο φαντασιακό, αυτόν τον άλλο τρόπο σκέψης.

INFO

*Η έκθεση «Ο Καθρέφτης της Σύγκρουσης» διαρκεί από τις 20 έως τις 29 Ιανουαρίου 2023, στο Κέντρο Φωτογραφίας 6x6, Βασιλείου Μακεδόνος 30, Λεμεσός 3040. Οι ώρες λειτουργίας είναι Σάββατο: 10:00-14:00, Κυριακή: 15:00-19:00, Δευτέρα - Τρίτη - Πέμπτη: 09:00-18:00, Τετάρτη και Παρασκευή: 09:00-14:00. Πληροφορίες τηλ. 25354810.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ο Νίκο Κάρπεντιερ είναι ακαδημαϊκός, επιμελητής και καλλιτέχνης. Κατέχει τη θέση του έκτακτου καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου (Πράγα, Τσεχία), και θέση μερικής απασχόλησης στο Τεχνικό Πανεπιστήμιο Vilnius Gediminas (Λιθουανία). Είναι επίσης πρόεδρος της International Association for Media and Communication Research/Διεθνούς Ένωσης για την Έρευνα στα Μέσα και την Επικοινωνία (2020-2024). Έχει δημοσιεύσει εκτενώς για την Κύπρο, συμπεριλαμβανομένων των δύο βιβλίων The Discursive-Material Knot: Cyprus in Conflict and Community Media Participation (2017, Peter Lang, Νέα Υόρκη) και Iconoclastic Controversies: A Photographic Inquiry into Antagonistic Nationalism (2021, Intellect, Μπρίστολ). Χρησιμοποιεί συχνά μεθόδους έρευνας που βασίζονται στις τέχνες, συνδυάζοντας φωτογραφία, ηχητική τέχνη και εγκαταστάσεις και έχει πραγματοποιήσει μια σειρά εκθέσεων, συμπεριλαμβανομένων των Respublika!, Iconoclastic Controversies I, Wolf Talks και The Mirror of Conflict (Iconoclastic Controversies II).