Γράφει ο Δημήτρης Χατζηχαμπής*

Τα χρόνια που ακολούθησαν την ήττα της Αθήνας στον Πελοποννησιακό πόλεμο το 405, η Αθήνα δεν έμελλε να επανακτήσει την ηγεμονική της θέση ούτε και μετά από την κατάρρευση της Σπαρτιατικής ηγεμονίας το 362. Οι ελληνικές πόλεις, σε ένα ισοζύγιο περιορισμένων δυνάμεων, φαίνονται, αναδρομικά, να περίμεναν την εμφάνιση της νέας ηγέτιδας στα ελληνικά πράγματα, της Μακεδονίας του Φιλίππου, ο οποίος αμέσως μετά από την ανάληψη του θρόνου το 360 έδειξε τις προθέσεις του, εδραιώνοντας σταδιακά αλλά σταθερά τη μακεδονική ισχύ. Τερματίζοντας το 346 τον Ιερό πόλεμο και γινόμενος δεκτός στην Αμφικτυονία, κατέστη πλέον ρυθμιστής της κατάστασης.

Υπό αυτές τις συνθήκες, η Αθήνα ευτύχησε να έχει έναν άνδρα ο οποίο την καθοδήγησε σωστά. Ο Φωκίων (402-317) ήταν από τους λίγους εκείνους στην ιστορία οι οποίοι γνωρίζουν το συμφέρον της Πολιτείας και μπορούν να της επιβάλλουν την προς τούτο πολιτική. Έχοντας πάρει παιδεία από τον Πλάτωνα και τον Ξενοκράτη στην Ακαδημία, ήταν κατ’ εξοχή συνετός και πραγματιστής. Ο λόγος του, ευθύς, αυστηρός και λιτός, χωρίς να επιδίωκε να ευχαριστήσει παρά μόνο να υποστηρίξει το ορθό, περιέκλειε πολλή σοφία και ήθος μέσα σε λίγα λόγια, είναι δε χαρακτηριστικό το λεχθέν ότι ο Δημοσθένης ήταν άριστος ρήτορας αλλά ο Φωκίων άριστος ομιλητής. Ο ίδιος ο Δημοσθένης, αναγνωρίζοντας την ικανότητα του Φωκίωνα να πείθει, αν και αντίπαλοι, έλεγε όταν τον έβλεπε «να το μαχαίρι που κόβει τα λόγια μου».

Ο Φωκίων, πολιτευόμενος με γνώμονα το ενιαίο της πολιτικής και της πολεμικής τέχνης ώστε να επιτυγχάνεται το μέγιστο όφελος, ήταν σταθερά προσανατολισμένος προς την ειρήνη ως το μέγιστο αγαθό για την πόλη. Εξελέγη στρατηγός σαράντα πέντε φορές χωρίς ποτέ να διεκδικεί το αξίωμα αλλά ούτε και να το αποφεύγει εφόσον τον καλούσε ο δήμος. Και ο δήμος τον καλούσε διότι, αν και ο Φωκίων συχνά ήταν σε αντιπαράθεση μαζί του, αντιτασσόμενος στις παρορμήσεις του και εμμένοντας στην ορθότητα της θέσης του, τον αναγνώριζε ως τον σοφότερο πολίτη. Έτσι ήταν που συγκρατούσε τους Αθηναίους από παράτολμες εκστρατείες έστω και αν κατηγορείτο για δειλία, χαρακτηριστικά δε όταν, συνάπτοντας ειρήνη κατηγορήθηκε ότι τους στέρησε τη νίκη στον πόλεμο, είπε «είστε τυχεροί που έχετε στρατηγό που σας ξέρει καλά, αλλιώς θα είχατε χαθεί από καιρό». Και όταν οι Αθηναίοι ήθελαν να πάνε σε πόλεμο με τους Βοιωτούς για μια διαφιλονικούμενη περιοχή, ο Φωκίων τους συμβούλευσε να πάνε σε διαιτησία ώστε να πολεμήσουν με τα λόγια στα οποία, έχοντας το δίκιο με το μέρος τους, θα ήσαν πιο δυνατοί αντί στα όπλα. Η έντονη αντιπαράθεση με τον δήμο στην οποία συχνά βρίσκετο ο Φωκίων εμμένοντας στην ορθότητα της κρίσης του, ώθησε τον Δημοσθένη να του πει «θα σε σκοτώσουν οι Αθηναίοι, Φωκίων, αν καμμιά φορά τους πιάσει η τρέλα», για να πάρει από τον Φωκίωνα την απάντηση «και σένα, Δημοσθένη, αν βρουν τον νου τους».

Ο Δημοσθένης είχε αμετάθετη αντιμακεδονική πολιτική, ωθώντας μέχρι τέλους τους Αθηναίους κατά του Φιλίππου και έπειτα κατά του Αλεξάνδρου. Προς τούτο, εχρηματίζετο και από τους Πέρσες οι οποίοι έβλεπαν με ανησυχία την αυξανόμενη δύναμη του Φιλίππου και την πρόθεση του να ενώσει την Ελλάδα εναντίον τους. Ο Φωκίων αρχικά υποστήριξε με επιτυχία την αντίσταση στον Φίλιππο όταν εκείνος ανταγωνίσθηκε τα συμφέροντα της Αθήνας επιτιθέμενος στο Βυζάντιο. Όταν όμως ο Φίλιππος, ο οποίος είχε πλέον κατεβεί μέχρι και τη Βοιωτία, φάνηκε να ήταν ασταμάτητος, ο Φωκίων αντιλήφθηκε ότι η Αθήνα δεν θα έπρεπε να του αντισταθεί, αφού μάλιστα κατανοούσε ότι είχε εκτίμηση και ειρηνικές διαθέσεις απέναντι στην Αθήνα και ότι σκοπός του δεν ήταν η υποδούλωση των ελληνικών πόλεων αλλά η ηγεσία τους εναντίον των Περσών. Όταν λοιπόν ο Φίλιππος κατέλαβε αιφνιδιαστικά την Ελάτεια και επέκειτο η προέλασή του προς την Αττική, ο Φωκίων συμβούλευσε τους Αθηναίους να δεχθούν ειρήνη με τον Φίλιππο και να μην τον πολεμήσουν, προειδοποιώντας τους ότι άλλως τους περίμενε μεγάλη συμφορά. Οι Αθηναίοι όμως, παρασυρόμενοι από τον Δημοσθένη, αποφάσισαν να πολεμήσουν τον Φίλιππο, αντιμετωπίζοντας την οδυνηρή ήττα στη Χαιρώνεια της Βοιωτίας.

Μετανιωμένοι τότε οι Αθηναίοι εστράφησαν προς τον Φωκίωνα, ο οποίος τους συμβούλευσε να συνθηκολογήσουν με τον Φίλιππο και ανέλαβε, ως αρχαίος Βενιζέλος, τα βάρος της ήττας και τη συνδιαλλαγή με τον Φίλιππο ο οποίος πολύ τον εκτιμούσε. Η θετική πλέον στάση της Αθήνας άνοιξε τον δρόμο για την ανακήρυξη του Φιλίππου σε στρατηγό όλης της Ελλάδας στο συνέδριο της Κορίνθου, με διακηρυγμένη την πρόθεσή του να κηρύξει πόλεμο κατά των Περσών. Όταν δε ο Αλέξανδρος διαδέχθηκε τον Φίλιππο και βάδιζε προς την ανυπότακτη Θήβα και ο Δημοσθένης πάλι ωθούσε τους Αθηναίους σε αντίσταση, ο Φωκίων, υποδεικνύοντας ότι η αντίσταση στον Αλέξανδρο θα ήταν τόσο μάταια όσο και καταστροφική, είπε «εγώ δεν θα επιτρέψω στους Αθηναίους να χαθούν ακόμα κι αν το επιδιώκουν, και γι’ αυτό με υπομένουν να είμαι στρατηγός τους». Και πράγματι, όταν ο Αλέξανδρος κατέστρεψε τη Θήβα, οι Αθηναίοι, ακούοντας τώρα τη συμβουλή του Φωκίωνα να μην του αντισταθούν και να συνδιαλλαγούν μαζί του ως νικητή, έστειλαν πρέσβεις στον Αλέξανδρο. Ο Αλέξανδρος δεν τους δέχθηκε παρά μόνο όταν έστειλαν δεύτερη πρεσβεία με τον Φωκίωνα, έχοντας μάθει ότι ο πατέρας του τον θαύμαζε και τον εκτιμούσε, έκτοτε εκτιμώντας και κάνοντας τον Φωκίωνα ιδιαίτερο φίλο του και τιμώντας τον όσο λίγους. Η στάση του Φωκίωνα προς τον Αλέξανδρο περικλείεται στη σοφή προλογισθείσα συμβουλή που είχε δώσει στους Αθηναίους - «ή να υπερισχύετε στα όπλα ή να είστε φίλοι εκείνων που υπερισχύουν».

Την ίδια ρεαλιστική και φιλειρηνική στάση τήρησε ο Φωκίων και μετά από τον θάνατο του Αλεξάνδρου, αντιτασσόμενος στον Λεωσθένη ο οποίος ωθούσε τους Αθηναίους σε πόλεμο εναντίον του Αντιπάτρου. Όταν ο Λεωσθένης τον ρώτησε τι καλό είχε κάνει για την πατρίδα του τόσα χρόνια που ήταν στρατηγός, ο Φωκίων απάντησε «το να θάβονται οι πολίτες στα δικά τους μνήματα», παραπέμποντας στην ειρήνη που είχε διατηρήσει ώστε οι Αθηναίοι να μην χάνονται στις μάχες σε άλλους τόπους. Η στάση του δικαιώθηκε από τα γεγονότα. Όταν οι Αθηναίοι δεν τον άκουσαν και ο Αντίπατρος προχωρούσε εναντίον της Αθήνας, οι Αθηναίοι στράφησαν πάλι στον Φωκίωνα ο οποίος και πάλι από καθήκον δέθηκε να μεσολαβήσει με τον Αντίπατρο ώστε να μην προχωρήσει στην Αττική. Ο Αντίπατρος, εκτιμώντας τον Φωκίωνα, δέχθηκε να συνομιλήσει μόνο μαζί του και σύναψε συνθήκη ειρήνης με τους Αθηναίους με τους κατά το δυνατό πιο ευνοϊκούς όρους. Ο Φωκίων, συνεργαζόμενος με τον Μένυλλο, τον αρχηγό της μακεδονικής φρουράς στην Αθήνα και έπειτα με τον Νικάνορα που τον αντικατέστησε όταν πέθανε ο Αντίπατρος και ανέλαβε ο Κάσσανδρος, κατάφερε να φέρονται με πραότητα προς τους Αθηναίους αλλά και να αναλαμβάνουν δημόσιες δαπάνες.

Ο Φωκίων έπεσε θύμα του ανταγωνισμού του Πολυπέρχοντα προς τον Κάσσανδρο. Ο Πολυπέρχων, επιδιώκοντας να γίνει κύριος της Αθήνας, επιδίωξε να απομακρύνει τον Φωκίωνα. Προς τούτο κατάφερε μέσω των δημαγωγών και μίας Εκκλησίας του δήμου που οχλοκρατείτο από μη πολίτες και δούλους, να αφαιρεθεί η στρατηγία του Φωκίωνα και να καταδικασθεί σε θάνατο για προδοσία. Οι Αθηναίοι, αντιλαμβανόμενοι μετά θάνατο την αδικία που του είχε γίνει, έστησαν στον Φωκίωνα ανδριάντα και έθαψαν τα οστά του δημοσία δαπάνη, καταδίκασαν δε σε θάνατο τον δημαγωγό Αγωνίδη ο οποίος είχε πρωτοστατήσει εναντίον του Φωκίωνα.

Η αδικία που έγινε στον Φωκίωνα, ανάλογη εκείνης προς τον Σωκράτη, θυμίζει ότι δεν είναι ασύνηθες στους Έλληνες να στερούν τον εαυτό τους από επιστάτες της σωφροσύνης και της εντιμότητας και να αναγνωρίζουν την αξία τους όταν τους χάνουν.

*Πρώην πρόεδρος Ανωτάτου Δικαστηρίου