Γράφει ο Μάριος Δημητρίου

Ανακοινώθηκε επίσημα πριν λίγες μέρες ότι αρχίζουν το καλοκαίρι 2021 στη Γερμανία (Μόναχο, Βερολίνο και Αμβούργο) και στην Ισπανία τα γυρίσματα μιας ταινίας βασισμένης στα πραγματικά γεγονότα της ζωής και ιδιαίτερα της δοξασμένης και ταυτόχρονα ντροπιαστικής  καριέρας του 35χρονου σήμερα, πολυβραβευμένου Γερμανού δημοσιογράφου Claas Relotius, συντάκτη του έγκυρου εβδομαδιαίου περιοδικού Der Spiegel που απολύθηκε από το περιοδικό τον Δεκέμβρη 2018 όταν αποδείχτηκε ότι πολλά από τα άρθρα που έγραψε τα τελευταία χρόνια, ήταν κατασκευασμένα και ότι τα πρόσωπα, τα γεγονότα και οι δηλώσεις που περιείχαν, ήταν αποκυήματα της…πλούσιας φαντασίας του. Η ταινία με σκηνοθέτη τον  Michael Bully Herbig αναμένεται με τεράστιο ενδιαφέρον ιδιαίτερα από τους δημοσιογράφους σε όλο τον κόσμο, αφού η υπόθεση Relotius πήρε διεθνείς διαστάσεις και είναι ένα κλασικό παράδειγμα  προς…αποφυγή, σε αυτή την εποχή των fake news. Η ταινία βασίζεται στο βιβλίο, «Tausend Zeilen Luge»  («Χίλιες Γραμμές από Ψέματα»)  του ισπανικής καταγωγής Juan Moreno, του δημοσιογράφου του «Der Spiegel» που αποκάλυψε ότι ο Claas Relotius  επινοούσε συνεντεύξεις και δηλώσεις.

Ο  Claas Relotius κατά τη βράβευση του από το μεγάλο αμερικανικό δίκτυο CNN το 2014.

Ένα τεράστιο δυσφημιστικό πλήγμα

Ένα τεράστιο δυσφημιστικό πλήγμα δέχτηκε η καλή δημοσιογραφία διεθνώς, όταν το Der Spiegel ανακοίνωσε στις 19 Δεκεμβρίου 2018 ότι ο Relotius παραδέχθηκε – υποβάλλοντας την παραίτησή του από το περιοδικό και παραλαμβάνοντας…την επιστολή απόλυσής του – ότι πολλά από τα δεκάδες άρθρα του, ήταν κατασκευασμένα. Στην ανακοίνωση αναφερόταν ότι  τουλάχιστον 14 από τα 60 άρθρα που υπέγραψε ο Relotius στην έντυπη και την ηλεκτρονική έκδοση του περιοδικού, ήταν «μολυσμένα» από ψευδή στοιχεία. Την υπόθεση που προκάλεσε σάλο στη Γερμανία αλλά και στους δημοσιογραφικούς κύκλους σε όλη την Ευρώπη και στις ΗΠΑ, εκμεταλλεύτηκαν   οι λαϊκιστές της ακροδεξιάς σε ευρωπαϊκές χώρες, αξιοποιώντας την ως μια ευκαιρία διεύρυνσης της αντιδραστικής, ευρω-φοβικής ρητορικής τους και γενικολογώντας για «mainstream δημοσιογραφία των ψεμάτων». Όμως κατά τη δική μου προσωπική αντίληψη, η αποκάλυψη του σκανδάλου από το ίδιο το  Der Spiegel, μετά από ενδελεχή έρευνα του συναδέλφου του στο περιοδικό, Juan Moreno, με τον οποίο συνυπέγραψαν το «μοιραίο» ρεπορτάζ που κίνησε τις υποψίες του Moreno για την αξιοπιστία του Relotius,  αναδεικνύει αντίθετα, τη στέρεη δομή της αντικειμενικής δημοσιογραφίας που βασίζεται στην αλήθεια και στη δεοντολογία και δεν ανέχεται τη μυθοπλασία και την απάτη. Η ομολογία του ίδιου του Relotius στα στελέχη του περιοδικού ότι έγραφε εντυπωσιακές, αλλά ψεύτικες ιστορίες, «από το φόβο της αποτυχίας, αφού μεγάλωνε η πίεση να μην αποτύχει, όσο μεγάλωνε η επιτυχία του», αποτελεί ένα έγκυρο οδοδείχτη για την κατανόηση της ιδιαίτερης περίπτωσης ενός άντρα με έντονες ναρκισσιστικές τάσεις και με στρεβλή αντίληψη της επιτυχίας – είναι άλλωστε χαρακτηριστική η δήλωση του ίδιου του Relotius προς τους συναδέλφους του, τη μέρα της υποβολής της παραίτησής του, ότι είναι «άρρωστος» και ότι «χρειάζεται βοήθεια». Το Der Spiegel, που ιδρύθηκε το 1947 και έχει τα κεντρικά του γραφεία στο Αμβούργο, είχε ανακοινώσει επιπρόσθετα ότι θα κατέθετε μήνυση σε βάρος του Relotius, με βάση υποψίες εναντίον του για κατάχρηση χρημάτων από δωρεές αναγνωστών υπέρ ορφανών από τη Συρία, με αφορμή άλλο ένα, αμφισβητούμενης αξιοπιστίας, άρθρο του Relotius.

Τους είχε ξεγελάσει όλους!

Ο  Claas Relotius, που ήταν κυριολεκτικά ένας σταρ της Γερμανικής δημοσιογραφίας, πήρε το βραβείο μεταξύ άλλων, του Γερμανού Ρεπόρτερ της Χρονιάς, τα χρόνια 2013, 2015, 2016 και 2018, του «Δημοσιογράφου της Χρονιάς» το 2014 από το αμερικανικό δίκτυο CNN και το Ευρωπαϊκό Βραβείο Τύπου το 2017. Είναι προφανές ότι ξεγέλασε τους πάντες, που ήταν για χρόνια θαυμαστές της δουλειάς του – αρχισυντάκτες, συντάκτες, φοιτητές δημοσιογραφίας, τους φίλους του, μέλη κριτικών επιτροπών που τον βράβευσαν επανειλημμένα, κληρικούς, επιχειρηματίες, πολιτικούς, ακτιβιστές και χιλιάδες απλούς αναγνώστες που θεωρούσαν τις ιστορίες του ανεπανάληπτα εμπνευσμένες και μοναδικές. Στο μακροσκελές διαδικτυακό άρθρο της 19ης Δεκεμβρίου, το Spiegel, που πουλά περίπου 725 χιλιάδες αντίτυπα τη βδομάδα και έχει ένα κοινό περίπου 6,5 εκατομμυρίων αναγνωστών στη διαδικτυακή του έκδοση, ανέφερε ότι «είχε συγκλονιστεί» από την αποκάλυψη των κατασκευασμένων άρθρων του διάσημου συντάκτη του και απολογήθηκε στους αναγνώστες του «για όλες τις δόλιες αναφορές, τις ανυπόστατες προσωπικές λεπτομέρειες και τις φανταστικές περιγραφές σε ανύπαρκτα μέρη». Προστέθηκε στο άρθρο του περιοδικού, που έχει καθιερωθεί για τα εις βάθος διερευνητικά ρεπορτάζ του, ότι ο Relotius «είχε διαπράξει δημοσιογραφική απάτη σε μεγάλη κλίμακα» και ότι το επεισόδιο που τον αφορά, αποτελεί ένα «χαμηλό, ντροπιαστικό σημείο στην 70χρονη ιστορία του Spiegel».

Όταν διασταυρώθηκαν η αθλιότητα και ο θρίαμβος

«Λίγο πριν το τέλος της δημοσιογραφικής  καριέρας του Claas Relotius, η αθλιότητα και ο θρίαμβος διασταυρώθηκαν στη ζωή του», έγραψε ο αρχισυντάκτης του Spiegel,  Ullrich Fichtner, σε άρθρο του που δημοσιεύτηκε στις 20 Δεκεμβρίου 2018 στη διαδικτυακή έκδοση του περιοδικού.  «Το βράδυ της Δευτέρας 3ης Δεκεμβρίου, ο Relotius, που έγραφε για το Spiegel για επτά χρόνια και προσλήφθηκε ως συντάκτης του τον τελευταίο ενάμιση χρόνο, ήταν προσκεκλημένος για να παραλάβει για άλλη μια φορά το βραβείο του Γερμανού Ρεπόρτερ της Χρονιάς για το 2018, γιατί κατά τη γνώμη των κριτών, έγραψε το καλύτερο ρεπορτάζ του χρόνου, με κεντρικό πρόσωπο τον  Mouwiya, ένα παιδί από τη Συρία που πίστευε ότι συνέβαλε στο ξέσπασμα του εμφύλιου πολέμου στη χώρα – τον Μάρτιο 2011 – με ένα αντικυβερνητικό γκράφιτι που έγραψε σε ένα τοίχο στην πόλη Daraa. Ο Relotius ισχυρίσθηκε ότι πήρε συνέντευξη από τον Mouwiya, μέσω του WhatsApp.

Οι κριτές εξήραν το άρθρο «για την απαράμιλλη φωτεινότητα, οικειότητα και συνάφεια του, ανεξάρτητα από τις πηγές στις οποίες βασίζεται». Η αλήθεια όμως – που κανείς δεν μπορούσε να γνωρίζει εκείνη τη χρονική στιγμή – είναι ότι οι πηγές του, κάθε άλλο από ξεκάθαρες, ήταν. Στην πραγματικότητα είναι πιθανό ότι στο μεγαλύτερο μέρος του, το άρθρο αυτό ήταν κατασκευασμένο και ότι οι δηλώσεις, τα μέρη, οι σκηνές, οι χαρακτήρες και τα γεγονότα στα οποία αναφέρεται, ήταν ψέματα και επινοήσεις του συντάκτη τους.  Η αθλιότητα προέκυψε στη μορφή ενός email, που έφτασε 17 ώρες πριν τον θρίαμβο της εκδήλωσης βράβευσης, στις 3:05 ξημερώματα. Το ηλεκτρονικό μήνυμα προερχόταν από μια γυναίκα με το όνομα Jan – υποκοριστικό της Janet – που ήταν υπεύθυνη δημοσιότητας μιας ομάδας επαγρύπνησης στην Αριζόνα των ΗΠΑ που διενεργούσε περιπολίες κατά μήκος των συνόρων με το Μεξικό. Ρωτούσε τον Relotius  τι ακριβώς σκάρωνε, αφού ο δημοσιογράφος είχε γράψει δύο εβδομάδες προηγουμένως, στο Spiegel, ένα εκθαμβωτικά σκοτεινό («darkly dazzling») ρεπορτάζ με τίτλο «Jaeger‘s Border». Η γυναίκα ήθελε να μάθει πώς ο Relotius έγραψε για την ομάδα της, χωρίς να πάει επιτόπου, χωρίς να πάρει έστω μια συνέντευξη και χωρίς να συγκεντρώσει στοιχεία από τον χώρο όπου συνέβαιναν τα γεγονότα;

«Jaeger’s Border», το κύκνειο άσμα

Έμελλε το άρθρο «Jaeger’s Border», να ήταν το αυτοκαταστροφικό κύκνειο άσμα του Relotius, γιατί στην περίπτωση αυτή, το συνυπέγραψε ο συνάδελφος του Juan Moreno, που σήμανε συναγερμό, ενώ ταυτόχρονα συνέλεγε στοιχεία που θα αποκάλυπταν την απάτη. Ο Moreno ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο και γράφει για το Spiegel από το 2007. Στη διαμάχη με τον – και για τον – Relotius, ο Moreno ρίσκαρε τη δική του δουλειά και επιβάρυνε τη δική του θέση κάποιες φορές, προσπαθώντας απεγνωσμένα να υποδείξει τα ψέματα του συναδέλφου του. Έζησε ένα περίπου μήνα κόλασης, γιατί οι συνάδελφοί του και τα στελέχη του περιοδικού στο Αμβούργο, δεν τον πίστευαν αρχικά. Στα τέλη Νοεμβρίου και αρχές Δεκεμβρίου 2018, κάποιοι στο Spiegel πίστευαν ότι ο πραγματικός παραμυθάς ήταν ο Moreno και ότι ο Relotius ήταν το θύμα μιας συκοφαντίας! Ο Relotius απέκρουε έξυπνα όλους τους ισχυρισμούς και τα στοιχεία που ο Moreno παρουσίαζε, εφευρίσκοντας συνεχώς νέους τρόπους για να διασπείρει αμφιβολίες, διαψεύδοντας με πειστικότητα τις εναντίον του καταγγελίες και διαστρεβλώνοντας την αλήθεια, όπως εξυπηρετούσε τον ίδιο. Η αλήθεια αποκαλύφθηκε όταν ο Moreno αξιοποίησε ένα ταξίδι στις ΗΠΑ και επισκέφθηκε εκείνες τις μέρες την Αριζόνα και τους δύο άντρες που πρωταγωνιστούσαν στο ρεπορτάζ – τον Tim Foley, επικεφαλής της Διασυνοριακής Πολιτοφυλακής της Αριζόνα και τον Chris Maloof, που ο Relotius του απέδωσε το ψευδώνυμο «Chris Jaeger» και με τον οποίο, όπως έγραφε στο ρεπορτάζ, πέρασε μερόνυχτα στην έρημο της περιοχής. Το βίντεο της συνάντησης του Moreno με τον Foley, είναι σοκαριστικό, καθώς ο Foley κοιτάζει μια φωτογραφία του Relotius που του δείχνει ο Moreno και του λέει ότι δεν έχει συναντήσει ποτέ στη ζωή του αυτό το άτομο… Η σκηνή επαναλαμβάνεται λίγες μέρες μετά, στις 4 Δεκεμβρίου 2018, μια μέρα μετά που ο Relotius πήρε το email από τη Janet Foley και το βραβείο για το παιδί από τη Συρία, όταν ο Chris Maloof, ο άντρας με το ψευδώνυμο Chris Jaeger στο ρεπορτάζ του Spiegel, κάθεται μπροστά στη βιντεοκάμερα του Moreno, δείχνει την ταυτότητά του και διαβεβαιώνει, κοιτάζοντας τη φωτογραφία του Relotius, ότι δεν τον γνωρίζει και δεν τον συνάντησε ποτέ! Είναι πια ξεκάθαρο ότι ο Chris Maloof, δεν είναι ο Chris Jaeger, όπως έγραψε ψευδώς ο Relotius, ότι ο Jaeger είναι ένα ανύπαρκτο πρόσωπο και ότι ο Relotius δεν συνάντησε ποτέ, τον ένα ή τον άλλο…

Ο Juan Moreno, ο συνάδελφος και συνεργάτης που αποκάλυψε τα ψέματα του Relotius.




Όμορφα γραμμένα μυθεύματα…

Ο αρχισυντάκτης του Spiegel, Ullrich Fichtner σημείωσε ότι κάποια στιγμή, τα κόλπα του δημοσιογράφου έπαψαν να δουλεύουν, μέχρι που τελικά δεν μπορούσε πια να κοιμηθεί τις νύχτες, από το φόβο ότι θα αποκαλυφθεί. Ο Relotius υπέκυψε στα μέσα Δεκεμβρίου 2018 όταν η Özlem Gezer, αναπληρώτρια προϊστάμενη του τμήματος του, στάθηκε απέναντι του και του είπε ότι δεν τον πίστευε πια. Την επόμενη μέρα κάθισε με τον προϊστάμενο του τμήματος και τον αρχισυντάκτη και έδωσε απαντήσεις σε όλα τα ερωτήματα. Έτσι ξεκαθαρίστηκε ότι ο πολυβραβευμένος Claas Relotius, ένας από τους καλύτερους συγγραφείς του Der Spiegel, δημοσιογραφικό είδωλο της γενιάς του, δεν ήταν ούτε ρεπόρτερ, ούτε δημοσιογράφος, αλλά ένας παραγωγός όμορφα γραμμένων μυθευμάτων, όπου αλήθειες και ψέματα συνυπήρχαν ανάκατα και  όπου κυριαρχούσαν ανύπαρκτα γεγονότα και δηλώσεις που δεν έγιναν ποτέ.

Ο φυλακισμένος και οι ανήλικοι βομβιστές

Ο αρχισυντάκτης Ullrich Fichtner ανέφερε και μερικές άλλες μεγάλες δημοσιογραφικές επιτυχίες του Claas Relotius στο περιοδικό, που μετά τη διερεύνηση αποδείχτηκε ότι βασίστηκαν κυρίως σε στοιχεία που επινόησε ο ίδιος ο συντάκτης. Ένα από αυτά τα εντυπωσιακά ρεπορτάζ, που δημοσιεύτηκε τον Απρίλιο 2016, έχει τίτλο «Ο αριθμός 440» και αφορούσε έναν άντρα από την Υεμένη που κατά λάθος φυλακίσθηκε στο Γκουαντάναμο και που μετά από 14 χρόνια βασανιστηρίων και απομόνωσης, ήταν σωματικά και ψυχικά τόσο διαλυμένος, που δεν ήθελε πια να αποφυλακισθεί. Ο  Relotius παραδέχτηκε ότι δεν διάβασε ποτέ, επιστολές του κρατούμενου αυτού, όπως είχε γράψει στο ρεπορτάζ και ότι φαντάστηκε απλώς, την εσωτερική του μεταμόρφωση. Ένα άλλο συγκλονιστικό, αλλά ψεύτικο ρεπορτάζ του Relotius, δημοσιεύτηκε στο Spiegel τον Φεβρουάριο 2017 με τον τίτλο «Λιονταρόψυχα αγόρια» και περιγράφει την ιστορία δύο αδελφών 12 και 13 χρόνων, θυμάτων απαγωγής από το Ισλαμικό Κράτος, που υφίστανται πλύση εγκεφάλου και στέλνονται από την τρομοκρατική οργάνωση στο Κιρκούκ του Ιράκ, ως βομβιστές αυτοκτονίας. Ήταν ένα ρεπορτάζ που χαρακτηρίσθηκε αριστουργηματικό από τον πολύπειρο Γερμανό δημοσιογράφο Paul–Josef Raue, παρουσιαστή της εκδήλωσης για το Βραβείο «Peter Scholl Latour», που πήρε ο Relotius. «Καθώς διάβαζα την ιστορία του Relotius» είπε, «ένιωσα περήφανος που είμαι δημοσιογράφος, γιατί δεν μπορεί να υπάρχει καλύτερο δείγμα δημοσιογραφίας από αυτό». Κι όμως επρόκειτο να αποδειχτεί ότι οι δηλώσεις που ο Relotius έβαλε στο στόμα του επίδοξου βομβιστή αυτοκτονίας Nadim, δεν έγιναν ποτέ στην πραγματικότητα, ούτε απάγγειλε τους στίχους από το Κοράνι, που υποτίθεται ότι ο Relotius τον άκουσε να απαγγέλλει. Αποδείχτηκε επίσης ότι ο γιατρός, πάνω στον οποίο στηρίχθηκε το μεγαλύτερο μέρος του ρεπορτάζ, δεν υπήρξε ποτέ και πουθενά, εκτός από το μυαλό του συγγραφέα του.

«Σε μια Μικρή Πόλη» στη Μινεσότα

Μόλις ένα μήνα αργότερα, τον Μάρτιο 2017, δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ένα άρθρο του Relotius με τον τίτλο «Σε μια Μικρή Πόλη», με επίκεντρο την πόλη Fergus Falls της Μινεσότα των ΗΠΑ. Προέκυψε από μια ιδέα των προϊσταμένων του Relotius στο Αμβούργο, να πάει να ενοικιάσει ένα δωμάτιο στη μικρή αυτή αγροτική κοινότητα, να μείνει λίγες μέρες και να γράψει για το πώς σκέφτονται οι Αμερικανοί πολίτες που πιθανόν ψήφισαν τον Ντόναλτ Τραμπ στις πρόσφατες – τότε – εκλογές. Το σχέδιο δεν υλοποιήθηκε όπως το περίμεναν στο περιοδικό, αφού ο Relotius πήγε στο Fergus Falls, αλλά βρέθηκε σε αδιέξοδο, γιατί διαπίστωσε ότι δεν έβγαινε το θέμα. Αντί λοιπόν να τους ενημερώσει σχετικά και να αναζητήσει ίσως άλλο θέμα, προτίμησε να γράψει ένα ρεπορτάζ που… βγήκε από το μυαλό του, επινοώντας  π. χ. μια πινακίδα στην είσοδο της πόλης, που έγραφε «Μεξικανοί μείνετε μακριά» και που υπήρξε μόνο στη φαντασία του. Όμως η αναφορά του αυτή, διαβάστηκε από εκατοντάδες χιλιάδες αναγνώστες και ήταν δυσφημιστική για τους κατοίκους του Fergus Falls, που θεωρήθηκαν άδικα ως ρατσιστές. Ο Relotius μεταχειρίσθηκε τους κατοίκους της πόλης σαν να ήταν μαριονέτες, εφευρίσκοντας τραγελαφικά ψέματα όπως π. χ. ότι οι περισσότεροι μαθητές στο Λύκειο της πόλης, ζωγράφιζαν τον Ντόναλτ Τραμπ ως το πρότυπο που ενσαρκώνει το Αμερικανικό Όνειρο…

«Ο τελευταίος μάρτυρας» στο Joplin

Τον Μάρτιο 2018 δημοσιεύτηκε το ρεπορτάζ του Relotius με τον τίτλο «Ο τελευταίος μάρτυρας», για μια Αμερικανίδα από την πόλη Joplin του Μισούρι, που παρευρισκόταν ως αυτόπτης μάρτυρας σε εκτελέσεις θανατοποινιτών, αφού ο νόμος απαιτεί την παρουσία συνηθισμένων πολιτών, σε τέτοια γεγονότα. Όμως έγραψε πέντε σελίδες στο Spiegel γεμάτες με ψέματα από την αρχή μέχρι το τέλος, αφού ο Claas Relotius, αντίθετα από αυτά που ισχυρίζεται στο ρεπορτάζ, ποτέ δεν συνόδευσε μια γυναίκα σε εκτελέσεις θανατοποινιτών στις ΗΠΑ, ποτέ δεν ταξίδεψε με λεωφορείο μαζί της και ποτέ δεν την άκουσε να διαβάζει αποσπάσματα από το Λευιτικόν της Παλαιάς Διαθήκης…



ΕΙΚΟΝΑ: Το «μοιραίο» άρθρο με τίτλο «Jaegers Grenze» («Τα όρια του Jaegers») που φέρει την υπογραφή των δημοσιογράφων Juan Moreno και Claas Relotius στην έκδοση του Νοεμβρίου 2018 του Der Spiegel.