Δύο ταινίες της Χριστίνας Σκαρπάρη, «Σύμπραξις: Ανάμεσα σε Αγγεία» (45′, 2025) και «Αγρέλια, όποιος θέλει, όποιος του αρέσκει» (9’, 2025), προβάλλονται στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Λεμεσού, στις 6 Αυγούστου, φωτίζοντας την ανάγκη να διασωθούν οι ιστορίες, η ποιότητα και η τέχνη των ανθρώπων που κρατούν ζωντανή την άυλη πολιτιστική κληρονομιά της Κύπρου. Πώς ξεκίνησε αυτό το ταξίδι ή τι αναδεικνύεται μέσα από τις ιστορίες των γυναικών του κόκκινου πηλού στον Κόρνο ή του ψαθοπλέκτη, Περικλή;
Στιγμιότυπο από την ταινία «Σύμπραξις: Ανάμεσα σε Αγγεία», της Χριστίνας Σκαρπάρη.
Η αρχή αυτής της πορείας ξεκίνησε το 2011, όταν η Χριστίνα, μόλις 22 ετών, άρχισε να εξερευνά τις παραδοσιακές χειροτεχνίες, επισκεπτόμενη χωριά όπως το Μεσόγι και το Ακρωτήρι. Όπως περιέγραψε η ίδια σε μια συνομιλία με το «Π» στην πρώτη παρουσίαση των ταινιών στο Sic, «ως ιδέα άρχισε να δημιουργείται το 2011, με το Φεστιβάλ Ξαρκής που δημιουργήθηκε σαν σχεδιαστική συνέλευση και πείραμα το 2013, όταν άρχισα να πηγαίνω σε διάφορα περιφερειακά χωριά και εξελισσόταν. Μετά, το 2012, πήγα στην Υπηρεσία Κυπριακής Χειροτεχνίας, για να κάνω μαθήματα καλαθοπλεκτικής».
Η πρώτη της δασκάλα ήταν η κυρία Ελένη. «Μάθαινα πανέρι, οι περισσότερες γυναίκες ήταν μεγαλύτερης ηλικίας και δεν το έκαναν για πρώτη φορά. Ήξεραν τα κόλπα, ήταν με κάποιο τρόπο και λίγο ανταγωνιστικές και εγώ ήμουν ο τροχός της τελευταίας αμάξης. Ήμουν πολύ αργή, αλλά η κυρία Ελένη ήταν πολύ υπομονετική. Με τράβηξε η αίσθηση της υπομονής, είχε κάτι πολύ meditative, δηλαδή κάτι το σχεδόν θεραπευτικό, και παράλληλα μου άρεσε η ιδέα ότι δημιουργείτο κάτι από τη φύση, οικολογικό και φιλικό προς το περιβάλλον».
Το 2017, η ανάγκη να προσεγγίσει πιο ουσιαστικά αυτές τις πρακτικές που χάνονται την έφερε πιο κοντά στην ιδέα της καταγραφής - όχι πια μόνο ως ερευνητική πράξη, αλλά μέσα από το βλέμμα του κινηματογράφου. «Ήθελα να μελετήσω πιο συγκεκριμένα αυτές τις πρακτικές που χάνονται, σε ένα διαπροσωπικό επίπεδο, και κάπως έτσι μπήκε στη ζωή μου η ταινία, το ντοκιμαντέρ, η φωτογραφία». Για το ταξίδι της καταγραφής, η ίδια μοιράζεται πως: «Στην αρχή ήθελα να τα καταγράψω όλα, να μην μου φύγει τίποτα. Η συνεύρεσή μας είχε και ανθρωπολογικό χαρακτήρα. Εννοείται τους είπα να σκέφτονται πως δεν είμαι εκεί και να κάνουν ό,τι κάνουν μια φυσιολογική μέρα στο εργαστήρι».
Η καταγραφή δεν ήταν πάντα εύκολη: «Τις πρώτες φορές ήταν δύσκολο να φανταστούν ότι δεν είμαι εκεί. Πολλές φορές, π.χ. ερχόταν η γειτόνισσα και έπρεπε να διακόψουμε ή να κάνουμε παύση. Άλλες φορές πίναμε καφέ ή τρώγαμε γλυκό». Τα διαλείμματα, δε, στην ταινία Σύμπραξις: Ανάμεσα σε Αγγεία» (45′, 2025), παίζουν τον δικό τους ρόλο, με την ίδια να σημειώνει ότι δίνουν έναν «εθνογραφικό χαρακτήρα και κάποτε ένα αυτοεθνογραφικό στοιχείο, μιας και εμφανίζομαι και είμαι μέρος της ταινίας. Βοήθησε να ανοιχτούν όταν έγινα κι εγώ μαθήτριά τους, αρχίσαμε να χτίζουμε μια πιο στενή σχέση». Η ίδια, τονίζει, ήταν ξεκάθαρη: «Τους είπα ότι δεν είμαι χειροτέχνης ούτε 'μου περνά' για να γίνω τόσο καλή όσο αυτοί. Απλώς ήθελα να καταλάβω το υλικό, την πρακτική. Ήταν ένας τρόπος να μπω στον κόσμο τους: Τι σημαίνει να πλέκεις μια ψαθαρκά; Η οποία είναι πολύ βαρετή, στο μεταξύ».
Στιγμιότυπο από την ταινία «Σύμπραξις: Ανάμεσα σε Αγγεία», της Χριστίνας Σκαρπάρη.
Όπως η ίδια εξιστορεί η καταγραφή ξεκίνησε το 2019, σε στενή συνεργασία με την κυρία Χριστούλλα και τον κύριο Περικλή, δύο τεχνίτες που ασχολούνται με την ψαθαρκά. «Δουλεύουμε μαζί από το 2019. Χρειάστηκαν δύο χρόνια για να με εμπιστευθούν και να πάμε στα αγρέλια με τον κύριο Περικλή. Ζούνε, ξέρεις, σε μια πιο συντηρητική, πατριαρχική κοινωνία και ήταν δύσκολο γι' αυτόν να δεχθεί να πάει με μία νεαρή γυναίκα στα αγρέλια. Έλεγε: 'Τι θα πει ο κόσμος;'». Όσον αφορά την πρώτη επαφή της με την κυρία Χριστούλλα και τον κύριο Περικλή, ανέφερε ότι έγινε μέσω του κοινοτικού συμβουλίου και του Μουσείου Καλαθοπλεκτικής στα Λιβάδια. «Είχα επισκεφθεί το Μουσείο Καλαθοπλεκτικής και τότε έκανα ένα πρόγραμμα φιλοξενίας».
Η απόφαση να μετεξελίξει την καταγραφή σε ντοκιμαντέρ ήρθε το 2022. «Τότε αποφάσισα να το καταγράψω καλύτερα και να αναβαθμίσω τον εξοπλισμό μου για να γίνει σωστά. Ήμουν λίγο διχασμένη αν έπρεπε να πάω με ομάδα, που θα ήταν ίσως πιο επαγγελματικό, ή μόνη μου. Τελικά, επέλεξα να πάω μόνη μου λόγω προϋπολογισμού αλλά και γιατί παρατήρησα ότι υπάρχει μία διαφορετική μαγεία. Δεν θα τα μοιραστούν όλα με ένα άτομο που το γνωρίζουν για πρώτη φορά ή ακόμη κι αν βρίσκεται εκεί για 10 μέρες. Χρειάζεται χρόνος». Παρόλο που η κάμερα και ο εξοπλισμός έθεταν τεχνικούς περιορισμούς, η ίδια πιστεύει πως η επιλογή να δουλέψει μόνη της «επέτρεψε να βγουν πιο αυθεντικά και προσωπικά αφηγήματα». Η καταγραφή και η σχέση δε, που χτίστηκε με τους τεχνίτες, έγινε μέσα από έναν συνεχή διάλογο και κοινές στιγμές. «Πολλές φορές θα τους επισκεφθώ, πια, χωρίς να καταγράψω κάτι, για να πούμε τα νέα μας».
«Στόχος μου ήταν να λειτουργήσει αυτό το πρότζεκτ, ως μια πλατφόρμα που να δίνει φωνή στους ανθρώπους αυτούς, που συχνά δεν έχουν ευκαιρία να προβάλουν την τέχνη τους. Οι αγγειοπλάστριες στον Κόρνο, της Συνεργατικής Εταιρείας Αγγειοπλαστών, μου ανέφεραν, για παράδειγμα, ένα περιστατικό όπου ήρθε μια ομάδα να κάνει αφιέρωμα στις γυναίκες του κόκκινου πηλού και ζήτησε να μιλήσει κάποιος επίσημος για αυτές. Και τότε η κυρία Βασούλα σχολίασε: 'Εγώ είμαι γλάστρα;'. Μια γυναίκα που χαίρεται να μιλά για την τέχνη της, αλλά που μέχρι τότε δεν είχε ποτέ την ευκαιρία να το κάνει». Επίσης, σημειώνει η ίδια, παρόλο που η UNESCO «αναγνωρίζει τη σημασία τους, δεν είχαν ενημέρωση για το πώς να στηριχθούν καλύτερα. Και είναι λίγοι πλέον όσοι ασχολούνται με το κάθε επάγγελμα, και θεωρώ πως θα ήταν πολύ εύκολο να συναντηθούν και να συνομιλήσουν, να τις γνωρίσουν».
Λίγα λόγια για τις ταινίες
Οι δύο ταινίες της Χριστίνας Σκαρπάρη εστιάζουν στην άυλη πολιτιστική κληρονομιά της Κύπρου, μέσα από τις σχέσεις εμπιστοσύνης, φροντίδας και αμοιβαιότητας ανάμεσα στη δημιουργό και τους τεχνίτες - τον ψαθοπλέκτη Περικλή στα Λιβάδια και τις αγγειοπλάστριες στον Κόρνο, Ανθούλλα Τρύφωνος, Βασούλλα Αδάμου, Λουίζα Κωνσταντίνου, Λουκία Καουράνη. Η ταινία «αγρέλια, όποιος θέλει, όποιος του αρέσκει» είναι μια κινηματογραφική καταγραφή της διαδρομής προς τη συλλογή του φυτού αγρέλια, μέσα από το χτίσιμο εμπιστοσύνης και αμοιβαιότητας ανάμεσα στη δημιουργό και τον ψαθοπλέκτη Περικλή Γαβριήλ. Γυρισμένη στη φύση των Λιβαδιών, αντιστέκεται σε μια εξωτερική ματιά και στρέφεται στην εσωτερική ποιότητα των σχέσεων που εξελίσσονται, αφήνοντας χώρο στη σιωπή, στο βλέμμα και στις μικρές κινήσεις της καθημερινότητας. Η «Σύμπραξις: Ανάμεσα σε Αγγεία» διατρέχει την κοινότητα του Κόρνου, παρακολουθώντας τις γυναίκες αγγειοπλάστριες της περιοχής και τη μακρά, διαγενεακή τους εμπλοκή με την τέχνη του κόκκινου πηλού. Καθώς η δημιουργός γίνεται κι εκείνη μαθήτρια, αναδεικνύεται μια άλλη μορφή γνώσης - άτυπη, ενσώματη, συχνά αθέατη. Μέσα από μια ποιητική κινηματογραφική γλώσσα, οι δύο ταινίες συναντιούνται σε έναν κοινό τόπο: στην ανάγκη να καταγραφεί αυτό που χάνεται, όχι ως αρχείο, αλλά ως φροντίδα· μια πράξη μαρτυρίας, όπου το νήμα περνά από χέρι σε χέρι, μέσα από την πράξη, τη σχέση, τη συνύπαρξη.
