Το όνομα του Ιωάννη Καμπούρογλου, που γεννήθηκε τον Οκτώβριο του 1851, συχνά συνδέεται με τη μετάφραση ενός σπουδαίου γαλλικού μυθιστορήματος. Προτού, όμως, αναφερθούμε σε αυτή τη μετάφραση και την εισαγωγή του έργου στην Ελλάδα, ας γνωρίσουμε τον Έλληνα συγγραφέα. Ο Καμπούρογλου ασχολήθηκε με την ποίηση από νεαρή ηλικία. Τότε, η ποιητική του παραγωγή κινήθηκε στο πλαίσιο του νεοκλασικισμού και του αθηναϊκού ρομαντισμού. Από το 1865 μέχρι το 1871 έλαβε μέρος σε πολλούς ποιητικούς διαγωνισμούς, όπως στον Βουτσιναίο ποιητικό διαγωνισμό. Το 1871 διακρίθηκε για πρώτη φορά με την ποιητική συλλογή "Η Ακρόπολη".

Σύμφωνα με την κριτική, η προσφορά του στον χώρο των γραμμάτων τοποθετείται στην περίοδο που ακολούθησε την αποφοίτησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών και τα ταξίδια του σε ευρωπαϊκές χώρες για τις μεταπτυχιακές του σπουδές στη νομική. Σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε η συνεργασία του με τον Δημήτριο Κορομηλά για την έκδοση της εφημερίδας "Εφημερίς". Το 1881 ίδρυσε την εφημερίδα "Νέα Εφημερίς", όπου συνδέθηκε φιλικά με τον λογοτέχνη Γεώργιο Βιζυηνό και τον Ν. Γ. Πολίτη. Επίσης, δημοσίευσε κριτικά δοκίμια, χωρίς όμως να εγκαταλείψει την ενασχόλησή του με την ποίηση, που διήρκησε μέχρι και το τέλος της ζωής του. Τέλος, τοποθετείται στους λογοτέχνες της γενιάς του 1880. Υπογραμμίζουμε, επίσης, ότι δημοσίευσε μεταφράσεις ευρωπαϊκών έργων με κορυφαία τη μετάφραση της "Nana" του Emile Zola. Η μετάφραση αυτή θεωρείται σταθμός στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας και, ειδικότερα, ως αφετηρία του νατουραλισμού στην ελληνική πεζογραφία.

Σύμφωνα με τον Mario Vitti ["Ιδεολογική λειτουργία της ελληνικής ηθογραφίας"]: "το εξώφυλλο ήταν τολμηρό, καθώς παριστάνει έξωμη την πρωταγωνίστρια και το βιβλίο κυκλοφόρησε ως "Αιμίλιου Ζολά Νανά, μυθιστόρημα πολύκροτον της Φυσιολογικής Σχολής, μεταγλωττισθέν εις την ελληνική υπό ΦΛΟΞ". Σημειώνουμε, επίσης, ότι είχε ήδη προηγηθεί το 1879 η δημοσίευση της Nana σε συνέχειες στον "Ραμπαγά", η οποία διακόπηκε εξαιτίας βίαιων αντιδράσεων, προερχόμενων κυρίως από τον κύκλο του περιοδικού "Εστία".

Ο Καμπούρογλου με αυτή τη μετάφραση άφησε ένα λογοτεχνικό μνημείο, γιατί σύμφωνα με τον Γιώργο Βαλέτα "είναι ένας μεταφραστικός άθλος ανεκτίμητης γλωσσικής και λογοτεχνικής αξίας. Ανάστησε τη λαϊκή γλώσσα, την απαγορευμένη στα βιβλία και απόβλητη, και την έμπηξε σαν πάσσαλο στο σώμα της αρχαϊστικής ψευδάττικης καθαρεύουσας. Από τότε, όπως τονίζει ο Ξενόπουλος νεκρολογώντας τον ανεκτίμητο μεταφραστή της "Νανάς", διαμορφώνεται ένα νέο ύφος, μια μεικτή γλώσσα, μια δημοτική γραφή, που οδήγησε στο 'Ταξίδι' του Ψυχάρη", έργο σταθμό για το γλωσσικό ζήτημα και τα λογοτεχνικά δρώμενα, αφού προωθεί τον νατουραλισμό και παροτρύνει τους συγγραφείς να υιοθετήσουν τη δημοτική γλώσσα ως εκφραστικό όργανο.

Παρόλα αυτά, το "μανιφέστο" του νατουραλισμού δεν αποτελεί η δημοσίευση της μετάφρασης, αλλά η εισαγωγή στην έκδοσή της από τον Α.Γ.Η. (Αγησίλαος Γιαννόπουλος Ηπειρώτης), η οποία προκάλεσε τη διαμάχη με τον κύκλο των συντηρητικών που θεωρούσαν το έργο αυτό καταστρεπτικό, εφόσον εναντιωνόταν στους κανόνες σεμνότητας. Στόχος του Α.Γ.Η. ήταν να υποκινήσει τους συγγραφείς και κατ' επέκταση το αναγνωστικό κοινό, να εγκαταλείψουν τον εξωραϊσμό και την εξιδανίκευση των χαρακτήρων και να ασχοληθούν με τις "αλλοιώσεις" του ατόμου, δηλαδή με την πραγματικότητα. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Henri Tonnet, τότε η Ελλάδα δεν ήταν ακόμη ώριμη για να δεχτεί τον νατουραλισμό, "γιατί δεν είχε εργατικό πρόβλημα ούτε σοσιαλιστική ιντελιγκέντσια, ωστόσο ο Α.Γ.Η. εκφράζει εδώ τη θέση του σχετικά με την ηθογραφία, την οποία παρουσιάζει ως 'πατριωτική' αναγκαιότητα". Ήθελε, παράλληλα, να μεταδώσει το σύνθημα του Zola, ότι πρέπει να κοιτάζουν μερικοί νέοι πέρα από τους παλαιοελλαδικούς ορίζοντες της Μεγάλης Ιδέας, στον ανοιχτό χώρο όπου η ανθρωπότητα παύει να τρέφεται με αυταπάτες ρομαντικές. Παρά τις αντιδράσεις που προκάλεσε η μετάφραση και ο πρόλογος της Nana, επηρέασε θετικά τους νέους συγγραφείς της εποχής.

Το γεγονός ότι ο Zola βρήκε τόσο πρώιμη και τόσο μεγάλη διάδοση με μεταφράσεις, εκδόσεις και επανεκδόσεις πολλών έργων του, δείχνει ότι η νεοελληνική λογοτεχνία είχε ακολουθήσει μια προοδευτική κατεύθυνση, που έβρισκε στο έργο και στους αγώνες του Zola "ένα λυτρωτή και πρόμαχο στον αγώνα τους για την κατάλυση των ειδώλων του ψευτορομαντισμού και του κάθε μορφής σκοταδισμού", γράφει ο Βαλέτας. Ο Μιχαήλ Μητσάκης, ο Ανδρέας Καρκαβίτσας, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ο Κωνσταντίνος Χατζόπουλος, ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης, ο Κώστας Παρορίτης, ο Ιωάννης Κονδυλάκης, ο Πέτρος Πικρός και ο Γρηγόριος Ξενόπουλος εκφράζουν τα αιτήματα του καινούργιου κινήματος και οι επιδράσεις των ξένων συγγραφέων είναι έντονες στο έργο τους.

*Φιλόλογος