Η ποίηση «λογοτεχνεί» την ιστορία

ΠΑΡΑΘΥΡΟ Δημοσιεύθηκε 9.12.2019

Συνέντευξη στον Χρίστο Λαζανιά | Φωτογραφία: Ελένη Παπαδοπούλου

Η νέα ποιητική συλλογή της Νάσας Παταπίου «Μελουζίνης ενώτια ή Η ωραία που έρχεται» είναι ένας πολυσήμαντος λυρικός διάλογος με την ιστορία και την παράδοση του τόπου μας

Σε μια αναμέτρηση με τον χρόνο, η Νάσα Παταπίου ζωντανεύει στους στίχους τις μορφές που τη συγκινούν και οδηγεί τον αναγνώστη να αφουγκραστεί ιστορίες, θρύλους, ονόματα, λέξεις, να μυρίσει αρώματα της γης μας.

Για την ποιήτρια, ιστορικό και επί σειρά ετών συνεργάτιδα του «Π», τα στοιχεία του πολιτισμού του τόπου μας είναι μια πολυτίμητη οικοσκευή μέσα από την οποία γεννιέται και θρέφεται η κραταιά ελπίδα για το παρόν και το μέλλον.

Ποια ήταν η αφορμή για την ποιητική σας συλλογή υπό τον τίτλο «Μελουζίνης ενώτια ή Η ωραία που έρχεται»;

Αισθάνομαι ένα πάθος, θα έλεγα, για τον γενέθλιο τόπο μου και ό,τι σχετίζεται με αυτόν, και η ποίηση έχω την αίσθηση ότι μου προσφέρει έναν σαγηνευτικό τρόπο για να πω και να εκφράσω τους θησαυρούς αυτού του τόπου, που δεν είναι τίποτα άλλο παρά η ιστορία, οι μύθοι, οι θρύλοι και όλο το πολιτισμικό και πολιτιστικό στοιχείο που περικλείει. Αυτή ακριβώς είναι η αφορμή. Τα ενώτια της διάσημης και πολλαπλώς υμνημένης νεράιδας Μελουζίνης, που δεν έπαψε ποτέ να εμπνέει, ίσως να συμβολίζουν ή μάλλον πρέπει να συμβολίζουν τους ατίμητους θησαυρούς της πατρίδας μας, του σπάνιου αυτού τόπου με τα τραύματα και τις πληγές του, αλλά και των οριζόντων ενός ασύλληπτου φωτός που μου προσφέρουν ανάταση και πνευματική ευφορία. Όσα ποιήματα περιέχει η συλλογή, όλα σχεδόν αποτελούν μελέτη και σπουδή πατριδογνωσίας. Είναι ψηφίδες, είναι σπαράγματα από το σώμα της πατρίδας. Ο πολιτισμικός πλούτος αυτού του τόπου, του «κειμηλίου των θαλασσών», όπως αρέσκομαι να αποκαλώ την ελληνόεσσα Κύπρο, είναι πραγματικά ένα ατρύγητο πέλαγος. Και προσπαθώ με την ποίησή μου να εκφράσω αυτό τον θαυμασμό μου, ρίχνοντας φως σε πρόσωπα και γεγονότα και γενικά σε στοιχεία ιστορίας, σε διηγήσεις, σε θρύλους ή ακόμα σε σπάνιες λέξεις, που παραπέμπουν ή συνδέονται με την πατρίδα μας. Όλα αυτά περνούν στην ποίησή μου και αποτελούν ουσιαστικά τον καμβά της χαρίζοντας χρώμα, εικόνα και υπόσταση σε κάθε ποίημα. Και για να το πω πιο απλά, είναι σαν να υπογραμμίζω όλα αυτά τα στοιχεία με έντονο χρώμα για να προσεχθούν ή να συγκινήσουν και όσους πιθανόν δεν τα γνωρίζουν. Στην ουσία αποζητώ τη «μνημείωσή» τους μέσω της ποίησης, γιατί η ποίηση αποδεικνύεται τις περισσότερες φορές, εάν όχι όλες, πιο ισχυρή από την ίδια την ιστορία. Όσο για την «ωραία που έρχεται», δηλαδή τη Νεφερτίτη, που και μόνο το όνομά της είναι ταυτόσημο με το κάλλος, θα μπορούσε και η Κύπρος να είναι μία Νεφερτίτη. Είναι και η Κύπρος μία ωραία που ήρθε και στο πείσμα των καιρών και, παρά την πολυτάραχη και περιπετειώδη ιστορία της, εξακολουθεί να παρίσταται και είναι και παραμένει η ωραία που αιωνίως έρχεται…

Ποια είναι η Μελουζίνη και για ποιο λόγο την ανασύρετε από το κουτί της ιστορίας και λαμβάνει θέση στον τίτλο της ποιητικής συλλογής;

Μα η νεράιδα Μελουζίνη είναι ένας θηλυκός Ιανός, έχει δύο πρόσωπα, είναι θρύλος αλλά και ιστορία. Είναι η γενάρχης του φραγκικού βασιλικού οίκου των Lusignan που κυριάρχησαν στην Κύπρο σχεδόν τρεις αιώνες. Είναι η δέσποινα των δύο πύργων Melo και Lusignan. Ακούγεται σύμφωνα με τους θρύλους η φοβερή κραυγή της όταν κινδυνεύουν οι απόγονοί της. Μοιάζουμε να είμαστε κι εμείς απόγονοί της αφού οι Φράγκοι άφησαν εδώ τα ίχνη τους στην ιστορία μας, στη γλώσσα, στα ονόματα, ακόμη και στον γαστρονομικό μας πολιτισμό. Αλλά και αυτό το εύηχο όνομα Μελουζίνη της νεράιδας φύτρωσε και αυτό εδώ, αφού μέχρι πρότινος μπορούσε κάποιος να το συναντήσει στην Καρπασία με το υποκοριστικό Μελιζού. Και είναι τόσο ωραίο το όνομα Μελουζίνη, όσο επίσης και το όνομα Μελιζού. Μελέτησα σε βάθος την εποχή της Φραγκοκρατίας στην Κύπρο και, το πιο σημαντικό, ανακάλυψα σε αρχειακό υλικό σημαντικά και άγνωστα στοιχεία για τους τελευταίους απογόνους του βασιλιά Ιακώβου Β´ Lusignan. H Mελουζίνη ενέπνευσε και συνεχίζει να εμπνέει. Ο La Rochefoucauld υπερηφανευόταν ότι ήταν απόγονός της και ο Προυστ τη μνημονεύει στο έργο του. Ναι, η νεράιδα Μελουζίνη έρχεται κι επανέρχεται στην ποίησή μου, άλλοτε συμβολίζει τη γυναικεία δύναμη και άλλοτε με καθοδηγεί ή με συντροφεύει ή με παρηγορεί. Είναι το θαύμα της ζωής αλλά και το τραύμα της. Φαίνεται πως δεν θα με εγκαταλείψει ίσως ποτέ. Ή μάλλον αποζητώ εγώ η ίδια τη συντροφιά της, μπορεί ακόμη και να μοιράζομαι μαζί της ό,τι πολύτιμο μου χαρίζει η ιστορική έρευνα…

Ποιες περίοδοι της κυπριακής ιστορίας ζωντανεύουν μέσα από τους στίχους σας;

Από μικρό παιδί λάτρευα τα παραμύθια και τα κυπριακά παραμύθια έχουν έντονα στοιχεία από τον Μεσαίωνα. Θυμάμαι εκείνο το εκπληκτικό παραμύθι της μητέρας μου με ήρωες τον Κωνστάντινο, τον Βένετο και τον Αντίοχο, που εκπροσωπούν τις τρεις αυτές διάσημες στην ιστορία πόλεις. Η Κύπρος διέσωσε περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο τμήμα του ελληνισμού βυζαντινά στοιχεία… Είναι εμφανές νομίζω ότι η Βυζαντινή Περίοδος και η Λατινοκρατία που ακολουθεί, δηλαδή η Φραγκοκρατία και η Βενετοκρατία, για πολλούς και για ευνόητους λόγους παραπέμπουν ή και φωτίζονται σε αρκετά ποιήματά μου. Το ποίημα για παράδειγμα «Σιλιγνίτης Άρτος» γνωστοποιεί ότι το πολύτιμο αυτό αρτοσκεύασμα διασώθηκε στο Ριζοκάρπασο και στην ίδια κωμόπολη έχει καταγραφεί το δημώδες άσμα που αναφέρεται στον Βυζαντινό αυτοκράτορα που ελευθέρωσε τη μεγαλόνησο από τους Άραβες. «Καλώς τον μπάρμπα τον Φουκά, τον μπάρμπα Νικηφόρο».

Η επιλογή των πρωταγωνιστών των ποιημάτων σας συνδέεται με κάποιο θεματικό άξονα; Γιατί επιλέγετε τα συγκεκριμένα πρόσωπα;

Οι «ηρωίδες» της ποίησής μου -αναφέρω ηρωίδες γιατί συνήθως είναι θηλυκού γένους- είναι για παράδειγμα μορφές που με συγκίνησαν και που πρωταγωνίστησαν στην ιστορία, όπως η θρυλική βασίλισσα Αικατερίνη Κορνάρο ή η Νεφερτίτη της οποίας το συναπάντημα με τον φαραώ Αμένοφη είναι γεμάτο σαγήνη…

Ποια μηνύματα θέλετε να περάσετε στον αναγνώστη;

Κυρίως επιθυμώ να αφουγκραστεί τα όσα διηγείται η ποίησή μου, όπως ιστορίες, θρύλους, ονόματα, λέξεις. Η αγάπη άλλωστε έχει σημασία όταν τη μοιράζεσαι και εδώ πρόκειται για αγάπη, έναν έρωτα προς την πατρίδα, που θέλω να μοιραστώ με τους αναγνώστες. Θέλω χωρίς πραγματικά να διακατέχομαι από οίηση να τους κάνω κοινωνούς όσων θαύμασα, ό,τι με εντυπωσίασε από την ιστορία μας, την προφορική παράδοση, τον λαϊκό μας πολιτισμό… Και όλα αυτά στο πλαίσιο μιας άδολης αγάπης για τον πολύπαθο τόπο μας, με τον τόσο σπουδαίο, ιδιαίτερο και τόσο μοναδικό πολιτισμό…

«Είναι και η Κύπρος μία ωραία που ήρθε και στο πείσμα των καιρών, και παρά την πολυτάραχη και περιπετειώδη ιστορία της, εξακολουθεί να παρίσταται και είναι και παραμένει η ωραία που αιωνίως έρχεται…»

Τα ποιήματα της συλλογής περιστρέφονται γύρω και από τις τρεις διαστάσεις του χρόνου;

Ναι, είναι ένας τρόπος που μου επιτρέπει να κινούμαι άνετα γιατί συνήθως ανατρέχω στο παρελθόν. Είμαι άλλωστε ένας άνθρωπος που έρχεται συνέχεια από το παρελθόν, αφού η έρευνα στην ιστορία και κυρίως τα όσα μου αποκαλύπτει η αρχειακή έρευνα με οδηγούν εύλογα και μοιραία σε άλλες εποχές. Είναι σαν να αναπνέω με τον έναν πνεύμονά μου στο παρελθόν αλλά με τον άλλον μου πνεύμονα ανασαίνω στο παρόν. Έτσι, η γνώση του παρελθόντος μεταφέρεται στο σήμερα, στο παρόν, αλλά μπορώ ωστόσο να οραματίζομαι και το μέλλον εκφράζοντας την ευχή να ζήσω: «...σε μιαν αλώβητη πατρίδα…».

Η ανάγνωση των ποιημάτων σας είναι και ένα ταξίδι στα αρώματα και τον φυσικό πλούτο του τόπου μας. Ταξίδι όμως και στη λαϊκή μας παράδοση.

«Η χλωρίδα με έθελξε της πολύχαλκης Κύπρου / οι αντουλιές, οι αντρουκλιές/ τα χαμαίμηλα, τα χρυσόμηλα της Χρυσορόης», αναφέρω σε ένα παλαιότερο ποίημά μου. Από μικρή στο με πλούσια χλωρίδα Ριζοκάρπασο όπου γεννήθηκα και μεγάλωσα μελετούσα τα φυτά, τα άνθη, τα δένδρα και τα ιδιαίτερα τοπικά ονόματά τους με τα οποία είναι γνωστά. Το σχεδόν άγνωστο εσπεριδοειδές κουμανταντάς, που ανάγεται στη Φραγκοκρατία, με προεκτείνει έως το Ριζοκάρπασο, και τα εύοσμα αττεμπερούζια που απαντούν σε μεσαιωνικό χειρόγραφο αποτελούν ατίμητο θησαυρό της γλώσσας μας, στοιχεία που έχω αποθέσει με ευλάβεια και στην ποίησή μου χαρίζοντάς της φτερά. Όσο για τον λαϊκό μας πολιτισμό, συνηθίζω συχνά να λέω «Κρατώ τις παραδόσεις σημαίνει δεν παραδίδομαι». Στο ποίημα επίσης «Μεταμορφώσεις», με έναν τρόπο, φρονώ, ευρηματικό, περιγράφω και εκφράζω την αγάπη μου στη ριζοκαρπασίτικη λαϊκή ενδυμασία, την πανέμορφη σαγιά.

Στο πρώτο ποίημα της συλλογής με τίτλο «Viva Caterina» συναντάμε τη φράση «ικρίωμα του χρόνου», ενώ στο τελευταίο, «Η Χρυσοπράσινη, η Πετόμενη και η Γοργοεπήκοη», την επίκληση στη διάλυση του χρόνου, με στόχο τη μετάβαση σε μια «αλώβητη πατρίδα». Εστίαση στην ελπίδα. Πόσο ανάγκη έχει σήμερα ο κόσμος αυτή την ελπίδα;

Μα η ελπίδα είναι γνωστό, όπως συνηθίζουμε να λέμε, ότι πεθαίνει τελευταία και η ελπίδα από καταβολής κόσμου υπάρχει στις προσευχές και στις ευχές μας. Αλίμονο λοιπόν, ασφαλώς και έχουμε απόλυτη ανάγκη την ελπίδα. Και εάν ακόμη το μέλλον είναι ζοφερό, όχι μόνο τη χρειαζόμαστε, αλλά αυτή η ίδια η ελπίδα μάς εμψυχώνει, μας αναζωογονεί για το φως που ακολουθεί πάντα μετά το σκοτάδι. Η ποίησή μου έχει ζοφερά ίσως χρώματα αλλά και πολύ αίμα. Αίμα κατακλύζει τον ουρανό του ρηγάτου και αίμα ρέει στον Πεδιαίο ποταμό, όταν συναντώ τη Μελουζίνη, ωστόσο, φαίνεται πως ελπίδα κραταιά είναι τα όσα στοιχεία πολιτισμού του τόπου μας εισχωρούν στην ποίησή μου. Αυτά κι εάν είναι ελπίδα…

Κατά πόσο η ανάγνωση της ιστορίας του τόπου μας διαψεύδει αυτή την ελπίδα;

Ίσως επί του παρόντος έτσι να διαγράφεται το μέλλον, ωστόσο γνωρίζουμε, για να σας απαντήσω με ποίηση, ότι «[…] η μάχη είναι αμφίρροπη / στα ζάρια παίζονται / τα ανθρώπινα / και η νίκη / την ύστατη στιγμή / αλλάζει χέρια».

Η ποίηση αφουγκράζεται την ιστορία; Ποια η δική σας θεώρηση ως ιστορικός και ποιήτρια; Ενίοτε, η ποίηση μπορεί να εξωραΐσει την ιστορία;

Η ποίηση μάλλον εμπνέεται από την ιστορία και μπορεί άνετα να «μνημειώσει» στοιχεία ιστορίας. Η ιστορία σημαίνει αλήθεια και η αλήθεια δεν επιδέχεται, κατά την άποψή μου, εξωραϊσμό εκτός και αν παραχαραχθεί. Όμως η ποίηση μπορεί άνετα να «λογοτεχνεί» την ιστορία. Διαθέτει αυτή τη δύναμη γιατί η ποίηση είναι τρόπος ζωής… Ή για να το αποδώσω ποιητικά: «Η ποίηση αστερόεσσα νύχτα / μου δείχνει τον δρόμο προς τον ουρανό».

+ Η παρουσίαση της ποιητικής συλλογής της Νάσας Παταπίου, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη, θα πραγματοποιηθεί τη Δευτέρα 16 Δεκεμβρίου 2019, στις 19:00, στη μεσαιωνική αίθουσα Καστελλιώτισσα, στη Λευκωσία. Για το βιβλίο θα μιλήσουν ο υπουργός Παιδείας, Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας Πρόδρομος Προδρόμου, η δρ Ιωάννα Χατζηκωστή, διευθύντρια του Πολιτιστικού Ιδρύματος Τραπέζης Κύπρου, και ο Αντώνης Πετρίδης, αναπληρωτής καθηγητής του Ανοικτού Πανεπιστημίου Κύπρου.