Γράφει η Νάσα Παταπίου

Δεν παρουσιάζει τίποτα το ερωτικό και τελικά η Φοντάνα Αμορόζα ίσως να μην είναι η "ερωτική βρύση" που μαρτυρεί το όνομά της αλλά μια γειτονική, ωραιότερη. Η ύπαρξη πειρατών, πάντως, ήταν δεδομένη στα ανοιχτά της Πάφου τον 16ο αιώνα

Το ακρωτήριο του Ακάμαντος ή Αγίου Επιφανίου ή γνωστό στους κατοίκους της περιοχής ως Πανόρμιν, στη γλώσσα των ναυτιλλομένων αποκαλείται Κάβο Αρναούτη. Το τοπωνύμιο Κάβο Αρναούτη ασφαλώς προέρχεται από τους Αρναούτηδες, δηλαδή τους Αλβανούς, που είχαν εγκαταστήσει οι Βενετοί στην περιοχή μαζί με τις οικογένειές τους, κατά τον 16ο αιώνα, και υπηρετούσαν ως μέλη του ελαφρού ιππικού και διενεργούσαν ακτοφρουρές. Κοντά στο ακρωτήριο του Αγίου Επιφανίου υπάρχει μια βρύση με θεμελίωση λίθινη, η οποία τον χειμώνα καλύπτεται από τα κύματα. Από τη βρύση αυτή υδρεύονταν τα πλοία και είναι γνωστή ως Φοντάνα Αμορόζα (Fontana Amorosa), δηλαδή ερωτική βρύση. Κατά παράδοξο τρόπο, η Φοντάνα Αμορόζα δεν παρουσιάζει τίποτα το ερωτικό ή θελκτικό. Στην ίδια περιοχή, όμως, λίγο πιο κάτω, υπάρχει μια άλλη βρύση, η "Βρύση τους δύο ποταμούς" και πρόκειται για ωραία περιοχή, στην οποία από μια ρωγμή βράχου πέφτει το νερό επάνω σε αγριοσυκιές και καλαμιές. Κάποιοι ισχυρίζονται ότι αυτή είναι η πραγματική Φοντάνα Αμορόζα.

Το όνομα της Φοντάνα Αμορόζα απαντά σε πηγές κατά τον 16ο αιώνα και η παλαιότερη μνεία γίνεται σε χάρτη των αρχών του 16ου αιώνα, αλλά πρέπει μάλλον να ανάγεται στους χρόνους της Φραγκοκρατίας, αν και καμιά γραπτή μαρτυρία δεν διαθέτουμε. Η βρύση γίνεται περισσότερο γνωστή από τους ναυτικούς, αφού υδρεύονταν από την ίδια τα πλοία, όταν άραζαν στην περιοχή. Η Φοντάνα Αμορόζα ταυτίστηκε, αλλά εσφαλμένα, και με πηγή την οποία περιγράφει ο Ιταλός ποιητής Ludovico Ariosto στο έργο του Orlando Furioso. Στην ταύτιση αυτή, η οποία έγινε από μεταγενέστερης εποχής σχολιαστές του έργου του Ariosto, φαίνεται να βοήθησε και η περικοπή του Στέφανου Lusignan, στο έργο του Chorograffia, που είχε εκδοθεί ήδη το 1573, όπου μεταξύ άλλων γράφει τα εξής σχετικά για τη Φοντάνα Αμορόζα. Στην περιοχή της Χρυσοχούς, σημειώνει, κάποτε υπήρχε ένα λιμάνι όπου κατέφευγαν τα πλοία, όταν έπιανε φουρτούνα και σ' αυτό κατέληγε κι ένας ποταμός. Τώρα δεν υπάρχει παρά μόνο μια βρύση από την οποία, σύμφωνα με όσα αναφέρουν οι ποιητές, όποιος πιει από το νερό της ερωτεύεται, γι' αυτό και οι Λατίνοι την ονόμασαν Fontana Amorosa, δηλαδή, πηγή του έρωτα. Και ο γαλαζοαίματος ιστορικός προσθέτει, επίσης, ότι υπάρχει και μια άλλη βρύση από την οποία όποιος έπινε νερό λησμονούσε τον έρωτα... Ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός στο έργο του Ιστορία χρονολογική της νήσου Κύπρου (1788), έχοντας ως πηγή τον Lusignan αναφέρει αυτολεξεί τα γραφόμενά του και σημειώνει καταλήγοντας: "Αυτά όλα είναι μυθολογία και ψέματα των ποιητών".

Ένας δόγης στη Φοντάνα Αμορόζα

Πλούσιες είναι οι πηγές κατά τη Βενετοκρατία για τη Φοντάνα Αμορόζα και μάλιστα σε αρχειακό υλικό, γιατί, όπως προαναφέραμε, κοντά στην πηγή αυτή άραζαν καράβια και πολλές φορές πειρατικά και διενεργούσαν επιδρομές. Γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο και η βενετική διοίκηση της Κύπρου είχε δημιουργήσει στην περιοχή ένα κέντρο ακτοφρουράς του ελαφρού ιππικού, όπως πληροφορούμαστε σε μία βενετική έκθεση περί Κύπρου του έτους 1560. Το 1556, ο Λεονάρδος Dona, γιος του Βενετού τοποτηρητή της Κύπρου και μετέπειτα δόγης, στις σημειώσεις του για τη μεγαλόνησο αναφέρει ότι είχε επισκεφθεί τη βραχονησίδα, που βρίσκεται στον κόλπο της Φοντάνα Αμορόζα την οποία και ονομάζει, επίσης, Φοντάνα Αμορόζα. Ας σημειωθεί ότι και στους χάρτες, όπως για παράδειγμα στον χάρτη του Λεωνίδα Αττάρ του 1542, το όνομα Φοντάνα Αμορόζα σημειώνεται σ' αυτή τη βραχονησίδα. Ο Λεονάρδος Dona, όταν το 1557 ζούσε στην Κύπρο μαζί με τον τοποτηρητή πατέρα του, θέλησε να επισκεφθεί τη βραχονησίδα Φοντάνα Αμορόζα. Έφτασε έως εκεί με τη συνοδεία επιτόπιων ψαράδων. Η βραχονησίδα, σημειώνει ο Dona, έχει περίμετρο εξήντα passi, δηλαδή τριακόσια πόδια, αφού ένα passo είναι περίπου πέντε πόδια. Η απόσταση της βραχονησίδας από την ακτή ισοδυναμεί, κατά τον ίδιο, με δύο βολές αρκεβούζιου, δηλαδή πυροβόλου όπλου της εποχής. Το πιο σημαντικό είναι ότι ο Dona στη βραχονησίδα αυτή πρόσεξε ότι υπήρχε μια δεξαμενή για τη φύλαξη νερού και ίχνη ενός αρχαίου ναού ή εκκλησίας. Τα στοιχεία αυτά επιβεβαιώνουν την τοπική παράδοση ότι άλλοτε προς τη Φοντάνα Αμορόζα υπήρχε μικρός ναός του Σωτήρος. Οι ψαράδες πληροφόρησαν τον Dona ότι τον χειμώνα η δεξαμενή γεμίζει νερό. Η περιοχή, σημειώνει ο μετέπειτα δόγης, είναι υπήνεμη, γι' αυτό εδώ κυρίως κατά τον χειμώνα αράζουν τα πλοία. Αναφέρεται, επίσης, στις πειρατείες που διενεργούνται στην περιοχή και ότι απουσίαζε σ' εκείνη την ακτή οποιαδήποτε επιτήρηση.

Όπως πληροφορούμαστε από την έκθεση του Βενετού καπιτάνου Αμμοχώστου Domenigo Trevisan, τουλάχιστον το 1560, στην περιοχή της Φοντάνα Αμορόζα υπήρχε έδρα ακτοφρουράς. Σ' αυτή την έδρα υπηρετούσε ως διοικητής ο Νικόλαος Λαμπέτης με σαράντα δύο ελαφρούς ιππείς. Ο Λαμπέτης ήταν υπεύθυνος μαζί με τους ιππείς του όχι μόνο στην περιοχή της Φοντάνα Αμορόζα, αλλά και στη γειτονική περιοχή της Πόλης της Χρυσοχούς. Η οικογένεια Λαμπέτη καταγόταν από την Πελοπόννησο και μέλη της είχαν λάβει μέρος στην υπεράσπιση της Κύπρου το 1570-1571. Από έναν αυτόπτη μάρτυρα αναφέρεται ότι ο διοικητής Ιωάννης Λαμπέτης είχε πέσει στην υπεράσπιση της Λευκωσίας.

Μνείες σε άλλες πηγές

Μνείες για τη Φοντάνα Αμορόζα απαντούν και σε αναφορές του Αντωνίου Bragadin, καπιτάνου του αντιπειρατικού στόλου της Κύπρου, τις οποίες στη συνέχεια ο καπιτάνος της Πάφου απευθύνει στον δόγη και στη Σύγκλητο. Σε μια τέτοια επιστολή, με ημερομηνία 4 Αυγούστου 1559, γίνεται αναφορά για άφιξη ύποπτων γαλερών στη Φοντάνα Αμορόζα. Ο καπιτάνος της Πάφου έστειλε μήνυμα ότι είχαν εμφανιστεί ύποπτες γαλέρες στη Φοντάνα Αμορόζα, όταν όμως ακούστηκε ο θόρυβος από τις βολές των πυροβόλων απομακρύνθηκαν και έτσι η διερεύνηση των ακτών της περιοχής δεν έφερε αποτελέσματα. Στη συνέχεια από την περιοχή της Φοντάνα Αμορόζα πέρασε μια άλλη πειρατική γαλέρα και παρόλο ότι ο καπετάνιος της παρουσίασε επίσημα ταξιδιωτικά έγγραφα με σφραγίδες του δούκα της Φλωρεντίας, τελικά συνελήφθη μαζί με τους ναύτες. Ακολούθως, έγινε έρευνα στη γαλέρα και αποκαλύφθηκε ότι μετέφερε αιχμαλώτους διαφόρων εθνοτήτων όπως Μαυριτανούς, Τούρκους, Εβραίους καθώς και είκοσι νέγρους, μεταξύ αυτών άνδρες και γυναίκες. Το γεγονός αυτό θεωρήθηκε πολύ ύποπτο γιατί προφανώς η πειρατική αυτή γαλέρα αιχμαλώτιζε κόσμο και έκανε δουλεμπόριο.

Σε μία άλλη επιστολή με ημερομηνία 10 Μαΐου 1563, ο Πέτρος Navagiero, τοποτηρητής, ο Bernardo Sagredo, γενικός προνοητής και σύνδικος, καθώς και οι σύμβουλοι ενημέρωναν τις βενετικές αρχές για εμφάνιση πειρατών. Όπως μνημονεύεται στις πηγές, ορμητήριο των πειρατών ήταν σχεδόν μονίμως η Φοντάνα Αμορόζα. Είχε φθάσει, σημείωναν στην επιστολή τους, στη Φοντάνα Αμορόζα, μια γαλέρα από τη Δύση (ponentina) με καπετάνιο τον Passacalo από τη Μεσσήνη (Messinese), από τον οποίο έγινε γνωστό ότι του επιτέθηκε μία τουρκική νάβα αιχμαλωτίζοντας από το πλήρωμά του άνδρες και αποσπώντας εμπορεύματα. Τελικά όμως δεν του δόθηκε άδεια να αποβιβαστεί στην Κύπρο, αλλά ούτε να επικοινωνήσει με οποιονδήποτε.

Αναφορές Βαλτέριου και Falier

Ο τελευταίος βισκούντης της Αμμοχώστου Πέτρος Βαλτέριος, στη διήγησή του για την πολιορκία της Αμμοχώστου από τους Οθωμανούς το 1570-1571 αναφέρεται σ' ένα επεισόδιο σχετικό με την άφιξη τριών γαλερών στη Φοντάνα Αμορόζα. Επειδή στο μέρος αυτό, όπως προαναφέραμε, συνήθιζαν να αγκυροβολούν πειρατικά πλοία, κάτι που συνέβαινε συχνά και με καράβια οθωμανικά, έφθασαν στις αρχές Ιουνίου τρεις οθωμανικές γαλέρες για κατόπτευση της περιοχής και συλλογή πληροφοριών. Οι Οθωμανοί πίστευαν ότι οι Βενετοί διέθεταν στην Κύπρο πολυπληθές και πανίσχυρο ιππικό, γι' αυτό αποφάσισαν να στείλουν τις τρεις γαλέρες στη Φοντάνα Αμορόζα και ίσως κατόρθωναν να μάθουν περισσότερα σχετικά με το ιππικό της Κύπρου. Στις 13 Ιουνίου έφθασαν ειδήσεις από την Πόλη της Χρυσοχούς ότι τα πληρώματα των τριών γαλερών ήταν ντυμένα κατά τον δυτικό τρόπο, για να μην αναγνωριστούν, λέγοντας ότι ήρθαν από τη Μεσσήνη και στη διαδρομή έπεσαν σε τουρκικές γαλέρες που επιτέθηκαν στα πληρώματά τους και πολλοί πληγώθηκαν. Ζητούσαν, λοιπόν, να τους προσφέρουν ιατρική περίθαλψη. Σύντομα, όμως, κάτοικοι των γύρω χωριών που είχαν προστρέξει είχαν αντιληφθεί την απάτη και τους κυνήγησαν, αλλά επειδή ήταν κοντά στην ακτή κατάφεραν να διαφύγουν. Είχαν όμως κατορθώσει να συλλάβουν από μια αλιευτική βάρκα δυο ψαράδες και τους μετέφεραν στον πασά, για να τους ανακρίνουν και να πάρουν πληροφορίες, αλλά απέτυχαν αφού οι φτωχοί ψαράδες δεν γνώριζαν τίποτα σχετικό. Ο Βενετός στρατιωτικός Ιωάννης Falier που είχε υπερασπιστεί τη Λευκωσία το 1570, τοποθετεί το ίδιο επεισόδιο στα τέλη Ιουνίου 1570 και αναφέρεται στην απαγωγή των δύο ψαράδων. Επιβεβαιώνει επίσης και αυτός ότι οι δύο οθωμανικές γαλέρες είχαν επιχειρήσει να κατοπτεύσουν την περιοχή και να πληροφορηθούν σε ποια κατάσταση βρισκόταν η άμυνα της Κύπρου και εάν άρχισαν να γίνονται σχετικές προετοιμασίες. Όλες οι αναφορές για τη Φοντάνα Αμορόζα που απαντούν στα έγγραφα και γενικά στις πηγές που έχουμε εντοπίσει, μνημονεύουν όλες ανεξαιρέτως πειρατικές επιδρομές στην περιοχή ή εμφάνιση πειρατικών καραβιών. Για την πηγή του έρωτα και για την άλλη πηγή της οποίας το νερό σε κάνει να λησμονείς τον έρωτα, τουλάχιστον κατά τον 16ο αιώνα, μόνη αναφορά παραμένει ο Στέφανος Lusignan. Ωστόσο, ο Lusignan κάποια παράδοση ή θρύλο θα είχε οπωσδήποτε ακούσει, τον οποίο ευτυχώς και διέσωσε. Η αθάνατη κυπριακή λαϊκή μούσα, άλλωστε, υμνεί σε ερωτικό δίστιχο τις φυσικές καλλονές του Ακάμα αλλά και το "γλυκύπικρον αμάχανον όρπετον", τον έρωτα.

Τζι' έλα να πάμεν μάνα μου τζεικάτω στον Ακάμα
Να νυχτωθούσιν τα βουνά να πέσσουμεν αντάμα...