Γράφει η Νάσα Παταπίου

Ο Στέφανος Λουζινιάν και ο Σεβαστιανός Venier μάς δίνουν τα μόνα στοιχεία στα βενετικά αρχεία για τη μονή του Αγίου Μακαρίου. Ο Venier είχε επισκεφτεί τη μονή του Αγίου Μακαρίου αφού επιθεώρησε τα λιμάνια Λεμεσού και Πάφου και επισκέφτηκε τα φρούρια Καντάρας και Αγίου Ιλαρίωνα .

Όπως μας πληροφορούν οι πηγές και κυρίως το έργο του Στέφανου Lusignan, στην Κύπρο διαβιούσαν μεταξύ άλλων και Κόπτες. Ο προαναφερόμενος ιστορικός σημειώνει ότι οι Κόπτες κατοικούσαν στη Λευκωσία στη δική τους ενορία, όπως ακριβώς συνέβαινε και με τους Αρμενίους, και εποπτεύονταν από τον πατριάρχη τους που είχε έδρα το Κάιρο. Η εκκλησία τους στη Λευκωσία ήταν αφιερωμένη στον άγιο Αντώνιο. Φαίνεται μάλλον ότι η υφιστάμενη εκκλησία του Αγίου Αντωνίου έχει οικοδομηθεί στα θεμέλια αυτής της πάλαι ποτέ εκκλησίας των Κοπτών. Ο Στέφανος Lusignan μάς πληροφορεί ακόμη ότι οι Κόπτες είχαν στην ιδιοκτησία τους μια μονή αφιερωμένη στον άγιο Μακάριο κοντά στο χωριό Πλατάνι και τονίζει ότι τηρούσαν με μεγάλη  αυστηρότητα και ακρίβεια τις νηστείες. Οι Κόπτες, όπως και πάλι μνημονεύει ο Lusignan, όπως και οι άλλες θρησκευτικές ομάδες που διαβιούσαν στην Κύπρο, έπαιρναν και αυτοί μέρος στις λιτανείες, οι οποίες οργανώνονταν ετησίως κατά τις γιορτές του Corpus Christi και του Αγίου Μάρκου. Στις λιτανείες αυτές, πάντοτε κατά τα γραφόμενα του Lusignan, οι Νεστοριανοί, οι Ιακωβίτες, οι Μαρωνίτες, οι Κόπτες και οι Αρμένιοι, όλοι έφεραν αναδέσμους εκτός από τους Αρμενίους, που φορούσαν στρογγυλά φέσια με λευκό επικάλυμμα της κορυφής και ντύνονταν με σάκο όπως οι Λατίνοι.

Μονή Αγίου Μακαρίου

Τα μνημονευόμενα στο έργο του Στέφανου Lusignan, ότι δηλαδή η μονή του Αγίου Μακαρίου ανήκε στους Κόπτες, επιβεβαιώνονται και στα βενετικά έγγραφα. Δύο επιστολές απευθυνόμενες προς τις βενετικές αρχές από εκπρόσωπο των Κοπτών, τον Αντώνη Κόπτη, εμπλουτίζει περισσότερο τις γνώσεις μας γύρω από το όλο θέμα και πληροφορούμαστε περισσότερα απ’ όσα γνωρίζαμε έως τώρα από δημοσιευμένες πηγές. Οι φτωχοί ερημίτες, αναφέρεται στο έγγραφο, του Τάγματος του Αγίου Μακαρίου, οι οποίοι έφθασαν από την Αίγυπτο στην Κύπρο και είναι στην καταγωγή Σύροι, ονομαζόμενοι Κόπτες (Coftiani), είχαν την εύνοια του Δημοσίου Ταμείου της Κύπρου στο να οικοδομήσουν μια μονή στα απόκρημνα και απομονωμένα βουνά της μεγαλονήσου. Επέλεξαν μάλιστα αυτό το μέρος ώστε οι μοναχοί του τάγματος να είναι μακριά από τον κόσμο και έτσι να είναι ολωσδιόλου αφιερωμένοι στα θεία. Στην αρχή είχαν εγκατασταθεί στη μονή αυτή τέσσερις μοναχοί Κόπτες αλλά στη συνέχεια αυξήθηκαν σε δεκαέξι και πιστεύεται, όπως διαβάζουμε στο αίτημα του 1539, ότι οπωσδήποτε οι μοναχοί της εν λόγω μονής στο μέλλον θα αυξηθούν περισσότερο. Με την πεποίθηση ότι το εκλαμπρότατο κράτος η Γαληνοτάτη θα ενισχύει και θα προστατεύει όσους υπηρετούν τα θεία, οι Κόπτες μοναχοί του Αγίου Μακαρίου υπέβαλαν το ακόλουθο αίτημα.

Οι Κόπτες μοναχοί έτρεφαν, όπως έγραφαν στο αίτημά τους, εμπιστοσύνη στην ευσπλαχνία της Γαληνοτάτης, γιατί αυτή αποδεικνύεται τόσο από τις ενισχύσεις όσο και από τις ελεημοσύνες που προσέφερε σε όσους είχαν αποταθεί κοντά της. Έτσι, και αυτοί επειδή είχαν περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο θρησκευτικό ίδρυμα ανάγκη για ενίσχυση, όπως ήταν απομονωμένοι στα βουνά, ζητούσαν όπως τους παραχωρείται ποσότητα σιταριού από τη Δημόσια Σιταποθήκη (fontego) της Λευκωσίας, είτε κάθε εβδομάδα είτε κάθε μήνα ώστε να συνεχίσουν το θείο τους έργο. Οι Κόπτες μοναχοί του Αγίου Μακαρίου ανέφεραν επίσης στο αίτημά τους ότι ποτέ δεν θα πάψουν να προσεύχονται στον Θεό, ώστε η Γαληνοτάτη να ενισχύεται και να ενδυναμώνεται ως κράτος, αφού σ’ αυτήν οφείλουν τη σωτηρία τους από τα χέρια των απίστων. Για το ήθος και την ευσέβειά τους στα θεία, όπως διατείνονται, μπορεί να λάβει γνώση η Γαληνοτάτη από τη σχετική έκθεση που της είχε αποσταλεί από τη βενετική διοίκηση της Κύπρου. Η αύξηση των μοναχών του Αγίου Μακαρίου προκαλούσε οπωσδήποτε δυσχέρειες στη μονή, γιατί δεν είχαν τα αναγκαία να ζήσουν και αυτά που είχαν δεν επαρκούσαν, γι’ αυτό χρειάζονταν την ελεημοσύνη της Δημοκρατίας.

Η μονή του Αγίου Μακαρίου κατά τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας πρέπει να πέρασε στην ιδιοκτησία των Αρμενίων, γι’ αυτό είναι γνωστή σήμερα και ως Αρμενομονάστηρο. Σύμφωνα με ένα αρμένικο χειρόγραφο, η μονή του Αγίου Μακαρίου ή Sourb Macar, είχε καταστραφεί το 1734 και επισκευάστηκε το 1735.

Ένας Κόπτης ιατρός

Εκτός από την ενίσχυση την οποία ζητούσαν οι Κόπτες για να τους παραχωρείται ποσότητα σιταριού, ενδιαφέρονταν και για τη γλώσσα τους που είναι η αραβική. Το παρακάτω αίτημά τους μάς βοήθησε να πληροφορηθούμε περισσότερα για τον διάσημο Κόπτη γιατρό στον οποίο αναφέρονται, αφού από προγενέστερη πηγή, η οποία ανάγεται στα 1521, είχαμε αντλήσει στοιχεία σχετικά για τον ίδιο. Οι Κόπτες του Αγίου Μακαρίου σημείωναν στην επιστολή τους ότι τόσο στη Λευκωσία όσο και στην Αμμόχωστο ζούσαν πάρα πολλοί ομοεθνείς τους που γνώριζαν τα αραβικά, αλλά χρειαζόταν ένας δάσκαλος για να τους διδάξει γραφή και ανάγνωση της γλώσσας τους. Ιδιαίτερα με τον τρόπο αυτό θα μπορούσαν να διδαχθούν και να εκπαιδευτούν στην ιατρική επιστήμη, αφού ο Κόπτης ιατρός Γεώργιος με τη διαθήκη του κληροδότησε στη μονή μία πλούσια βιβλιοθήκη, με ιατρικά βιβλία στην αραβική γλώσσα.

Αλλά ποιος ακριβώς ήταν αυτός ο Κόπτης ιατρός και πώς βρέθηκε στην Κύπρο; Στις 24 Μαΐου, η Κοινότητα της Λευκωσίας είχε ζητήσει από τις βενετικές αρχές για την εξυπηρέτηση της λαϊκής τάξης να προσληφθεί ως γιατρός ο μάστρο-Γιώργης o Aιγύπτιος (maistro Zorzi Egiptio) και να μισθοδοτείται από το Δημόσιο. Ο γιατρός αυτός, όπως έγραφαν, επειδή ακριβώς ήταν πολύ καλός θα ήταν και υπεύθυνος των φαρμακείων (spetiarie). Μαζί με τους άλλους γιατρούς και τους δικαστές θα επισκεπτόταν τις σπετσαρίες για να ελέγχουν τη γνησιότητα των παρασκευασμάτων τους. Η σχετική απάντηση των βενετικών αρχών ανέφερε ότι οι δύο ιατροί που υπηρετούσαν στη Λευκωσία ήταν υποχρεωμένοι να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους τόσο στους ιππότες, φεουδάρχες και αστούς όσο και στον λαό, και οι δύο αυτοί γιατροί επιβαλλόταν επίσης να επιθεωρούν τα φαρμακεία. Ωστόσο, οι βενετικές αρχές υπόσχονταν ότι θα ζητούσαν σχετικές πληροφορίες για τον ιατρό Γιώργη τον Αιγύπτιο και ανάλογα θα ικανοποιούσαν το σχετικό αίτημα της Κοινότητας της Λευκωσίας.

Το Νέο Χωριό Κυθρέας

Οι Κόπτες μοναχοί του Αγίου Μακαρίου υπέβαλλαν επίσης και ένα άλλο αίτημα σχετικό και πάλι με τους ομοεθνείς τους Κόπτες της Κύπρου. Ανέφεραν ότι περί το 1518 είχε πεθάνει ένας φεουδάρχης Κόπτης (de nation Coftiana) που κατείχε ως φέουδο με αγορά το Νέο Χωριό (Niochorio). Πρόκειται για το Νέο Χωριό Κυθρέας και όχι αυτό της Χρυσοχούς. Παρεμπιπτόντως αναφέρουμε ότι η άποψη ότι το Νέο Χωριό Κυθρέας ιδρύθηκε κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας καταρρίπτεται εφόσον απαντά στην προαναφερόμενη πηγή, αλλά και στους βενετικούς καταλόγους των χωριών της Κύπρου και στην απογραφή του 1565, που είχαν διενεργήσει οι Βενετοί.

Ο Χάννας Χριστοδούλου, ο φεουδάρχης που είχε στην κατοχή του το Νέο Χωριό Κυθρέας, Κόπτης το θρήσκευμα, κληροδότησε με τη διαθήκη του το χωριό αυτό για τη συντήρηση τεσσάρων εκκλησιών, που ανήκαν προφανώς στους Κόπτες, και μεταξύ αυτών ήταν και η μονή του Αγίου Μακαρίου. Οι εκκλησίες αυτές, σύμφωνα με το περιεχόμενο του αιτήματος, αν και ήταν υποχρεωμένες να πληρώνουν τους σχετικούς φόρους της δεκάτης στο Δημόσιο Ταμείο, δεν λάμβαναν όσα τους είχε αφήσει με το κληροδότημά του ο διαθέτης, γι’ αυτό βρίσκονταν σε άσχημη οικονομική κατάσταση και ιδιαίτερα η μονή του Αγίου Μακαρίου.

Οι βενετικές αρχές στη συνέχεια αποφάσισαν όπως χορηγείται στη μονή του Αγίου Μακαρίου ετησίως  ποσότητα εκατόν μοδίων σιταριού από το Δημόσιο Ταμείο και την κρατική σιταποθήκη και ενδιαφέρθηκαν ώστε να εξευρεθεί και ένας διδάσκαλος που να γνωρίζει την αραβική γλώσσα για να διδάσκει τους Κόπτες. Τέλος, απάλλαξαν τη μονή από την καταβολή της δεκάτης, η οποία ανερχόταν στα είκοσι δουκάτα ετησίως, την οποία πλήρωναν για το Νέο Χωριό, το οποίο τους κληροδότησε ο Χάννας Χριστοδούλου.

Στα βενετικά αρχεία δεν έχουμε συναντήσει άλλα στοιχεία από τα παραπάνω σχετικά με τη μονή του Αγίου Μακαρίου εκτός από μία επιστολή του Σεβαστιανού Venier, γενικού προνοητή και σύνδικου Κύπρου, θριαμβευτή της Ναυμαχίας της Ναυπάκτου και μετέπειτα δόγη. Ο Venier, κατά τη διάρκεια της υπηρεσίας του στην Κύπρο (1557-1558) είχε επισκεφτεί τη μονή του Αγίου Μακαρίου. Από το λιμάνι της Λεμεσού και επάνω σε μια γαλέρα μαζί με τον Αντώνιο Bragadin, διοικητή της θαλάσσιας άμυνας της Κύπρου, απέστειλε στον δόγη και στη σύγκλητο μία επιστολή, με ημερομηνία 8 Ιουλίου 1558. Μεταξύ άλλων ανέφερε ότι επιθεώρησε τα λιμάνια της Λεμεσού και της Πάφου και ύστερα επισκέφθηκε τα φρούρια της Καντάρας και του Αγίου Ιλαρίωνα καθώς και τη μονή του Αγίου Μακαρίου…