Γράφει η Νάσα Παταπίου

Η μνήμη επιστρέφει μονίμως στον γενέθλιο τόπο και μας ξεναγεί σε εκδρομές και διαδρομές που είχαμε πραγματοποιήσει όταν αρχίσαμε να αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο. Ιστορίες, μύθοι, θρύλοι, παραμύθια και δοξασίες σχετίζονται με τοπωνύμια, ναούς, δάση, ρυάκια, ερείπια ή βράχους και ο «ανάπλους» αυτός μέσω της μνήμης γίνεται ακόμη πιο σαγηνευτικός στα κατεχόμενα πάτρια εδάφη. Οι διηγήσεις των παιδικών μας χρόνων μάς προσφέρουν εικόνες με φως και είναι τέτοια η νοσταλγία μέσα μας, που επιθυμούμε να καταγράψουμε και να μοιραστούμε με τους άλλους τους γοητευτικούς αυτούς θρύλους, που αποτελούν και αυτοί μέρος από το πλούσιο πολιτισμικό φορτίο του ευλογημένου  τόπου μας, της Μακαρίας ή και ενίοτε μάχαιρας Κύπρου. Το σημερινό μας δημοσίευμα αναφέρεται σ’ ένα αγιολογικό τοπωνύμιο, τους Πέντε Αγίους, προς τα βορειοανατολικά του Ριζοκαρπάσου και σ’ ένα τοπωνύμιο στα βορειοδυτικά της κωμόπολης, το αλώνιν των Σκλαπουντάρων, που σχετίζεται με τους καλικαντζάρους, τα δαιμόνια που ζουν στα έγκατα της γης.

Οι πέντε Αγίοι                                 

Στα βορειοανατολικά του ακρωτηρίου του Αποστόλου Ανδρέα, δίπλα στη θάλασσα, βρίσκεται το τοπωνύμιο Πέντε Αγίοι (ή Αγιοί) και ίχνη ναού αφιερωμένου σ’ αυτούς. Πρόκειται για τοπίο μαγευτικό, γιατί για να φθάσεις στο αγίασμα των Πέντε Αγίων πρέπει να κατέβεις αρκετά σκαλοπάτια, λαξευμένα στους βράχους, δίπλα στη θάλασσα και ύστερα να προχωρήσεις σε μια βραχώδη σπηλιά με μεγάλη δυσκολία. Οι βράχοι είναι απότομοι και η πρόσβαση δύσκολη. Όταν καταφέρεις να φθάσεις έως εκεί θα εντυπωσιαστείς αντικρίζοντας μια σπηλιά της οποίας τα τοιχώματα έχουν μοβ χρώμα αλλά και τα βότσαλα. Δυστυχώς όμως ως μη ειδική δεν μπορώ να ερμηνεύσω το φαινόμενο. Η θάλασσα επικοινωνεί με το σπήλαιο το οποίο έχει αρκετό βάθος. Από τον βράχο αναβλύζει πόσιμο νερό και εισχωρεί στη θάλασσα, ίσως γι’ αυτό εκεί το θαλασσινό νερό δίνει την εντύπωση ή φαίνεται ότι πρόκειται για λίμνη και όχι για θάλασσα. Έχει υποστηριχθεί, και όντως αληθεύει, ότι η λατρεία στο σημείο αυτό των Πέντε Αγίων σχετίζεται με τη λατρεία των ιδίων Αγίων στο απέναντι σημείο της Μικράς Ασίας, στην ονομαζόμενη Τραχεία Κιλικία. Άλλωστε και η γειτονική περιοχή με τους Πέντε Αγίους  του Ριζοκαρπάσου με πυκνό δάσος, η ονομαζόμενη Tρασειά, δηλαδή Τραχεία, σχετίζεται επίσης με την απέναντι Τραχεία Κιλικία της Μικράς Ασίας.

Ο Λεονάρδος Dona, γιος του Βενετού τοποτηρητή Κύπρου Ιωάννη Βαπτιστή Dona, ο οποίος είχε περιηγηθεί ολόκληρη την Κύπρο και έζησε στη μεγαλόνησο για δύο χρόνια όταν υπηρετούσε εδώ ο πατέρας του, είχε φθάσει το 1557 έως την ακραία Καρπασία. Είχε επισκεφθεί και τους Πέντε Αγίους, τους οποίους αναφέρει με την ελληνική ονομασία Pente Agii, καταγράφοντάς τους με λατινικούς χαρακτήρες και επεξηγώντας στα ιταλικά ότι πρόκειται για τους cinque Santi. Είχε κατέβει φαίνεται και ο ίδιος έως τη σπηλιά, γιατί αναφέρεται στα σκαλοπάτια τα οποία σε οδηγούν στο συγκεκριμένο σημείο. Τα σκαλοπάτια λοιπόν τα οποία οδηγούν στη σπηλιά των Πέντε Αγίων υπήρχαν ήδη από τα μέσα του 16^ου αιώνα και ίσως να υφίσταντο και σε προγενέστερη εποχή, αλλά δυστυχώς δεν διαθέτουμε άλλη γραπτή μαρτυρία πέρα από αυτήν του Λεονάρδου Dona. Στη σπηλιά των Πέντε Αγίων υπάρχουν σταλακτίτες. Σύμφωνα με την παράδοση οι λεχώνες  Ριζοκαρπασίτισσες που είχαν πρόβλημα με το γάλα για τον θηλασμό των βρεφών τους, έσπευδαν έως τους Πέντε Αγίους με τάματα, για να ανάψουν το κερί τους και να προσευχηθούν. Η ουσιαστική θεραπεία τους επερχόταν με την αφαίρεση σκόνης, την οποία έξυναν από τους σταλακτίτες της σπηλιάς των Πέντε Αγίων και την εναπέθεταν στα στήθη τους ή μάλλον στις θηλές τους, σύμφωνα με τη σχετική δοξασία, για να κατεβάσουν γάλα. Ας σημειωθεί ότι οι Πέντε Αγίοι ήταν οι: Αυξέντιος, Ευγένιος, Ευστράτιος, Μαρδάριος και Ορέστης και η μνήμη τους εορτάζεται στις 13 Δεκεμβρίου.

Το αλώνιν των Σκλαπουντάρων

Το αλώνιν των Σκλαπουντάρων σχετίζεται με μια ωραία παράδοση που διασώθηκε και πάλι από τους κατοίκους του Ριζοκαρπάσου και είναι ευρέως διαδεδομένη. Έχουμε ακούσει την ίδια παράδοση που σχετίζεται με το τοπωνύμιο σε αρκετές παραλλαγές. Στο παρόν δημοσίευμα καταγράφουμε μια από αυτές. Και πάλι στη διαδρομή προς τα βόρεια από τη Γιαλούσα προς το Ριζοκάρπασο προτού πλησιάσουμε στην κωμόπολη, κοντά στο ακρωτήριο Μούττη της Τζιέρκου, βρίσκεται το τοπωνύμιο αλώνιν των Σκλαπουντάρων. Πρόκειται πράγματι για ένα επίπεδο χώρο κοντά στη θάλασσα που ομοιάζει με αλώνι και στον χώρο αυτόν όλως παραδόξως δεν φυτρώνει τίποτε, πρόκειται δηλαδή για ένα γυμνό ή φαλακρό χώρο, θα μπορούσαμε να πούμε, χωρίς ίχνος φυτού ή χορταριού.

Η παράδοση αναφέρει τα εξής σχετικά με το αλώνιν των Σκλαπουντάρων. Στα παλιά τα χρόνια, μου διηγήθηκε μια Ριζοκαρπασίτισσα χωρίς να διευκρινίζει ποια εποχή, αν και ανέφερε το όνομα της οικογένειας της ηρωίδας της παράδοσης, υπήρχε μια σπουδαία μαμμή. Ήταν τόσο σπουδαία στη δουλειά της, έτσι την μετακαλούσαν και από τα γύρω χωριά για να προσφέρει τις υπηρεσίες της όταν κάποια γυναίκα θα γεννούσε. Κάποια φορά κατά το Δεκαήμερο κοντά στα Χριστούγεννα είχε προσκληθεί στη γειτονική Γιαλούσα για να ξεγεννήσει κάποια Γιαλουσίτισσα. Ως δυναμική γυναίκα της εποχής, η μαμμή αυτή κυκλοφορούσε μόνη της και χρησιμοποιούσε στις μετακινήσεις της μια φοράδα. Έσπευσε τότε  με το τετράποδό της στη Γιαλούσα για να ξεγεννήσει τη γυναίκα. Επιστρέφοντας όμως το βράδυ στο Ριζοκάρπασο, είδε στο αλώνι που περιγράψαμε πριν κάποια περίεργα όντα, αρσενικού γένους, μαύρα και με ουρές, γυμνά να χορεύουν και να διασκεδάζουν. Ήταν άλλωστε, όπως είπαμε, Δωδεκαήμερο, εποχή κατά την οποία, σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες, εμφανίζονται οι εξαποδώ, ή Καλικάντζαροι ή Σκλαπούνταροι, όπως ονομάζονται. Η γενναία μαμμή όχι μόνο δεν προσπέρασε με τη φοράδα της με ταχύτητα ώστε ν’ αποφύγει τους εξαποδώ, αλλά αφού αφίππευσε, γδύθηκε και αυτή και γυμνή όπως ήταν άρχισε να χορεύει μαζί με τα γυμνά αυτά περίεργα όντα μανιωδώς. Ο αρχηγός των Σκλαπουντάρων, ο οποίος συχνά αναφέρεται σε παρόμοιες διηγήσεις με το όνομα «Κουτσόν της Καλής», όταν την είδε εντυπωσιάστηκε.  Όμως πιο πολύ τον εντυπωσίασαν τα τεράστια στήθη της γυναίκας που κατά τη διάρκεια που χόρευε κινούνταν απειθάρχητα και ζήτησε να την φέρουν μπροστά του. Ο αρχηγός των Σκλαπουντάρων, ως ένα ον ενός άλλου κόσμου, δεν αντελήφθη ότι επρόκειτο για γυναίκα, αλλά πίστεψε ότι ήταν άνδρας και μάλιστα άνδρας και πολύ αρσενικό αφού τα μεγάλα στήθη της μαμμής τα εξέλαβε ως ανδρικά αχαμνά. Πρόκειται για πολύ ισχυρό άνδρα σκέφτηκε, πιο ισχυρό από όλους εμάς, είπε στους συντρόφους του και ζήτησε να τον γνωρίσει. Όταν οδήγησαν τη γυμνή μαμμή ενώπιόν του της προσέφερε να πιει κρασί, όχι σε ποτήρι αλλά σ’ ένα νύχι γαϊδάρου. Αυτή, αφού ευχαρίστησε, το πήρε στα χέρια της και προτού το δοκιμάσει έκανε στο νύχι του γαϊδάρου το σημείο του σταυρού λέγοντας: «Από πού να πιω, από εδώ, ή από εδώ, ή εδώ, ή αποδώ». Αστραπιαία μόλις ολοκλήρωσε το σημείο του σταυρού στο νύχι του γαϊδάρου εξαφανίστηκαν οι εξαποδώ και έμεινε στο χέρι της ένα χρυσό κύπελλο.

Πολλοί Ριζοκαρπασίτες διατείνονταν ότι το χρυσό αυτό κύπελλο, το οποίο σχετίζεται με το συμβάν στο αλώνι των Σκλαπουντάρων, το οποίο απέκτησε η μαμμή με τον πιο πάνω τρόπο από τους Σκλαπουντάρους, το είχαν κληρονομήσει οι απόγονοι της ίδιας. Ύστερα από αυτό το συμβάν της μαμμής με τους εξαποδώ στο οποίο αναφερθήκαμε, το αλώνι αυτό ονομάστηκε «αλώνιν των Σκλαπουντάρων». Βέβαια, οφείλουμε να αναφέρουμε παράλληλα με την παράδοση αυτή, τι πίστευε και μια μερίδα ανθρώπων για το τι ακριβώς  είχε συμβεί. Διηγούνταν λοιπόν ότι η δυναμική μαμμή, η οποία μετέβαινε συχνά στη γειτονική Γιαλούσα με τη φοράδα της για επαγγελματικούς λόγους, είχε συνάψει ερωτικές σχέσεις με έναν άνδρα, ο οποίος κάποια στιγμή της χάρισε και ένα χρυσό κύπελλο. Αυτή για να δικαιολογήσει την απόκτησή του, διηγήθηκε προφανώς στον σύζυγό της ή στην οικογένειά της την παράδοξη συνάντηση με τους εξαποδώ, εκδοχή η οποία τελικά γέννησε μια σαγηνευτική παράδοση και ένα τοπωνύμιο, το αλώνιν των Σκλαπουντάρων.

Κάθε φορά που επισκέπτομαι τη χερσόνησο, μετά τη Γιαλούσα καθοδόν προς το Ριζοκάρπασο,όχι μόνο αντικρίζω το αλώνιν των Σλαπουντάρων, αλλά ξεπροβάλλει μπροστά μου και μια ολοζώντανη σκηνή από το βράδυ εκείνο του Δωδεκαημέρου, όταν η μαμμή επέστρεφε αργά το βράδυ από τη Γιαλούσα για να πάει στο σπίτι της, στο Ριζοκάρπασο…

ΛΕΖΑΝΤΑ: Τα λαξευμένα σκαλοπάτια στον βράχο που οδηγούν στο αγίασμα των Πέντε Αγίων, στο Ριζοκάρπασο. Φωτογραφία ©Ανδρέας Φούλιας