Η Πάχνα Λεμεσού κατά τη Φραγκοκρατία και κατά τους χρόνους της βενετικής κυριαρχίας ανήκε στη βασιλική ιδιοκτησία και εκμισθωνόταν από κάποιον φεουδάρχη που πλήρωνε ενοίκιο στο Βασιλικό Ταμείο. Επίσης, όπως θα εξετάσουμε στη συνέχεια, ο βασιλιάς μπορούσε να παραχωρήσει ένα χωριό που του ανήκε σε κάποιον ευνοούμενό του για τις υπηρεσίες που τυχόν του είχε προσφέρει. Εκτός από αυτά τα γενικά στοιχεία, έχουμε εντοπίσει μόνο τρεις αναφορές σχετικές με το χωριό κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας.

Η πρώτη αναφορά ανάγεται στο έτος 1440, στην οποία αναφέρεται το όνομα ενός πάροικου από την Πάχνα, του Γιώρκη Βασίλη του Πιφάνη (Yorguis Vacily tou Pifany), και εδώ η Πάχνα σημειώνεται ως de Pathnez. Η δεύτερη πηγή είναι του έτους 1451 και αναφέρεται σε επιδρομή Τούρκων κατά της Κύπρου. Επακριβώς στην εν λόγω πηγή σημειώνονται τα εξής: "[...] Τούρκοι ήρθασι... έπειτα επίρασι τους λας της Λεμεσού, έπειτα τρία ξύλα (καράβια) εκουρσέψαν Αυδήμου, Πάθνα, Κίτι, Καρπάσι, ετριγυρίσαν το νησί ούλο, έπειτα του Χρυσοχού και άλλα 4 χωριά και εκάψαν και επίρασι πολλές ψιχές και εσκοτώσαν αθρώπους...". H τρίτη είδηση με αναφορά στην Πάχνα είναι του έτους 1467, επί βασιλείας του Ιακώβου Β΄ Lusignan, στην οποία πηγή η Πάχνα αναφέρεται ως Pactona. Στη συγκεκριμένη πηγή ο βασιλιάς γνωστοποιούσε στον πρέσβη της Βενετίας τις αποφάσεις του σχετικά με απαιτήσεις κάποιων Βενετών υπηκόων που ήταν εγκατεστημένοι στην Κύπρο. Μεταξύ άλλων αναφερόταν στα εισοδήματα των χωριών Πάχνας /Pactona και Αλέκτορας που σημειώνεται ως Lectora. Όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε, το όνομα του χωριού μάλλον δεινοπάθησε στις φραγκικές πηγές αφού σημειώνεται και κάθε φορά παρεφθαρμένο.

Η Πάχνα σε έκθεση των αρχών του 16ου αιώνα, η οποία οπωσδήποτε ανήκει στην έκθεση περί Κύπρου του Φραγκίσκου Attar, αναφέρεται ως κυρίως χωριό του βαϊλάτου, baliazo στη βενετική διάλεκτο, και περιελάμβανε τα χωριά Αλέκτορα, Παραμάλι και Ποτάμι. Το Ποτάμι πρέπει μάλλον να ταυτιστεί με την Ποταμιού, τον γενέθλιο τόπο του περίφημου Κύπριου συγγραφέα Νεοφύτου Ροδινού. Όσο για το τέταρτο χωριό που ανήκε στο βαϊλάτο της Παχνας με το όνομα Li terzi vivi, πραγματικά δυσκολευόμαστε να το ταυτίσουμε ή να ερμηνεύσουμε επακριβώς με το Li terzi vivi τι υπονοείται.

Η Πάχνα κατά τη Βενετοκρατία υπαγόταν στο διαμέρισμα της Αυδήμου, που περιελάμβανε είκοσι πέντε χωριά, επτά από τα οποία στη συνέχεια -με την πάροδο των ετών- χάθηκαν, αλλά ίσως να έχουν επιβιώσει απλώς ως τοπωνύμια. Η Πάχνα και στους τέσσερις γνωστούς βενετικούς καταλόγους με τα χωριά της Κύπρου απαντά ως Pathna, ενώ στην απογραφή του πληθυσμού του έτους 1881, δηλαδή κατά τα πρώτα χρόνια της Αγγλοκρατίας, σημειώνεται τότε μόνον ως Pachna.

Στην απογραφή του πληθυσμού την οποία διενήργησαν οι Βενετοί, πέντε μόνο χρόνια πριν απολέσουν τη μεγαλόνησο και περάσει στα χέρια των Οθωμανών, δηλαδή το 1565, η Πάχνα αριθμούσε τριάντα δύο μόνον κατοίκους. Ας υπομνησθεί όμως ότι στην απογραφή αυτή δεν περιλαμβάνονταν οι πάροικοι που βρίσκονταν εξολοκλήρου στην υπηρεσία των φεουδαρχών και των αρχόντων, ούτε και τα γυναικόπαιδα, αλλά απλώς μόνο οι λεγόμενοι φραγκομάτοι, δηλαδή οι ελεύθεροι καλλιεργητές. Αυτοί υποβάλλονταν σε αγγαρείες, όπως εργασίες στους δρόμους, στα οχυρωματικά έργα, στα έργα ανάπτυξης που είχαν πραγματοποιήσει οι Βενετοί, όπως για παράδειγμα στην κατασκευή ενός αγωγού στις Αλυκές ή στην κατασκευή πασσαλοφράκτη και πάλι για τις Αλυκές, διενέργεια ακτοφρουρών, παραχώρηση των αμαξιών τους και των ζώων τους για άλλες εργασίες κ.ά. Εάν με βάση την απογραφή του 1565 επιθυμούσαμε να γνωρίζουμε ποια χωριά της Αυδήμου είχαν τότε τον μεγαλύτερο πληθυσμό, σημειώνουμε τα ακόλουθα: η Αυδήμου, που είχε τη θέση κατά κάποιο τρόπο πρωτεύουσας του διαμερίσματος (bailazo), είχε 326 φραγκομάτους, δεύτερο χωριό σε πληθυσμό ερχόταν η Βάσα με 224 φραγκομάτους, τρίτο η Ποταμιού με 161 φραγκομάτους, τέταρτο ο Άγιος Γεώργιος Πισσουρίου με 157 φραγκομάτους. Εδώ ας σημειωθεί ότι το χωριό αυτό σιγά-σιγά απερημώθηκε και αναπτύχθηκε το Πισσούρι. Πέμπτο σε πληθυσμό ήταν το Άρσος με 142 φραγκομάτους, έκτο το Όμοδος με 123 φραγκομάτους, έβδομη η Μαλιά με 111 φραγκομάτους και όγδοος ο Άγιος Αμβρόσιος με 105 φραγκομάτους.
Tο χωριό Πάχνα σημειώνεται, όπως ήδη αναφέρθηκε, στις πηγές ποικιλοτρόπως. Το 1440 σε έγγραφο των Αρχείων του Βατικανού σημειώνεται ως Pathnez, τo 1451 σε χειρόγραφο αναφέρεται ως Pathna, το 1467 ως Pactona, σε απόφαση του Συμβουλίου των Δέκα το 1531 ως Pathena, σε χειρόγραφο προερχόμενο από τη Βιβλιοθήκη του Μουσείου Correr της Βενετίας το 1550 σημειώνεται ως Pathna, σε βενετικό έγγραφο του 1566 επίσης ως Pathna, το 1825 επί Τουρκοκρατίας ως Πάχνα και το 1881 επί Αγγλοκρατίας ως Pakhna.

Ένα χωριό που γειτνιάζει με την Πάχνα και το οποίο υφίστατο τουλάχιστον -και σύμφωνα πάντα με τις πηγές- έως το 1592 ήταν ο Σκλίνικας ή τα Σκλινίτζια. Το χωριό σύμφωνα με τις τοπικές παραδόσεις είχε καταστραφεί από την πανώλη, που είχε αποδεκατίσει το 1692 τον πληθυσμό του. Ο πληθυσμός των Σκλινιτζιών το 1565 ανερχόταν στους 39 φραγκομάτους. Όσοι κάτοικοι είχαν απομείνει ή επιζήσει μετά τη λαίλαπα της πανώλης μετοίκησαν στο πλησιέστερο χωριό, που δεν ήταν άλλο παρά η Πάχνα. Στο χωριό αυτό, δηλαδή στα Σκλινίτζια, που χάθηκε με την πάροδο των χρόνων, υπήρχε ναός αφιερωμένος στον άγιο Λουκά, του οποίου τα ερείπια, σύμφωνα με πληροφορίες που μας έχουν δώσει κάτοικοι της Πάχνας, σώζονται έως σήμερα. Ας αναφερθεί εδώ ότι τα Σκλινίτζια, από τα οποία προέρχεται και το όνομα του χωριού, δεν είναι παρά τα φυτά που φυτρώνουν σε υδρόφιλους χώρους ή ρυάκια ή ποτάμια, με τα οποία οι κάτοικοι της Κύπρου κατασκεύαζαν, κυρίως παλαιότερα, είδη καλαθοπλεκτικής, ψάθες κ.ά. Μια ενδιαφέρουσα πληροφορία σχετικά με το χωριό αυτό το οποίο έσβησε με την πάροδο των αιώνων αφορά δύο φεουδάρχες της Κύπρου από γνωστές κυπριακές οικογένειες, που είχαν υποβάλει αίτημα στο Συμβούλιο των Δέκα για αγορά δύο χωριών, ένα από τα οποία ήταν και το χωριό Σκλινίτζια ή Σκλίνικας. Στις 8 Μαρτίου 1529 το Συμβούλιο των Δέκα είχε εξετάσει, μεταξύ άλλων, και το αίτημα των φεουδαρχών Ιακώβου Συγκλητικού και Ντιέγκο Γονέμη με το οποίο ζητούσαν να αγοράσουν τα δύο μικρά χωριά Σκλινίτζια και Γεροβάσα. Η Ιεροβάσα βρίσκεται στα δυτικά της Λεμεσού και Γεροβάσα σημαίνει ιερή κοιλάδα δασωμένη (βάσσα= δάσος). Κατά τη Βενετοκρατία υπαγόταν στο διαμέρισμα της Αυδήμου, το οποίο περιλάμβανε 22 χωριά. Η Ιεροβάσα στη συνέχεια έγινε Γεροβάσα.

Θα άξιζε να αναφερθούμε και στους δυο φεουδάρχες των δύο χωριών. Ο Ιάκωβος Συγκλητικός ανήκε στην πιο σπουδαία ίσως κυπριακή οικογένεια, η ιστορία της οποίας αναφέρεται σε πληθώρα εγγράφων εκδομένων και ανέκδοτων κατά τη Φραγκοκρατία και ιδίως κατά τους χρόνους της βενετικής κυριαρχίας. Ο Ιάκωβος Συγκλητικός αναφέρεται στο έγγραφο ως γιος του Φίλιππου Συγκλητικού, άρα δεν μπορούμε να τον ταυτίσουμε με τον ομώνυμό του και γιο του Ευγένιου Συγκλητικού, πρώτου κόμη Rochas και κτήτορα του Αγίου Μάμαντος Μόρφου, αλλά ήταν οπωσδήποτε στενοί συγγενείς, αφού η οικογένειά των Συγκλητικών υπήρξε πολύκλαδη. Αξίζει να αναφέρουμε ότι ο Ευγένιος Συγκλητικός, πιθανόν θείος του εν λόγω φεουδάρχη, λόγω της οικονομικής του ευρωστίας είχε αγοράσει από τους Βενετούς τον κενό τίτλο κομητείας Rocca, που υφίστατο στο λατινικό βασίλειο της Ιερουσαλήμ, ο οποίος και του παραχωρήθηκε κληρονομικώς. Οι Συγκλητικοί ήταν ελληνική οικογένεια ορθοδόξων, αν και στη συνέχεια κάποια μέλη της ασπάσθηκαν το λατινικό δόγμα.

Αλλά και ο άλλος φεουδάρχης του Σκλίνικα, Ντιέγκο Γονέμης, ανήκε σε μια άλλη σπουδαία και επίσης πολύκλαδη οικογένεια, που έδωσε σημαντικές προσωπικότητες. Αναφέρoυμε ενδεικτικά τον ορθόδοξο επίσκοπο Λεμεσού κατά τον 16ο αιώνα Πέτρο Γονέμη, τον Σκιπίωνα Γονέμη, καθηγητή επί 68 έτη του δικαίου για τα φέουδα στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας, τον Αλέξανδρο Γονέμη που υπηρέτησε ως πρόξενος της Δημοκρατίας της Βενετίας στην Κύπρο, αλλά και τον πρώτο κυβερνήτη της Ελλάδας Ιωάννη Καποδίστρια, του οποίου η μητέρα καταγόταν από την Κύπρο και ήταν του γένους Γονέμη, του κλάδου που είχε εγκατασταθεί στην Κέρκυρα. Οπωσδήποτε, για να επιστρέψουμε στην αγοραπωλησία του Σκλίνικα, αναφέρουμε πως οι δύο φεοουδάρχες αγόρασαν τα δύο χωριουδάκια στην τιμή των 2.000 δουκάτων. Επίσης, το Συμβούλιο των Δέκα αποφάσισε ότι 400 δουκάτα από την αγοραπωλησία των δύο μικρών χωριών θα τα διέθετε για εξοπλισμό του ναυστάθμου.

Η Πάχνα φέουδο των Ποδοκάθαρων

Η Πάχνα υπήρξε φέουδο των Ποδοκάθαρων, μιας άλλης σπουδαίας κυπριακής οικογένειας, που είχε διαπρέψει κατά τη Φραγκοκρατία και κυρίως κατά τους χρόνους της βενετικής κυριαρχίας. Τα ίχνη της οικογένειας, όπως το οικόσημό της, εξακολουθούν και σήμερα να υπάρχουν στην Κύπρο, όπως στη Λευκωσία και στο χωριό Τερσεφάνου της Λάρνακας, στη Ρώμη και στη Βενετία. Επίσης ένα μέλος της ίδιας οικογένειας οικοδόμησε ιδίοις εξόδοις έναν από τους ένδεκα προμαχώνες της πρωτεύουσάς μας, γι' αυτό και έως σήμερα φέρει το όνομα της οικογένειας αυτής. Άλλα μέλη της οικογένειας είχαν υπερασπιστεί γενναία τόσο τη Λευκωσία όσο και την Αμμόχωστο το 1570-1571. Επίσης, μέλη της ήταν και δύο αδελφοί, ο Ιωάννης Ποδοκάθαρος, ο οποίος μας κληροδότησε μια περιγραφή της πολιορκίας και πτώσης της Λευκωσίας το 1570, και ο Αλέξανδρος, ο οποίος μας κληροδότησε μια περιγραφή της πολιορκίας και παράδοσης της Αμμοχώστου το 1571.

Ο Ούγος Ποδοκάθαρος υπηρετούσε τον Φράγκο βασιλιά της Κύπρου ως ένας υπουργός επί των Εξωτερικών, αφού εκπροσωπούσε τον ίδιο τόσο στον Πάπα όσο και στους Δυτικούς μονάρχες και εστεμμένους. Η διαθήκη του Ούγου Ποδοκάθαρου είχε συνταχθεί στη Λευκωσία στις 14 Δεκεμβρίου το 1452 από τον γραμματέα του βασιλιά Ιωάννη Β΄ και δημόσιο νοτάριο Benedictis de Overatiis. H ίδια διαθήκη με κάποιες διορθώσεις δημοσιεύθηκε το 1457 με επικύρωση στις 20 Αυγούστου 1463 από τον Donato de Aprile. Στη σπουδαία αυτή διαθήκη περιλαμβάνονται πολύτιμα στοιχεία για την πολύκλαδη οικογένεια των Ποδοκάθαρων αλλά και γενικά για τη ζωή στην Κύπρο του 15ου αι. Πολύτιμες βέβαια είναι και οι πληροφορίες για το μεγάλο μέγαρο του Ούγου Ποδοκάθαρου στη Λευκωσία, το οποίο ας σημειωθεί πως δεν είναι άλλο παρά το γνωστό σήμερα ως κονάκι του Χατζηγεωργάκη Κορνέσιου. Στη διαθήκη του Ούγου Ποδοκάθαρου επίσης αναφέρονται τα φέουδά του, όπως η Λίμνη /Αλυκή της Λεμεσού η οποία του ανήκε, αλλά και το χωριό Πάχνα. Η πηγή αυτή, δηλαδή η διαθήκη του Ούγου, ίσως και να είναι η παλαιότερη γραπτή αναφορά που έχουμε έως σήμερα για την Πάχνα.

Στη διαθήκη αναφέρονται τα εξής φέουδα τα οποία κατείχε ο Ούγος: η Πάχνα (Pathna), τα Πελέντρια, Sancto Euresio, δηλαδή ο Άγιος Αμβρόσιος, τα Στρέμματα και η Fandia, δηλαδή η Αφάνεια της Μεσαορίας. Κατείχε επίσης τη Λίμνη/Αλυκή της Λεμεσού. Παράλληλα όμως εκτός από αυτή την πληροφορία αναφέρεται και μια πιο στενή σχέση του φεουδάρχη με την Πάχνα. Ο Ούγος Ποδοκάθαρος μεταξύ των υπηρετών που είχε στο μέγαρό του είχε και ένα κορίτσι που τον υπηρετούσε το οποίο καταγόταν από το φέουδό του, την Πάχνα. Αναφέρεται στη διαθήκη απλώς ως το μεγάλο κορίτσι από την Πάχνα (la garsona grande de Pathna) και αυτή την Παχνιώτισσα υπηρέτρια δεν τη λησμόνησε ο μεγαλοφεουδάρχης όταν συνέτασσε τη διαθήκη του. Μεταξύ άλλων, αναφέρει ότι η Πάχνα ήταν τότε φέουδό του αλλά και ότι στην υπηρεσία του βρισκόταν και μία Παχνιώτισσα. Η διαθήκη δεν διασώζει το όνομά της, αλλά από τον ίδιο τον Ούγο το κορίτσι αυτό χαρακτηρίζεται μάλλον χαζούλα (poco mata). Το κορίτσι αυτό από την Πάχνα, το λίγο χαζό ή τρελούτσικο, υπάρχει ωστόσο στη διαθήκη του Ούγου Ποδοκάθαρου.

Μεταξύ άλλων, όριζε να λάβει μετά τον θάνατό του είκοσι πέντε βυζάντια και έδινε εντολή την επομένη του θανάτου του να τη μεταφέρουν στο χωριό της και να μεταφέρουν επίσης στο χωριό της το κρεβάτι και το στρώμα της και αμέσως να την παντρέψουν. Φρόντισε λοιπόν και για την αποκατάστασή της... Ένας Θεός γνωρίζει τι μπορεί να βίωσε η μικρή δουλοπάροικος από την Πάχνα στο μέγαρο του φεουδάρχη, ο οποίος κατείχε, μεταξύ άλλων, ως φέουδο και τη γενέτειρά της...