Η Κύπρος δεν ευτύχησε να έχει αρχεία που να αφορούν γενικά στην Ιστορία της, γιατί πάντοτε βρισκόταν κάτω από την κυριαρχία ξένων κατακτητών. Τα πλούσια όμως βενετικά αρχεία ευτυχώς διασώζουν πολύτιμες ειδήσεις όχι μόνον για την περίοδο της Βενετοκρατίας, δηλαδή τον 16ο αιώνα, αλλά και για την περίοδο της Φραγκοκρατίας. Οι Βενετοί, ως γνωστόν, διατήρησαν τους θεσμούς του φραγκικού βασιλείου της Κύπρου και πολύ συχνά ανέτρεχαν στις φραγκικές πηγές και γι' αυτό ακριβώς στα βενετικά αρχεία απαντούν πηγές που αναφέρονται στη φραγκική περίοδο. Από τις βενετικές πηγές και από τις φραγκικές που έχουν διασωθεί στα βενετικά αρχεία πολλά και άγνωστα στοιχεία έχουν έρθει πρόσφατα στο φως με αρχειακή έρευνα και έχουν εμπλουτίσει την κυπριακή Ιστορία σε πολλούς τομείς. Μεταξύ άλλων πληροφορηθήκαμε περισσότερα και για την τοπογραφία της πρωτεύουσάς μας. Περιβόλια, βρύσες, ναοί, πλατείες, μονές και άλλα μέχρι πρόσφατα παντελώς άγνωστα μάς γνωστοποιήθηκαν βάσει βενετικών αρχειακών μαρτυριών. Ενδιαφέροντα στοιχεία απαντούν επίσης σε αρχειακές πηγές και μη για μεσαιωνικές συνοικίες της Λευκωσίας, γεγονός που εμπλουτίζει τις γνώσεις μας για την τοπογραφία της πόλης και γενικά για την Ιστορία της

Η συνοικία των Αρμενίων

Στα χρονικά τόσο του Λεοντίου Μαχαιρά όσο και του Γεωργίου Βουστρωνίου, οι οποίοι συντάσσουν τα χρονικά τους κατά τον 15ο αιώνα, απαντούν πληροφορίες ότι στη Λευκωσία υπήρχε συνοικία των Αρμενίων. Η ύπαρξη μιας τέτοιας συνοικίας ήταν εύλογο γεγονός αφού πολλοί Αρμένιοι είχαν εγκατασταθεί στην Κύπρο κυρίως με την ίδρυση του φραγκικού βασιλείου και κατοικούσαν όχι μόνο στις πόλεις, αλλά και σε χωριά της μεγαλονήσου. Ο Λεόντιος Μαχαιράς αναφέρεται το 1373 σε εχθροπραξίες που είχαν ξεσπάσει μεταξύ Γενουατών και κατοίκων της Λευκωσίας, οι οποίες είχαν αρχίσει από τη συνοικία των Αρμενίων. "Και αρχέψαν από την Αρμενίαν...", όπως σημειώνει ο ίδιος. Επίσης σε άλλη αναφορά του μας πληροφορεί ότι η συνοικία των Αρμενίων ήταν πλησίον της πύλης του Αγίου Ανδρέα.

Ο χρονικογράφος Γεώργιος Βουστρώνιος αναφέρεται αρκετές φορές στο χρονικό του στη συνοικία των Αρμενίων και από τα όσα σημειώνει πληροφορούμαστε και σε ποια περιοχή της Λευκωσίας βρισκόταν. Γειτνίαζε, σύμφωνα με τα γραφόμενά του, με την περιοχή στην οποία ήταν οικοδομημένο το ανάκτορο των Lusignan. O Βουστρώνιος αναφέρεται βέβαια στο δεύτερο ανάκτορο των Lusignan, το οποίο είχαν καταστρέψει οι Μαμελούκοι το 1426 και το οποίο βρισκόταν προς την περιοχή της Πύλης Πάφου. Η συνοικία των Αρμενίων είναι γνωστή έως σήμερα στην ίδια περιοχή αν και βρίσκεται στην κατεχόμενη Λευκωσία και οι κατοικίες των Αρμενίων έχουν καταπατηθεί από τους Τούρκους. Από τη συνοικία των Αρμενίων ο πρίγκιπας Ιάκωβος και μετέπειτα βασιλιάς Ιάκωβος Β΄ Lusignan αναχώρησε κρυφά για τη Ρόδο. Ο χρονικογράφος σημειώνει σχετικά: "...και μίαν νύχταν εβγήκεν από την Αρμενίαν απέ το κάστρον" ενώ σε άλλο σημείο του χρονικού του αναφερόμενος στην επιστροφή του Ιακώβου και των συντρόφων του στη Λευκωσία γράφει:"...ήρταν εις την Λευκουσίαν...και εμπήκαν απέ το τειχόκαστρον απέ την Αρμενίαν...".

Βενετική πηγή του 1565 μάς προσέφερε στοιχεία για μία άλλη συνοικία της Λευκωσίας στην οποία προφανώς κατοικούσαν Ατταλειώτες, αφού αναφέρεται ως συνοικία της Ατταλείας ή των Ατταλειωτών (contrada d' Athalo). Αξίζει να αναφερθεί ότι μετά την κατάληψη της Ατταλείας από τους Τούρκους πολλοί Ατταλειώτες εγκαταστάθηκαν στην Κύπρο και έτσι όπως φαίνεται δημιουργήθηκε στη Λευκωσία μια ολόκληρη συνοικία στην οποία κατοικούσαν Ατταλειώτες. Η πηγή του 1565 αναφέρεται στην εκλογή από τον πάπα του Gioan Battista Indiano ως επισκόπου της εκκλησίας του Σωτήρος των Αβησσυνών (San Salvatore delli Abyssini), οι οποίοι κατοικούσαν στο βασίλειο της Κύπρου. Κατά τον 15ο αιώνα, σύμφωνα με τις πηγές, αναφέρονται στη Λευκωσία δύο εκκλησίες του Σωτήρος: ο San Salvatore di Griegi και η μονή San Salvatoris Nicosiae. Στη μονή του Σωτήρος της Λευκωσίας, σύμφωνα με το έγγραφο του 1450, ένας Paulus Giorgius de India του Τάγματος του Αγίου Αντωνίου της Αιγύπτου ή των Ιακωβιτών Κοπτών (sive Jacopiti Copti), ήταν ηγούμενός της. Στη βενετική πηγή του 1565, η οποία ουσιαστικά αποτελεί αίτημα του επισκόπου Gioan Battista Indiano, μνημονεύεται, εξ όσων γνωρίζουμε, για πρώτη φορά η συνοικία των Ατταλειωτών στη Λευκωσία. Ο επίσκοπος ζητούσε απόδοση δικαιοσύνης γιατί, όπως ισχυριζόταν, οι Αρμένιοι είχαν καταλάβει ένα περιβόλι και μία μικρή εκκλησία, που βρισκόταν στη συνοικία της Ατταλείας και ήταν ιδιοκτησίες τις οποίες διεκδικούσαν οι Κόπτες.

Η συνοικία της Παναγίας της Pechiusa

Σημαντικότατη πηγή αναμφισβήτητα για την περίοδο των χρόνων της βενετικής κυριαρχίας στην Κύπρο είναι η διαθήκη του Ευγενίου Συγκλητικού, πρώτου κόμη Rocca. Στη διαθήκη αυτή απαντούν πολύτιμα στοιχεία για την τοπογραφία της Λευκωσίας, τα οποία για πρώτη φορά μας γίνονται γνωστά. Μεταξύ άλλων γίνεται και αναφορά σε μια συνοικία της Λευκωσίας που φέρει το όνομα της Παναγίας. Ο Ευγένιος Συγκλητικός είχε κληροδοτήσει μία κατοικία στον δευτερότοκο γιο του Μάρκο, την οποία, όπως ανέφερε στη διαθήκη του είχε αγοράσει από τον Θωμά Φικάρδο. Ο ιδιοκτήτης της κατοικίας αυτής, μέλος της γνωστής κυπριακής οικογένειας των Φικάρδων, πρέπει να ήταν ο παππούς και ομώνυμος του Θωμά Φικάρδου, που είχε υπηρετήσει ως βισκούντης Λευκωσίας κατά τη χρονική περίοδο 1559 έως 1561. Η κατοικία του Φικάρδου από τον οποίο την είχε αγοράσει ο Ευγένιος Συγκλητικός και την κληροδότησε στον γιο του Μάρκο βρισκόταν, όπως αναφέρεται στη διαθήκη του, στη συνοικία της Παναγίας της Pechiusa. Ίσως το επίθετο Pechiusa να αποτελεί παραφθορά του επιθέτου Ελεούσα, αλλά κάτι τέτοιο δεν θα μπορούσαμε να το υποστηρίξουμε μετά βεβαιότητος. Ωστόσο η αναφορά στη διαθήκη του Συγκλητικού είναι σαφής ότι υπήρξε συνοικία στη Λευκωσία της Παναγίας της Pechiusa (Ελεούσα;).

Η συνοικία του Αγίου Λουκά

Μόλις επτά μήνες πριν πέσει η Λευκωσία στην εξουσία των Οθωμανών και συγκεκριμένα στις 10 Φεβρουαρίου 1570 είχε συνταχθεί στη Βενετία ένα έγγραφο αγοραπωλησίας. Ένας Κύπριος μεγαλοφεουδάρχης με το εν λόγω έγγραφο αγοραπωλησίας είχε αγοράσει από μέλη της οικογένειας Κορνάρο, του κλάδου της βασίλισσας της Κύπρου, ένα μέγαρο και επίσης ένα περιβόλι, το οποίο βρισκόταν έξω από την πύλη της Λευκωσίας. Στο έγγραφο αγοραπωλησίας μαρτυρείται και το όνομα της συνοικίας στην οποία ήταν οικοδομημένο. Η δαπάνη για την αγορά του μεγάρου αυτού και του περιβολιού ανερχόταν στις τρεισήμισι χιλιάδες δουκάτα. Ιδιοκτήτες του μεγάρου και του περιβολιού ήταν οι αδελφοί Φραγκίσκος και Μαρκαντώνιος Κορνάρος, γιοι του αείμνηστου Ιωάννη, τα δύο πρώτα τους ξαδέλφια Γεώργιος Κορνάρος του αείμνηστου Ιάκωβου και Γεώργιος του Ιερώνυμου και ο Μάρκος Κορνάρος του αείμνηστου Ανδρέα του Ιερώνυμου. Όλοι οι πιο πάνω ήταν απόγονοι του Γεώργιου Κορνάρου, αγαπημένου αδελφού και κληρονόμου της βασίλισσας Αικατερίνης Κορνάρο. Ήταν όλοι γιοι ή εγγονοί των τριών γιων του Γεωργίου Κορνάρου, που δεν είχαν ακολουθήσει εκκλησιαστική σταδιοδρομία. Μεταξύ όμως όλων των πιο πάνω κληρονόμων υπήρχε και μία γυναίκα, η Μαριέττα, χήρα του Ανδρέα Κορνάρου.

Ο φεουδάρχης ο οποίος είχε αγοράσει το μέγαρο ήταν ο Πέτρος Lasse του οποίου η φραγκικής καταγωγής οικογένεια αναφέρεται στην Κύπρο ήδη από τις αρχές του 13ου αιώνα. Είχε αποκτήσει μεταξύ άλλων ως φέουδο το χωριό Ψημολόφου, το οποίο άλλοτε ανήκε στον Λατίνο πατριάρχη της Ιερουσαλήμ. Η κατοικία την οποία αγόρασε από τους Κορνάρους ήταν ένα πραγματικό μέγαρο με ισόγειο και ανώγεια, αίθουσες, αυλή, κήπο και με άλλους εξαρτώμενους χώρους.

Το μέγαρο αυτό ήταν οικοδομημένο, όπως σημειώνεται στο έγγραφο, στη Λευκωσία, στη συνοικία του Αγίου Λουκά (in parochia Sancti Luce). Πού ακριβώς ήταν αυτή η συνοικία δεν γνωρίζουμε επακριβώς, ωστόσο οι πηγές αναφέρουν ότι υπήρχαν δύο εκκλησίες αφιερωμένες στον άγιο Λουκά. Ο Στέφανος Lusignan αναφέρει ότι η εκκλησία του Αγίου Λουκά στη Λευκωσία γειτνίαζε με τη μονή του Αγίου Ιακώβου. Μία άλλη εκκλησία αφιερωμένη στον άγιο Λουκά είχε κατεδαφιστεί το 1567 για να οικοδομηθεί στην περιοχή ο προμαχώνας Loredano, προς τα βορειοδυτικά της πόλης.

Στην κατεχόμενη Λευκωσία υπάρχει ενορία του Αγίου Λουκά με ναό αφιερωμένο στον ίδιο άγιο. Το μέγαρο που αγόρασε ο Πέτρος Lasse πρέπει να βρισκόταν μάλλον σ' αυτή την περιοχή. Ένα μέγαρο της οικογένειας Lasse που ήταν οικοδομημένο στην περιοχή του προμαχώνα Flatro είχε κατεδαφιστεί το 1567, όταν οχυρωνόταν εκ νέου η Λευκωσία. Ίσως να ήταν ιδιοκτησία του Πέτρου Lasse, γι' αυτό είχε προβεί στην αγορά του μεγάρου που ανήκε στους Κορνάρους και το οποίο βρισκόταν στη συνοικία του Αγίου Λουκά. Μετά από επτά μήνες αφότου ο Πέτρος Lasse αγόρασε το μέγαρο, η Λευκωσία κατελήφθη από τους Οθωμανούς. Τι απέγινε ο ίδιος μετά την κατάληψη της πόλης δεν γνωρίζουμε. Οι τρεις θυγατέρες του, όμως, Λουκρητία, Μαρία και Κορνηλία είχαν αιχμαλωτιστεί και μεταφέρθηκαν σκλάβες στην Κωνσταντινούπολη...