Στο σημερινό δημοσίευμα αναφερόμαστε σε κάποια τοπωνύμια τα οποία απαντούν στις βενετικές πηγές και σε έγγραφα του 16ου αιώνα, άρα μπορούμε να υποστηρίξουμε μετά βεβαιότητας μάλλον ότι πρόκειται για προφραγκικά τοπωνύμια

Χάρη στην άψογη γραφειοκρατία της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας διασώθηκαν στα βενετικά αρχεία και μας κληροδοτήθηκαν πολύτιμοι θησαυροί, που αφορούν την Ιστορία της Κύπρου όχι μόνο κατά την εποχή της βενετικής κυριαρχίας στη μεγαλόνησο αλλά και κατά τη Φραγκοκρατία. Ως γνωστόν, η βενετική διοίκηση της Κύπρου στηρίχθηκε εν πολλοίς στους θεσμούς του φραγκικού βασιλείου της Κύπρου και γενικά στην όλη διοικητική διάρθρωση επί Φραγκοκρατίας, γεγονός το οποίο δικαιολογεί και τη διάσωση σημαντικών ιστορικών και κάθε είδους ειδήσεων που αφορούν την ίδια εποχή. Στις βενετικές πηγές μεταξύ άλλων οφείλουμε και τη διάσωση σημαντικών τοπωνυμίων της Κύπρου, τα οποία είτε είχαν λησμονηθεί στο πέρασμα των αιώνων είτε εξακολουθούν να υφίστανται έως σήμερα. Στο σημερινό μας δημοσίευμα θα αναφερθούμε σε κάποια τοπωνύμια τα οποία απαντούν στις βενετικές πηγές, χάρη στις οποίες, αφού τα συναντούμε σε έγγραφα του 16ου αιώνα, μπορούμε να υποστηρίξουμε μετά βεβαιότητος ότι πρόκειται για προφραγκικά τοπωνύμια.

Η Καρπασία

Πολύ σημαντική διάσωση σε βενετικές πηγές είναι η βυζαντινή ονομασία της χερσονήσου της Καρπασίας, η οποία, όπως αναφέραμε σε μελέτη μας καθώς και σε άλλο δημοσίευμά μας, ήταν Ακροτίκη και όχι Καρπασία, όνομα το οποίο όπως καταδεικνύεται από τις πηγές είχε επικρατήσει κατά τη Φραγκοκρατία, αφού εκτοπίστηκε από τις φραγκικές πηγές το τοπωνύμιο Ακροτίκη και αντικαταστάθηκε με το όνομα Καρπασία (Carpasse). Κατά πάσα πιθανότητα οι Φράγκοι προτίμησαν το πιο εύηχο όνομα Καρπασία από τη γνωστή αρχαία πόλη Καρπασία, που καταστράφηκε από τις αραβικές επιδρομές, αντί της βυζαντινής Ακροτίκης, με την οποία υποδηλωνόταν ότι ήταν η "ακρότατη άκρη" της Κύπρου. Η βυζαντινή ονομασία της Καρπασίας ως Ακροτίκης απαντά βέβαια στον χρονικογράφο μας Λεόντιο Μαχαιρά, ωστόσο με τα γραφόμενά του δεν γίνεται σαφές εάν υπονοείται κάποιο μέρος της χερσονήσου ή ολόκληρη η χερσόνησος. Τη θαυμάσια λύση και σημαντικότατη είδηση μάς αποκάλυψαν Κανονισμοί που ίσχυαν στην Καρπασία τον 16ο αιώνα, τους οποίους είχαμε ανακαλύψει στο Κρατικό Αρχείο της Βενετίας όχι μόνο στην ιταλική, αλλά και στην ελληνική γλώσσα της εποχής ή μάλλον στο ιδίωμα της κυπριακής του 16ου αιώνα. Αξίζει επίσης να τονιστεί ότι στο ιταλικό κείμενο των Κανονισμών η χερσόνησος αναφέρεται ως Καρπασία (Carpasso), ενώ στο κείμενο της ελληνικής σημειώνεται ως Ακροτίκη, γεγονός το οπoίο μαρτυρεί ότι οι κάτοικοι της Κύπρου αυτό το όνομα γνώριζαν και αναγνώριζαν για τη χερσόνησο. Στη συνέχεια, βέβαια, οι κατακτητές της Κύπρου που ακολούθησαν μετά τους Φράγκους, εποχή κατά την οποία για πρώτη φορά η χερσόνησος αναφέρεται με το όνομα Καρπασία, δηλαδή, Βενετοί, Οθωμανοί, Άγγλοι, διατήρησαν το όνομα Καρπασία για τη χερσόνησο και με την πάροδο των ετών ξεχάστηκε παντελώς η βυζαντινή της ονομασία. Η ονομασία αυτή ήρθε στο φως πριν από μερικά χρόνια, χάρη στον εντοπισμό εκ μέρους μας των Κανονισμών που ίσχυαν στην Καρπασία τον 16ο αιώνα και κυρίως στον εντοπισμό των Κανονισμών στην ελληνική (κυπριακό ιδίωμα) γλώσσα. Άλλωστε γι' αυτό τονίζουμε ότι το κείμενο αυτό δεν είναι παρά ένα μνημείο της κυπριακής διαλέκτου.

Στο ημερολόγιο ενός δόγη

Εξίσου σημαντικά για την Ιστορία της Κύπρου είναι όσα στοιχεία διέσωσε στο ημερολόγιό του και γενικά στις σημειώσεις του ένας μετέπειτα δόγης, ο οποίος έζησε στην Κύπρο όταν ήταν κάπου είκοσι ετών και είχε συνοδεύσει τον πατέρα του στη μεγαλόνησο, όταν είχε διοριστεί ως τοποτηρητής στην πιο ανατολική κτήση της πατρίδας του. Ο Λεονάρδος Dona, γιατί περί αυτού πρόκειται, διέσωσε το όνομα ενός τοπωνυμίου και πύργου ταυτόχρονα που λειτουργούσε ως φάρος έξω από τα τείχη της Αμμοχώστου. Ο Πύργος της Χήνας, έτσι ονομαζόταν, αναφέρεται από τους περιηγητές και απαντά και στις πηγές της πολιορκίας και παράδοσης της Αμμοχώστου το 1571. Ο Πύργος της Χήνας υπάρχει επίσης και σε γκραβούρες με τα τοπογραφικά σχεδιαγράμματα της πολιορκίας της Αμμοχώστου τo 1571 των Στέφανου Cibellino και του Μάριου Cartaro. Επιπρόσθετα, στο ίδιο το χειρόγραφο του Λεονάρδου Dona υπάρχει σκίτσο στο οποίο εικονίζεται ο Πύργος της Χήνας και έτσι οι πιο πάνω πηγές μάς προσφέρουν στοιχεία για το πού ακριβώς βρισκόταν αυτός ο πύργος, ο οποίος φαίνεται να κατεδαφίστηκε από τους Οθωμανούς μετά την παράδοση της πόλης και χάθηκε μια για πάντα.

Σημαντικά είναι και τα τοπωνύμια της περιοχής Ριζοκαρπάσου τα οποία σημειώνει στο χειρόγραφό του ο Dona. Χάρη στη γραφίδα του λοιπόν πληροφορηθήκαμε πόσο παλαιά είναι τα τοπωνύμια Καμάρες, Μοράπι, Άγιος Νικόλαος, Γυναικόπετρες, Παχύαμμος και Μακρού στα νότια της κωμοπόλεως Ριζοκαρπάσου και της χερσονήσου Καρπασίας. Ενώ στη βόρεια πλευρά μάς αποκάλυψε το σχεδόν ξεχασμένο τοπωνύμιο και πάλαι ποτέ προσκύνημα των Πέντε Αγίων, τον Κόρακα, που κάποτε ήταν οικισμός, τη βρύση με το φημισμένο νερό μεταξύ της Αφέντρικας και του Αγίου Φίλωνος, γνωστό και ως Νερό της Κρεμαστής, και άλλα.

Τοπωνύμια επίσης της Κύπρου διασώζονται και σε έγγραφα σχετικά με φέουδα ή γαίες και κτήματα, τα οποία η βενετική διοίκηση της Κύπρου οριοθετούσε με τη βοήθεια κατοίκων της περιοχής κάποιας ηλικίας. Σε αγοραπωλησίες φέουδων, χωριών, αμπελώνων, ελαιώνων και χαρουπιώνων αναφέρονται τοπωνύμια ήδη από τις αρχές του 16ου αιώνα που υφίστανται μέχρι σήμερα. Η αναφορά σε κτήματα τα οποία είχαν αγοράσει οι κληρονόμοι του Dante Domenigo da San Lucca κοντά στο χωριό Καπέδες έφερε στο φως την ηλικία ενός τοπωνυμίου. Ο Dante Domenigo είχε υπηρετήσει ως βάιλος (διοικητής) Καρπασίας ή Aκρoτίκης. Αξίζει να σημειωθεί ότι κληρονόμοι του Dante Domenigo είχαν αγοράσει κτήματα, τα οποία έφεραν το όνομα Μεσαούτη (Mesauti) και μάλλον θα πρόκειται για όνομα του προηγούμενου ιδιοκτήτη τους. Μια διερεύνηση η οποία έγινε με πληροφορητές κατοίκους των Καπέδων επιβεβαίωσε ότι το τοπωνύμιο υπάρχει έως σήμερα. Από την ίδια βενετική πηγή πληροφορηθήκαμε επίσης για το τοπωνύμιο Λαξιά του Βασίλη (Laxia tu Vassili) στο χωριό, μάλλον πραστιό Άγιος Ηλίας της χερσονήσου Καρπασίας.

Μαυροβούνι, Ξενοδοχείο και Βοκολόμαντρα

Μια δικαστική υπόθεση για σφετερισμό γαιών από έναν φεουδάρχη στην περιοχή της Μεσαορίας έγινε αφορμή ώστε για την οριοθέτηση των γαιών αυτών να καταγραφούν στοιχεία και τοπωνύμια, τα οποία περιλαμβάνονται στη σχετική πηγή. Το 1471 ο βασιλιάς της Κύπρου Ιάκωβος Β' Lusignan είχε παραχωρήσει στον ευνοούμενο και γραμματέα του Θωμά Φικάρδο δύο χωριά, το Πολιτικό στην περιοχή της Λευκωσίας και το Πιστάκι, ένα χωριό στη Μεσαορία, το οποίο χάθηκε με την πάροδο των αιώνων. Ο Θωμάς Φικάρδος και μετά τον θάνατο του βασιλιά εξακολουθούσε να κατέχει τη θέση του γραμματέα και εκπροσωπούσε και τη βασίλισσα Αικατερίνη Κορνάρο σε διάφορες αποστολές. Φαίνεται όμως ότι λόγω της θέσης που κατείχε μετά τον θάνατο του βασιλιά σφετερίστηκε μεγάλες εκτάσεις γης στη Μεσαορία, οι οποίες ωστόσο δεν ανήκαν στο φέουδό του, το Πιστάκι, αλλά ανήκαν στον βασιλιά και αργότερα επί Βενετοκρατίας πέρασαν στο Δημόσιο.

Το 1520 άρχισε η δικαστική υπόθεση εναντίον του Θωμά Φικάρδου, εγγονού και συνονόματου του Θωμά Φικάρδου, για τον σφετερισμό των γαιών στη Μεσαορία. Χωρικοί της περιοχής διαβεβαίωναν ότι ο Θωμάς Φικάρδος, παππούς του φεουδάρχη Θωμά Φικάρδου, σφετερίστηκε περίπου χίλια στρέμματα στη Μεσαορία, τα μισά από τα οποία καλλιεργούνταν και τα άλλα μισά ήταν ακαλλιέργητα. Τα κτήματα αυτά βρίσκονταν σε δύο περιοχές γνωστές με τα ονόματα Ξενοδοχείο και Μαυροβούνι. Οι γαίες γνωστές με το τοπωνύμιο Μαυροβούνι, σύμφωνα με την πιο πάνω δικαστική υπόθεση σφετερισμού, γειτνιάζουν με το χωριό Κούκλια της Μεσαορίας, το οποίο ανήκε τότε στον Λατίνο Αρχιεπίσκοπο. Το τοπωνύμιο Μαυροβούνι προέρχεται από έναν λόφο με το όνομα Μαυροβούνι. Στην ίδια περιοχή υπάρχει ένας άλλος λοφίσκος με το όνομα Βοκολόμαντρα (δηλαδή μάντρα των βουκόλων). Οι γαίες γνωστές με το όνομα Ξενοδοχείο βρίσκονται, σύμφωνα με την ίδια πηγή, στον δρόμο ο οποίος από την Αμμόχωστο οδηγεί στη Σίγουρη, πάλαι ποτέ χωριό με διάδοχο οικισμό το Πραστιό Αμμοχώστου. Στην περιοχή των γαιών με το όνομα Ξενοδοχείο σημειώνεται στη βενετική πηγή ότι υπάρχει και εκκλησία αφιερωμένη στην Παναγία την Οδηγήτρια. Δυστυχώς δεν κατέστη δυνατό να εντοπίσουμε σε ποιο μέρος της Κύπρου βρίσκονταν οι γαίες γνωστές με το όνομα Motesia ή και Mofesia, όπως σημειώνεται σε επιστολή της Μαρίας Μοράμπιτο Κορνάρο στις βενετικές αρχές. Οι γαίες αυτές, σύμφωνα με όσα αναφέρει η απόγονος του ισχυρού βισκούντη Λευκωσίας Νικόλαου Μοράμπιτο, φεουδάρχη της Νήσου και των γύρω χωριών, είχαν παραχωρηθεί στους προγόνους της από τη βασίλισσα Αικατερίνη Κορνάρο.

Αυτά είναι μόνο μερικά από μία πληθώρα τοπωνυμίων που απαντούν στις βενετικές πηγές και προφανώς πρόκειται για προφραγκικά τοπωνύμια. Και το πιο σημαντικό είναι ότι τα πλείστα από αυτά τα τοπωνύμια, εάν όχι όλα, φέρουν ελληνικότατα ονόματα...