Γράφει ο Αντώνης Χατζηκυριάκου*

Η δημόσια ιστορία είναι το πεδίο μελέτης που ασχολείται με τη διαμόρφωση της συλλογικής ιστορικής μνήμης. Εστιάζει δηλαδή στους τρόπους με τους οποίους παράγεται η ιστορική ταυτότητα στον δημόσιο χώρο πέρα από τα πανεπιστημιακά και ερευνητικά ιδρύματα, ή καλύτερα τους τρόπους με τους οποίους η ιστορική γνώση δημοσιοποιείται και συγκροτείται σε συλλογική μνήμη. Αν και η δημόσια ιστορία περιλαμβάνει πολλές υλικές και άυλες διαστάσεις, τα μνημεία κατέχουν μια εξέχουσα θέση στους τρόπους με τους οποίους νοηματοδοτείται το ιστορικό παρελθόν στον δημόσιο χώρο.

Εμβληματική αυτών των θεμάτων είναι η συζήτηση για το αρχοντικό του Χατζηγεωργάκη Κορνέσιου, και το οποίο ο Αρχιεπίσκοπος προσπαθεί να ιδιοποιηθεί. Νομικά ομιλούντες, και με βάση το καταπίστευμα που έγινε από τους τελευταίους κληρονόμους του Χατζηγεωργάκη, μέρος του αρχοντικού ανήκει στην Εκκλησία. Δεδομένης και της συνταγματικής πρόνοιας που αποκλείει την απαλλοτρίωση εκκλησιαστικής περιουσίας, φαίνεται εκ πρώτης όψεως ότι ο νόμος βρίσκεται στην πλευρά του Αρχιεπισκόπου - εκτός εάν μια διαφορετική νομική ερμηνεία, μαζί με την απαραίτητη πολιτική βούληση προσφέρουν κάποια εναλλακτική. Είναι όμως αυτό απλώς ένα νομικό θέμα; Με άλλα λόγια, μπορεί ο νόμος να χρησιμοποιηθεί ως πρόφαση για την ιδιοποίηση και τη διαμόρφωση της συλλογικής ιστορικής μνήμης;

Διαβάστε ακόμη: Υψωμένες γροθιές για το Εθνολογικό Μουσείο

Το έργο «Ους ο θεός συνέζευξεν» του Αντώνη Τζιαρρίδη στο πλαίσιο της έκθεσης «Τα ανείπωτα - εικαστικές παρεμβάσεις στο Εθνολογικό Μουσείο, 2017». Ένας μιναρές και ένα καμπαναριό, απανθρακωμένα, σύμβολα μεγαλόφωνης θρησκευτικής έκφρασης, συμβιώνουν και σερβίρονται προς βρώσιν και πόσιν των προβληματισμών του σύγχρονου θεατή.

Ο Χατζηγεωργάκης Κορνέσιος είναι μια αμφιλεγόμενη ιστορική προσωπικότητα. Εντάσσεται στο οθωμανικό ιστορικό πλαίσιο του ύστερου 18ου αιώνα, κατά το οποίο περιφερειακοί μεσάζοντες και προύχοντες συσσώρευαν πλούτο και εξουσία στα Βαλκάνια και τη Μέση Ανατολή. Το αρχοντικό του Χατζηγεωργάκη αποτελούσε και αποτελεί σύμβολο της αίγλης και της εξουσίας ενός αξιωματούχου που κατάφερε να επισκιάσει όλους τους υπόλοιπους ανταγωνιστές του ως φορέας της σουλτανικής εξουσίας. Ενδεικτικά, κατάφερε να διευρύνει το πλαίσιο των αρμοδιοτήτων του πέρα από την ελληνοχριστιανική κοινότητα, υιοθετώντας τον τίτλο του "αντιπροσώπου της επαρχίας" αντί του τίτλου του "αντιπροσώπου των ραγιάδων" που προηγουμένως κατείχε, συμπεριλαμβάνοντας έτσι και την κυρίαρχη μουσουλμανική κοινότητα κάτω από την εξουσία του. Αυτό ήταν ένα ανεπανάληπτο επίτευγμα για έναν χριστιανό στην οθωμανική Κύπρο.

Διαβάστε ακόμη: Η μακραίωνη ιστορία του μεγάρου των Ποδοκάθαρων [κονάκι Χατζηγεωργάκη Κορνέσιου]

Στο σημείο αυτό εντοπίζουμε και τη σημασία του Χατζηγεωργάκη: ήταν αυτός που κατάφερε να ανεξαρτητοποιηθεί από την Εκκλησία όσο κανένας άλλος κοσμικός, ιστορικός δρων. Σύμφωνα με μαρτυρία της εποχής, «εφόναζε ετζήριζεν ο αρχιεπίσκοπος. ποίος ακούη; έσκιζε τα ρούχα του (ήμουν παρόν) ποίος τον στήμαρε; υπε[ρ]ίσχιεν ο άρχων, δεν άκουε πλέον, μήτε του αρχιεπισκόπου μήτε άλλου τινός συμβουλής»1. Ο δραγομάνος προκάλεσε εξέγερση με την υπερφορολόγηση και την πρόκληση λιμού. Παρά τις ενστάσεις του όμως στο συγκεκριμένο επεισόδιο, ο Αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος καθαιρέθηκε από τον διάδοχό του Κυπριανό αφού έγινε στόχος καταγγελιών για ατασθαλίες και εξορίστηκε.

Έχει, λοιπόν, ιδιαίτερο ενδιαφέρον ο τρόπος με τον οποίο ο σημερινός Αρχιεπίσκοπος επιχειρεί να ιδιοποιηθεί το αρχοντικό του Χατζηγεωργάκη και να διαμορφώσει την ιστορική μνήμη μέσα από την επιχειρούμενη τροποποίηση του υπάρχοντος μουσείου. Προφανώς, βασικό του κίνητρο είναι το ενιαίο εισιτήριο το οποίο, όπως δήλωσε, θα κόβουν τουρίστες που θα επισκέπτονται τα μουσεία της Αρχιεπισκοπής στην περιοχή.

Πέρα όμως από την υλική διάσταση του θέματος, υπάρχει και ένας άλλος συμβολισμός που αξίζει προσοχή: αντικείμενο ιδιοποίησης δεν είναι μόνο το αρχοντικό του Χατζηγεωργάκη. Είναι η ίδια η συλλογική ιστορική μνήμη για τον Χατζηγεωργάκη. Ενσωματώνεται σε ένα γνωστό, πλην όμως αμφιβόλου εγκυρότητας, αφήγημα, σύμφωνα με το οποίο η Εκκλησία ήταν ο μοναδικός και κυρίαρχος ιστορικός θεσμός κατά την Οθωμανική Περίοδο της Ιστορίας της Κύπρου. Η επιλεκτική δόμηση αυτού του αφηγήματος αγνοεί ότι υπάρχει πληθώρα ιστορικών τεκμηρίων που δείχνουν: (α) ότι υπήρχαν κοσμικοί ιστορικοί δρώντες οι οποίοι δρούσαν ανεξάρτητα από την Εκκλησία, ενίοτε αμφισβητώντας την όποια εξουσία της, (β) ότι η Εκκλησία δεν ήταν ένας μονόλιθος αλλά είχε εσωτερικές διαφωνίες, συγκρούσεις και διαφοροποιήσεις και, (γ) ότι η Εκκλησία συνεργαζόταν, ανταγωνιζόταν ή/και να συγκρουόταν με ελληνορθόδοξους και μουσουλμάνους που ήταν επίσης φορείς εξουσίας.

Διαβάστε ακόμη: Παρέμβαση από τους εκτελεστές της διαθήκης

Στο έργο του «Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη», ο Καρλ Μαρξ διατυπώνει το γνωστό σχόλιό του ότι η Ιστορία επαναλαμβάνεται πρώτα ως τραγωδία και μετά ως φάρσα. Αντλώντας έμπνευση από το πώς ο Λουδοβίκος Βοναπάρτης οικειοποιείται την ιστορική παρακαταθήκη του θείου του Ναπολέοντα, παρατηρεί πως σε στιγμές κρίσης όσοι διεκδικούν τέτοιου είδους ιστορική νομιμοποίηση «επικαλούνται με αγωνία τα πνεύματα του παρελθόντος στην υπηρεσία τους, δανείζονται τα ονόματά τους, τα πολεμικά τους συνθήματα, τις φορεσιές τους για να παρουσιάσουν με αυτήν τη μεταμφίεση, που την έκανε ο χρόνος σεβάσμια, και με αυτήν τη δανεισμένη γλώσσα την καινούργια σκηνή της παγκόσμιας Ιστορίας. Έτσι, ο Λούθηρος μεταμφιέστηκε σε απόστολο Παύλο, [και η Γαλλική Επανάσταση] ντύθηκε διαδοχικά τη φορεσιά της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας και της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας [...]».2

Ενδεδυμένος τα σκισμένα ράσα του Αρχιεπισκόπου Χρύσανθου, ο Χρυσόστομος φωνάζει και τσιρίζει για μια αλυσίδα μουσείων. Σε αυτήν την επανάληψη της ιστορίας, ο λιμός και η εξέγερση του 1804 που προκάλεσε ο δραγομάνος είναι η τραγωδία, ενώ η φάρσα είναι το ενιαίο εισιτήριο που θέλει να πουλήσει ο νυν Αρχιεπίσκοπος. Η δε νοηματοδότηση του ιστορικού μνημείου εξαρτάται από τα ιστορικά τεκμήρια και είναι στο χέρι μας το πώς θα τα αξιοποιήσουμε.

[1] Ευφροσύνη Ριζοπούλου-Ηγουμενίδου, «Ιστορική Μαρτυρία Ιωάννου Κορνάρου του Κρητός» στο, της ιδίας και  Χριστόδουλος Χατζηχριστοδούλου (επιμ.), Νέα Εικόνα και Ιστορική Μαρτυρία Ιωάννου Κορνάρου του Κρητός, Ιερά Μητρόπολη Πάφου και Βυζαντινό Μουσείο Αρσινόης, Λευκωσία 2000, σ. 20.

[2] Καρλ Μαρξ, Η 18^η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, μτφρ. Φ. Φωτίου, Αθήνα, Εκδόσεις Θεμέλιο, 1986, σ. 15-16.

*Ο Αντώνης Χατζηκυριάκου διδάσκει Οθωμανική Ιστορία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.