Της Σοφίας Ιωάννου (Γλωσσολόγος, Σχολείο Ελληνικής Γλώσσας, Πανεπιστήμιο Κύπρου)

Ποιο είναι το σωστό; «Υπέγραψε ή υπόγραψε;», «Οκτώβριος ή Οκτώμβριος;», «αποθανατίζω ή απαθανατίζω;», «ανάφερα ή ανέφερα;», «κατ’ αρχήν ή κατ’ αρχάς»;» «η γλώσσα χρησιμοποιούταν ή χρησιμοποιούνταν; ή μήπως χρησιμοποιείτο ή εχρησιμοποιείτο;». Σίγουρα πολλοί αναγνώστες μας έχουν έρθει αντιμέτωποι με τέτοιου είδους διλήμματα στην προσπάθειά τους να χρησιμοποιήσουν «ορθά» τη γλώσσα και να αποφύγουν τυχόν λάθη, τόσο στον προφορικό όσο και στον γραπτό λόγο. Μάλιστα παρατηρούμε συχνά ότι πολλοί φυσικοί ομιλητές τείνουν να παρακολουθούν τη γλωσσική συμπεριφορά των συνομιλητών τους και να εκφράζουν τη γνώμη τους για αυτήν. Πόσοι από εμάς δεν έχουμε γνωστούς ή φίλους ―αυτούς που οι Άγγλοι ονομάζουν grammar police― που «αστυνομεύουν» τη γλώσσα μας, φροντίζοντας να υπογραμμίσουν τα λάθη μας και να μας υποδείξουν πώς να μιλάμε σωστά;

Ως γλωσσικό λάθος θα μπορούσε να οριστεί κάθε απόκλιση από τη γλωσσική νόρμα, από την επίσημη, την κοινώς αποδεκτή γλώσσα. Ως νόρμα ορίζεται η επικράτηση μίας ποικιλίας έναντι των υπολοίπων γλωσσικών ποικιλιών που υπάρχουν σε ένα κράτος, η οποία τυποποιείται μέσα από τις διαδικασίες κωδικοποίησης στις γραμματικές και τα λεξικά. Αυτό που είθισται να θεωρείται λάθος από το ευρύ κοινό και τους μη γλωσσολόγους είναι η απόκλιση από τους κανόνες των ρυθμιστικών γραμματικών, καθώς και η απόκλιση από τους κανόνες και τους τύπους που οι «λόγιοι», με μη γλωσσολογικές συνήθως καταβολές, υποδεικνύουν ως «ορθούς» έναντι άλλων «εσφαλμένων». Για παράδειγμα, μία ρυθμιστική προσπάθεια θεωρείται η προτροπή να μην χρησιμοποιούμε τύπους της προστακτικής όπως «παρήγγειλε» και «υπέγραψε», αλλά αντ’ αυτών καλούμαστε να χρησιμοποιούμε τους τύπους «παράγγειλε» και «υπόγραψε» αντίστοιχα.

Ποια είναι η θέση της Γλωσσολογίας σε σχέση με το ζήτημα των «λαθών»; Η επιστήμη της Γλωσσολογίας δεν βασίζεται σε αυθεντίες, ούτε σε ιδεολογίες και αισθητικά κριτήρια ενός ομιλητή ή μίας ομάδας ομιλητών και δεν στηρίζεται σε σιωπηρές συμβάσεις. Η γλωσσολογική προσέγγιση στη γλώσσα συνίσταται στην περιγραφή της γλώσσας βάσει εμπειρικών δεδομένων που προέρχονται από πρωτογενείς πηγές, δηλαδή γλωσσικά δεδομένα. Συνεπώς, έχει στόχο να διαπιστώσει και να περιγράψει με συστηματικότητα και επάρκεια τη γλώσσα και όχι να υποδείξει τι είναι «σωστό» και «λάθος».

Ας προσεγγίσουμε γλωσσολογικά το εξής: «Αυτό συμβαίνει λόγω της προφανής έλλειψης οργάνωσης» αντί του αναμενόμενου «προφανούς έλλειψης». «Τι συμβαίνει με τα έρμα τα τριγενή και δικατάληκτα επίθετα (π.χ. ο/η προφανής, το προφανές);» αναρωτήθηκε με αγανάκτηση ένας φίλος φιλόλογος. Τέτοιου είδους αποκλίσεις μπορούν να εξηγηθούν μέσα από γλωσσικούς μηχανισμούς. Ο γλωσσικός μηχανισμός που μπορεί να εξηγήσει το αντιγραμματικό εκφώνημα «της προφανής έλλειψης» είναι η αναλογία. Αναλογία είναι το φαινόμενο κατά το οποίο ένα γλωσσικό στοιχείο τροποποιείται σύμφωνα με άλλα γλωσσικά σχήματα με τα οποία με κάποιον τρόπο προσομοιάζει. Η κατάληξη «-ης» προσομοιάζει με τις κανονικότερες ονοματικές καταλήξεις της γενικής του θηλυκού επιθέτου (π.χ. «της όμορφης»), γεγονός που ευθύνεται για την αναλογική επίδραση στο επίθετο «προφανής». Αντίθετα, η κατάληξη της γενικής του επιθέτου «ο/η προφανής» αποτελεί υποκανονικότητα και πρέπει να απομνημονευθεί. Η απομνημόνευσή τους ωστόσο δεν είναι εύκολη, καθώς οι τύποι αυτοί, εκτός από το ότι δεν παρουσιάζουν κανονικότητα, δεν χρησιμοποιούνται το ίδιο συχνά. Ο μηχανισμός της αναλογίας, όπως και άλλοι μηχανισμοί (π.χ. η ενίσχυση και η παρετυμολογία), προκαλούν τη γλωσσική εξέλιξη και πολλές φορές αποτελούν μάρτυρες γλωσσικής αλλαγής. Άλλωστε, ιστορικά αποδεικνύεται ότι η ποικιλία, δηλαδή η συνύπαρξη γλωσσικών στοιχείων που επιτελούν την ίδια λειτουργία, όπως και το «λάθος», αποτελούν προϋπόθεση της γλωσσικής αλλαγής.

Πώς θα εξελιχθούν οι τύποι αυτοί; Κανείς δεν ξέρει. Εξαρτάται από τους χρήστες και τη συχνότητα της χρήσης τους. Εμείς το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να αφήσουμε ήσυχη τη γλώσσα να ακολουθήσει τη φυσιολογική της πορεία, να εξελιχθεί, αφήνοντας στην άκρη κανονιστικές πρακτικές και καταστροφολογικά σενάρια που ενδέχεται να δημιουργούν σύγχυση ή ακόμα και φανατισμό στους χρήστες.

Σημ.: Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το ζήτημα του γλωσσικού λάθους, οι αναγνώστες μπορούν να ανατρέξουν στα εγχειρίδια:

Παναγιωτίδης, Φοίβος. 2013. Μίλα μου για γλώσσα. Αθήνα: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης.
Γούτσος, Διονύσης. 2012. Γλώσσα, κείμενο, ποικιλία σύστημα. Αθήνα: Κριτική.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Έρολ Σόγιερ, Άτιτλο, Λονδίνο, 1997, Μουσείο Σύγχρονης Τἐχνης ΤΑΤΕ.