«(Στις πέτρες) – Εδώκαμέν σας την αναπνοή μας τζαι εψιθυρίσετέ την πίσω στο χώμα». Αυτή η φράση είναι ο τίτλος της έκδοσης που συνοδεύει την κυπριακή συμμετοχή στη 19η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής. Μία συμμετοχή η οποία κατάφερε να κυριαρχήσει στην επικαιρότητα της εβδομάδας που πέρασε, αφού, όπως είναι γνωστό, ενόχλησε τον πρόεδρο της Επιτροπής Παιδείας και Πολιτισμού και βουλευτή του ΔΗΚΟ, Παύλο Μυλωνά, και αργότερα την υφυπουργό Πολιτισμού, δρα Βασιλική Κασσιανίδου, αλλά και τον ίδιο τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, Νίκο Χριστοδουλίδη. 

Τη συνέχεια του σάλου που προκλήθηκε θα παρακολουθήσουμε την επόμενη εβδομάδα και όχι, βέβαια, λόγω των αντιδράσεων που ολοένα και πληθαίνουν, αλλά επειδή το θέμα θα συζητηθεί την Τετάρτη, 11 Ιουνίου 2025 στην κοινοβουλευτική επιτροπή που προεδρεύει ο κ. Μυλωνάς. Η αυτεπάγγελτη εξέταση, για λόγους καταγραφής, πρέπει να πούμε ότι θα γίνει έπειτα από εισήγηση των τριών βουλευτών του ΔΗΚΟ, του Παύλου Μυλωνά, του Χρύσανθου Σαββίδη, του Ζαχαρία Κουλία, αλλά και των βουλευτών Γιώργου Κάρουλλα [ΔΗΣΥ] και Αλέκου Τρυφωνίδη [ΔΗΠΑ]. Ακόμη, σημαντικό να αναφερθεί πως η υφυπουργός Πολιτισμού, δρα Βασιλική Κασσιανίδου, κλήθηκε να δώσει κάποιες «εξηγήσεις» [όπως κι αν αυτές ερμηνεύονται ή θα ερμηνευθούν] στους βουλευτές. Σημειώνεται ότι στη Βουλή ενδέχεται να μιλήσει και για την έκθεση γεγονότων που ζήτησε η υφυπουργός από την επιμελητική ομάδα και το Τμήμα Σύγχρονου Πολιτισμού.

Οι ξερολιθκιές της Σαλαμιού, ο τόπος και οι άνθρωποί του

Ποια είναι η πρόταση της εκπροσώπησης; Είναι ένα ερώτημα το οποίο δεν απαντήθηκε ή, καλύτερα, δεν προβλήθηκε αρκετά. Ωστόσο, σε αυτή τη στήλη υπογραμμίζουμε ότι την πρόταση που μας εκπροσωπεί από τις 10 Μαΐου και θα συνεχίσει μέχρι και τις 23 Νοεμβρίου 2025 [εάν δεν την αποσύρουμε και αυτήν], ανακοίνωσε το Υφυπουργείο Πολιτισμού, στις 21 Ιανουαρίου 2025. Κρίνεται, λοιπόν, απαραίτητο να πούμε ότι η πρόταση είναι γνωστή εδώ και αρκετό καιρό, καθώς σε εκείνη την ανακοίνωση παρουσιάζεται μία σημείωση της ομάδας επιμελητών.

Συγκεκριμένα, καταγράφεται το πιο κάτω απόσπασμα: 

«Σαλαμιού, Κύπρος [34°51’07.5″N 32°39’42.7″E], ένα χωρκό γεμάτο ξερολιθκιές, περικλείεται που θκυο ποτάμους –μοιάζει νησί μέσσε νησί. Μουρμουρητό που πέτρες ακούεται στο βάθος.

Ανιχνεύοντας τους ρυθμούς της τεχνικής δόμησης ξερολιθιών, η έκθεση προτείνει μια λειτουργική αλυσίδα: συλλογής, ταξινόμησης και τοποθέτησης. Η αλυσίδα αυτή, η οποία καθορίζεται από τα σώματα εν κινήσει, κυρίως από τα χέρια, δημιουργεί σημείο συνάντησης μεταξύ της οικολογίας της γης και των “κοινών” [“commons”] που την κατοικούν. Αντηχώντας αυτή τη συλλογική διαδικασία, το περίπτερο συγκροτείται από Αρχιτέκτονες, τεχνίτες της ξερολιθιάς, επιμελητές καλλιτέχνες, μαζί με τη συμμετοχή του κοινού».

Επιπλέον, το υφυπουργείο, στο ίδιο κείμενο, γνωστοποιούσε, τότε, ότι «η [8μελής] επιτροπή εκτίμησε την πρόθεση της πρότασης να επαναφέρει στο προσκήνιο παραγνωρισμένες χειρωνακτικές πρακτικές δόμησης, επαναδιεκδικώντας, κατ’ ουσία, τη γνώση αρχέγονων τρόπων αειφόρου [με τη σημερινή ορολογία] διαχείρισης των φυσικών πόρων. Ανάγοντας την κατασκευαστική διαδικασία σε τελετουργική ιεροτελεστία συμμετοχικότητας, η πρόταση επιτυγχάνει να συνδεθεί καίρια και οργανικά με τον θεματικό πυρήνα της Μπιενάλε». 

Αυτό, ακολουθείται στην έκδοση; Αυτό το ερώτημα μπορεί να ερμηνευθεί με πολλούς τρόπους, όπως είδαμε και στα Mέσα Kοινωνικής Δικτύωσης. Ωστόσο, η στήλη ανέτρεξε στην έκδοση, των 160 σελίδων και όχι των 3-4 σελίδων [αποσπασμάτων] που κάνουν τον γύρο του διαδικτύου. Ως εκ τούτου, μπορούμε να πούμε ότι όπως αποτυπώνεται στην πέμπτη σελίδα της έκδοσης, η έκθεση επιδιώκει να ασχοληθεί με «την πολιτική της γης τζ̆αι τα κοινά των ανθρώπων που την κατοικούν, μέσα που την ανίχνευση των ρυθμών του χτισίματος δόμων, μιας αρχαίας κοινοτικής πρακτικής δόμησης που πέτρα, χωρίς συνδετικόν υλικόν».

Οι ξερολιθκιές της Σαλαμιού φαίνεται πως είναι η βάση του πρότζεκτ, και, όπως υπογραμμίζεται στη σελίδα 137, «το πρότζεκτ αξιοποιεί τη λειτουργική αλυσίδα ως αναλυτικό μέσο ώστε να φανερώσει τες εργασιακές τζ̆αι οικονομικές σχέσεις που διαμορφώννει η συγκεκριμένη πρακτική. Στη συνέχεια του κειμένου [στην ίδια σελίδα], αναφέρονται «στα πρακτικά εργαστήρια ξερολιθκιάς που εγίναν στη Σαλαμιού κατά την προετοιμασίαν της έκθεσης τζ̆αι ύστερα στην κατασκευήν που εχτίστηκε μές στον εκθεσιακό χώρο στη Βενετία». Επίσης, διευρύνονται οι σχέσεις που «εδιαμορφωθήκαν μέσα που τες παραπάνω διαδικασίες με βασικόν πρίσμαν ανάλυσης την έννοια της λειτουργικής αλυσίδας». Πρέπει να πούμε, ωστόσο, ότι στα περιεχόμενα γίνεται αναφορά στα κεφάλαια και θέματα που προσεγγίζει η έκδοση, μεταξύ αυτών οι ξερολιθκιές της Παλαιστίνης, η έρευνα της αρχιτεκτόνισσας για τα τοπία ακούσιου σχεδιασμού, όπως και μερικές προσωπικές αναφορές για τις καταγραφές της για το τοπίο και τις διαλέκτους [ελληνοκυπριακή, τουρκοκυπριακή].

Που το 2001 καταγράφει κάθε κυπριακή λέξη που εσ̆ει σχέση με το νερό. Ώς τωρά εκατέγραψεν παραπάνω που 300 ελληνοκυπριακές τζ̆αι τουρκοκυπριακές λέξεις.

Επιπλέον, λόγω του γεγονότος ότι γίνεται λόγος σε συγκεκριμένο απόσπασμα που αγγίζει το εθνικό μας πρόβλημα, πρέπει να πούμε ότι: Το «πολιτική σύρραξη» χρησιμοποιείται μόνο μία φορά, στις 160 σελίδες. Ωστόσο, μπορεί να ερμηνευθεί με πολλούς τρόπους, γι' αυτό και θεωρούμε σημαντικό να δώσουμε όλο το απόσπασμα: «Τζ̆αι οι θκυο πλευρές της πολιτικής σύρραξης επιμένουν να ακολουθούν την δική τους ξεχωριστήν διχοτομικήν, στενόμυαλην, πολιτιστικά ναρκισσιστικήν πολιτικήν, με την δικαιολογίαν της παγοποιημένης γραμμής κατάπαυσης του πυρός. Οι θκυο ξεχωριστές οικονομίες της εξόρυξης εν αποτέλεσμαν -η κάθε μια με τον δικόν της τρόπον- της πολεμικής σύγκρουσης που εξέσπασεν πριν μισόν αιώνα, το 1974· μετά που το πραξικόπημαν της Ελληνικής Χούντας των συνταγματαρχών, με επακόλουθην συνέπειαν αμέσως μετά, της τουρκικής στρατιωτικής εισβολής».

Φυσικά, στη σελίδα 7, αναφέρεται και στο θέμα της γλώσσας: «Η απόφαση να μεταφραστούν τα κείμενα στα Ελληνοκυπριακά τζ̆αι στα Τουρκοκυπριακά τζ̆αι όι στην κοινή Ελληνική ή Τουρκική, έγινε για να γυρίσει η συζήτηση πίσω στη γλώσσα των κοινοτήτων που εμοιραστήκαν μαζί μας τες λέξεις τζ̆αι τις γνώσεις που παρουσιάζουνται σε τούντην έκδοση». Ζητώντας την άποψη του γλωσσολόγου Σπύρου Αρμοστή, για τη χρήση της γλώσσας, ο ίδιος απαντά πως δεν θεωρεί ότι τίθεται πρόβλημα στη χρήση του όρου «γλώσσα», αφού δεν εννοείται απαραίτητα ότι πρόκειται για την επίσημη γλώσσα αλλά τη γλώσσα που ομιλούν σε κάποια περιοχή. Ακόμη, επισημαίνει ότι πρόκειται για ένα καλλιτεχνικό έργο, το οποίο εκφράζει την άποψη των συγγραφέων καθώς αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορούν να χρησιμοποιούν τη γραφή της κυπριακής διαλέκτου -υπενθυμίζοντας τον Βασίλη Μιχαηλίδη, τον Παύλο Λιασίδη, αλλά και τις καταγραφές δημοτικών τραγουδιών.

Πάντως, μία πιθανή απάντηση ίσως δίδεται στην επόμενη παράγραφο, καταγράφεται ότι: «Η παρούσα έκδοση εν φιλοδοξεί να προσφέρει απαντήσεις σε ερωτήματα, αλλά να αναδείξει έναν κολλάζ σκέψεων πέρα που τες κυρίαρχες αφηγήσεις της αρχιτεκτονικής, τζ̆αι να εμπλακεί ξανά με τες πραγματικότητες που περιβάλλουν τες ζωές μας».

Λογοκρισία, φίμωση, απόσυρση, διαγραφή

Πολλοί καλλιτέχνες, αρχιτέκτονες και ακαδημαϊκοί αντέδρασαν· κάνοντας λόγο για απόφαση «φίμωσης» και λογοκρισία. Τις απόψεις τους μπορείτε να τις βρείτε σε δημοσιεύματα του «Π» διαδικτυακά. Σε αυτό το δημοσίευμα, επιλέγουμε να δώσουμε ως υπενθύμιση αλλά και για προβληματισμό μερικές περιπτώσεις από το παρελθόν που είτε φιμώγθηκαν, λογοκρίθηκαν, αποσύρθηκαν είτε υπέστησαν την όποια διαγραφή.  

Περίοδο λογοκρισίας μπορούμε να χαρακτηρίσουμε -ελεύθερα πια- αυτήν που βίωσαν στην Ελλάδα, από το 1967 μέχρι και την πτώση της Χούντας. Τότε, παρουσιάζονται πολλά παραδείγματα, ένα από αυτά και η φωτογραφία που συνοδεύει αυτό το κείμενο το οποίο έτυχε «διορθωτικών μέτρων» από την αρμόδια -τότε- επιτροπή ελέγχου. Μαυρισμένες παράγραφοι, επιλεγόμενα κείμενα προς διαγραφή, σφραγίδες απόρριψης κ.ά. 

Στην Κύπρο, βέβαια, επιλέγουμε δύο παραδείγματα που με κάποιον τρόπο υπέστησαν κάποιας παρέμβασης. Το 1992, ο αναρχικός κοινωνιολόγος Αντρέας Παναγιώτου, ως καλεσμένος στην εκπομπή «Χωρίς πλαίσια» του Τάκη Χατζηγεωργίου, στο ΡΙΚ, δήλωσε ότι είναι Κυπραίος και όχι Έλληνας. Επακόλουθο να υπάρξουν αντιδράσεις με το θέμα να συζητείται στη Βουλή και εντέλει να σταματάει η παραγωγή της.

Τέλος, παραθέτουμε ένα απόσπασμα από παλαιότερο δημοσίευμα στο «Παράθυρο» από περίπτωση στα κατεχόμενα που φαίνεται να έτυχε παρέμβασης αλλά δεν πέρασε αφού εξελίχθηκε και δόθηκε βήμα μέσα από μία άλλη πλατφόρμα: «Τον Σεπτέμβριο '80, οι προοδευτικοί ηθοποιοί Osman Alkas, Erol Refikoglou και Isin Cem απολύθηκαν από το ''Τουρκοκυπριακό Εθνικό Θέατρο'' εξαιτίας της συμμετοχής τους στην παράσταση ''Το έργο των συμπατριωτών'', που διοργάνωσε ο τ/κ Δήμος της Λευκωσίας. Ο τότε δήμαρχος της πόλης, Μουσταφά Ακιντζί, τούς κάλεσε και τους ανέθεσε την ευθύνη της δημιουργίας ενός νέου θεάτρου με επιχορήγηση του δήμου. Έτσι γεννήθηκε από μια ομάδα προοδευτικών ανθρώπων το Τουρκοκυπριακό Δημοτικό Θέατρο στις 3 Νοεμβρίου 1980, με ένα από τα τέσσερα ιδρυτικά στελέχη του, τον Yasar Ersoy, να θεωρείται σήμερα ένας από τους σημαντικότερους θεατράνθρωπους, ο οποίος αξιοποιεί το θέατρο ως κοινωνικό εργαλείο συμφιλίωσης».

Ο Ersoy, σημειώνεται, πρωταγωνίστησε, στη συνέχεια, στην παράσταση «Κύπρος: Πικράθηκα στα Ελληνικά, πληγώθηκα στα Τούρκικα», βασισμένο σε ποίηση της Faize Οzdemirciler, που παρουσιάστηκε τέλη του Απρίλη του 2015 στο Πολιτιστικό Κέντρο Βλαδίμηρος Καυκαρίδης, στην Αγλαντζιά. 

«(Στις πέτρες) – Εδώκαμέν σας την αναπνοή μας τζαι εψιθυρίσετέ την πίσω στο χώμα» [στην έκδοση] φαίνεται πως κουρνιάζει η ελευθερία έκφρασης που δεν φοβάται να κρίνει τις κινήσεις των κυβερνώντων για το εθνικό μας πρόβλημα σε μια παράλληλη πορεία με την εξέλιξη του τόπου, στις ελεύθερες αλλά και κατεχόμενες περιοχές. Δημιουργεί με όσα κουβαλά ο χρόνος και η παρούσα παγοποιημένη κατάπαυση του πυρός, όπως πολύ σωστά -κατά την αποψή μου- αποτυπώνεται στην έκδοση. 

Βέβαια, το πιο ανησυχητικό και αυτό που πρέπει να προβληματίσει είναι η προσέγγιση ελέγχου η οποία επιδιώκεται και αναμένεται να τεθεί στην Επιτροπή Παιδείας και Πολιτισμού της Βουλής. Είναι άραγε ελευθερία έκφρασης όταν τυγχάνουν οι εκδόσεις εξονυχιστικού ελέγχου ·μήπως και αναφέρουν λέξεις/φράσεις που δεν αρέσουν στη εκάστοτε κυβέρνηση; Μήπως οι διαγραφές θυμίζουν άλλες εποχές; Θέλουμε να επιστρέψουμε σε κείμενα με μαυρισμένες σελίδες;