Μια χρονιά που σημαδεύτηκε από έντονες συζητήσεις γύρω από τις έννοιες της λογοκρισίας και της ελευθερίας της έκφρασης, την ώρα που η Τεχνητή Νοημοσύνη και τα πλοκάμια της τεχνολογίας απλώνονται στο πολιτιστικό τοπίο.

Την ίδια στιγμή, στο εξωτερικό παρατηρείται το κλείσιμο πολιτιστικών χώρων και γκαλερί, ενώ στο εσωτερικό συλλογικότητες καλλιτεχνών χάνουν τους χώρους τους ή παλεύουν ακόμη για την επιβίωσή τους. Για το τελευταίο, υπενθυμίζουμε ότι οι καλλιτέχνες στην Κύπρο δεν είναι κατοχυρωμένοι, καθώς παραμένει σε εκκρεμότητα το καθεστώς του καλλιτέχνη, με το τελευταίο βήμα, το νομοσχέδιο που παρουσιάστηκε από το υφυπουργείο, να απορρίπτεται από την πλειοψηφία της κοινότητας.

Λογοκρισία: Woke agenda vs. Συντηρισμός

Στην Κύπρο, το 2025 ήταν μία χρονιά που ο διάλογος γύρω από το τι εστί λογοκρισία και τι ελευθερία έκφρασης απασχόλησε πολλάκις τη δημόσια σφαίρα, με βουλευτές της χώρας μας να δυναμιτίζουν το κλίμα ενώ πρωτοστάτησαν κατά της ελευθερίας της έκφρασης των καλλιτεχνών. Αρχή κάνουμε από την έκδοση της εκπροσώπησής μας στην Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής, εκεί το λάβαρο του πατριωτισμού σήκωσε ο πρόεδρος της Επιτροπής Παιδείας της Βουλής, Παύλος Μυλωνάς, στοχοποιώντας τους καλλιτέχνες με τη δημοσιοποίηση αποσπασμάτων, δικής του επιλογής, από την έκδοση, και προτάσσοντας ότι βρίθει ιστορικών ανακριβειών, σχετικά με εθνικό μας πρόβλημα. Μισό αιώνα μετά και κάτι περισσότερο, το Κυπριακό παραμένει άλυτο και αντί να δημιουργούμε συνθήκες για επικοινωνία μεταξύ Ε/Κ και Τ/Κ, θέτουμε στο στόχαστρο μια πρόταση που αναδείκνυε τις ξερολιθκιές της Σαλαμιού και μια αρχιτεκτονική δόμηση που θα λέγαμε ότι είναι μέρος της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου. Βέβαια, δεν μπορούμε να παραλείψουμε ότι το κείμενο ασκούσε κριτική, ενώ υπογράμμιζε στην ελληνικοκυπριακή και τουρκικοκυπριακή γλώσσα, όπως σημειωνόταν, ότι και οι δύο πλευρές επιμένουν να ακολουθούν «μια διχοτομική, στενόμυαλη και πολιτιστικά ναρκισσιστική πολιτική, με τη δικαιολογία της παγοποιημένης γραμμής κατάπαυσης του πυρός». Ίσως μια ευκαιρία για να θυμηθούμε πώς ζούμε και τι είναι η Πράσινη Γραμμή; Φυσικά, το θέμα εξελίχθηκε με δηλώσεις μέχρι και του Προέδρου της Δημοκρατίας, ο οποίος συμφωνούσε ότι η έκδοση πρέπει να αποσυρθεί, πράγμα που έγινε τουλάχιστον από το περίπτερό μας στη Βενετία. Ακολούθησε σειρά αντιδράσεων, επιστολές από 40 φορείς και μια ανοιχτή επιστολή ενώ το καλοκαίρι ένα δεύτερο εξελίσσετο στους τοίχους της χώρας. Γκράφιτι σχετικά με τη Γάζα, του καλλιτέχνη ΕΪΒΑ, διαγράφονταν επανειλημμένα από τους τοίχους, με μία εγκύκλιο του ΥΠΕΣ προς την Ένωση Δήμου η οποία απεστάλη με οδηγίες από τον Ισραηλινό υπουργό Διασποράς να έρχεται στο φως και να προβληματίζει την κοινωνία. Από πού κι ώς πού ένας υπουργός άλλης χώρας να λέει τι θα κάνουμε; Φιάσκο της χρονιάς, χαρακτηρίζεται από κάποιους η προσπάθειά του ανατροπής της απόφασης της κριτικής επιτροπής των Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας από τον ίδιο της τον πρόεδρο. Πρόβλημα το βραβείο νέου λογοτέχνη, ωστόσο το υφυπουργείο πρέπει να αναγνωρίσουμε, άκουσε τους προβληματισμούς με συνάντηση στην Ιφιγενείας αλλά στήριξε την απόφαση της πλειοψηφίας των μελών. Τρίτο κρούσμα, η νέα επίθεση κατά του εικαστικού Γιώργου Γαβριήλ η οποία άρχισε διαδικτυακά με ένα κολάζ, δημιούργημα σελίδας, στο οποίο έδωσαν χώρο να εξελιχθεί και πάλι μέλη της Βουλής. Πέραν του ακροδεξιού κόμματος, ΕΛΑΜ, που αναμενόταν, πρωτοστάτησε της αναπαραγωγής και της δημόσιας κατακραυγής και ο αναπληρωτής πρόεδρος του ΔΗΣΥ και βουλευτής του κόμματος, Ευθύμιος Δίπλαρος, ο οποίος ακόμη και μετά που αποκαλύφθηκε ότι δεν ήταν έργο του, δήλωσε πως τα πραγματικά έργα του Γαβριήλ είναι χειρότερα. Κατά του έργου του καλλιτέχνη εξέδωσαν ανακοινώσεις όλα τα κόμματα πλην του ΑΚΕΛ και του Volt, ενώ όλα τα κόμματα καταδίκασαν την επίθεση εκτός του ΔΗΣΥ και του ΔΗΚΟ.

Σε διεθνές επίπεδο, η επιστροφή της κυβέρνησης Ντόναλντ Τραμπ στις ΗΠΑ συνοδεύτηκε από εντονότερη πολιτική αντιπαράθεση γύρω από τον πολιτισμό, με περικοπές, διοικητικές ανακατατάξεις και προσπάθειες «επαναπλαισίωσης» θεσμών όπως στο Smithsonian, στο πλαίσιο της κριτικής προς τη λεγόμενη «woke agenda». Για παράδειγμα, στο Τέξας, φωτογραφίες της Sally Mann κατασχέθηκαν από μουσείο μετά από επίσημη καταγγελία και εμπλοκή των Αρχών. Αντίστοιχα, η Amy Sherald απέσυρε προγραμματισμένη έκθεσή της από το Smithsonian National Portrait Gallery, επικαλούμενη ανησυχίες περί λογοκρισίας σε σχέση με έργο της που προκάλεσε αντιδράσεις. Στην Ευρώπη, έργο του Banksy αφαιρέθηκε από το Royal Courts of Justice του Λονδίνου, με τις Αρχές να επικαλούνται τη νομική προστασία του, γεγονός που επίσης άνοιξε συζήτηση για τα όρια παρέμβασης σε πολιτικά φορτισμένη τέχνη.

«Άστεγοι», αφίξεις και η «ληστεία του αιώνα»

Σημαντικό ορόσημο για το 2025 αποτέλεσε η άφιξη του Art Explora και η διεξαγωγή της πρώτης φουάρ τέχνης στην Κύπρο, της Vima Art Fair, όπου έργο Κύπριου καλλιτέχνη πωλήθηκε έναντι 80.000 ευρώ. Την ίδια στιγμή, ωστόσο, το οικοσύστημα του πολιτισμού δείχνει να αποδομείται, με καλλιτεχνικές συλλογικότητες να μένουν «άστεγες». Το πρώτο περιστατικό αφορούσε το σπίτι του Σωματείου Εικαστικών Καλλιτεχνών και Θεωρητικών Τέχνης - «φυτώριο», στο οποίο ξαφνικά άλλαξαν οι κλειδαριές. Ακολούθησε ανταλλαγή δηλώσεων μεταξύ δήμου και σωματείου, με εκατέρωθεν κατηγορίες, ενώ παραμένει ασαφές τι μέλλει γενέσθαι τόσο με τον χώρο όσο και με τη λειτουργία του «φυτωρίου», την ώρα που εκκρεμεί ακόμη η συντήρηση του κτηρίου. Παράλληλα, οι Κύπριοι χαράκτες ήρθαν επίσης αντιμέτωποι με έξωση από το εργαστήριό τους στην Αγλαντζιά, μετά την απόφαση του Δήμου Λευκωσίας να τερματίσει τη σύμβαση παραχώρησης του χώρου, με τη δικαιολογία ότι είχε ημερομηνία λήξης η σύμβασή τους. Το κλείσιμο της γκαλερί Hot Wheels, που λειτουργούσε ως γέφυρα για μερικούς Κύπριους δημιουργούς με τη διεθνή σκηνή, αποτέλεσε ένα ακόμη πλήγμα. Μετά από οκτώ χρόνια δράσης σε Αθήνα και Λονδίνο, η γκαλερί ανακοίνωσε την οριστική παύση της λειτουργίας της, η οποία σφραγίστηκε με τις τελευταίες της εκθέσεις στα μέσα Δεκεμβρίου 2025. Ανάμεσα στους Κύπριους καλλιτέχνες που εκπροσώπησε συγκαταλέγονται η Μαρία Τουμάζου και η Μαρίνα Ξενοφώντος, ενώ η γκαλερί συμμετείχε και στο Vima Art Fair, στη Λεμεσό, τον Μάιο του 2025. 

Λουκέτα καταγράφηκαν και στο διεθνές πολιτιστικό πεδίο, την ίδια ώρα που άλλες περιοχές επένδυαν σε νέες υποδομές. Στη Νέα Υόρκη, η Sperone Westwater ανακοίνωσε τον τερματισμό της λειτουργίας της μετά από πέντε δεκαετίες παρουσίας, ενώ έκλεισαν επίσης η Tilton Gallery και η Venus Over Manhattan. Παράλληλα, η Blum έκλεισε τους μόνιμους εκθεσιακούς της χώρους, ενώ μεγάλοι δημοπρατικοί οίκοι, όπως ο Sotheby's, ανακοίνωσαν αναδιαρθρώσεις και περικοπές. Την ίδια περίοδο, στο Βερολίνο καταγράφηκε συρρίκνωση της techno σκηνής, ενώ στον Περσικό Κόλπο εγκαινιάστηκαν νέα μεγάλα μουσεία, όπως το Zayed National Museum και το Natural History Museum Abu Dhabi, εξέλιξη που συνέπεσε με τις πρώτες δημοπρασίες του Sotheby's στο Εμιράτο.

Robot dogs, Nazca και Τεύκρος

Μέσα σε αυτό το γκρίζο τοπίο, η τεχνολογία κατέγραψε τη δική της παρουσία στον πολιτισμό. Τον Δεκέμβριο του 2025, στην Art Basel Miami Beach, παρουσιάστηκε η εγκατάσταση με robot dogs του Beeple, ενώ φέτος η χρήση AI οδήγησε στην ταυτοποίηση περισσότερων από 500 νέων γεωγλυφικών στη Nazca. Στην Κύπρο, η τεχνολογία πέρασε σε θεσμικό επίπεδο με την παρουσίαση του πρώτου ρομπότ-ξεναγού μουσείου, του Τεύκρου, στο Πολιτιστικό Ίδρυμα Τράπεζας Κύπρου, καθώς και την ανακοίνωση της Αρσινόης στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πιερίδη.

Μια χαραμάδα ελπίδας

Μερικά γεγονότα του 2025, τουλάχιστον για το κυπριακό πολιτιστικό τοπίο, αφήνουν μια χαραμάδα ελπίδας για εξέλιξη. Το 2026 αναμένουμε, αρχικά, να δούμε στην πράξη το πολιτιστικό πρόγραμμα της κυπριακής προεδρίας του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης και πώς αυτό θα λειτουργήσει ως έναυσμα για το καλλιτεχνικό αποτύπωμα του νησιού. Η ένταξη της Κύπρου στο Φόρουμ Αρχαίων Πολιτισμών, η συμφωνία με την Ιταλία για την καταπολέμηση της αρχαιοκαπηλίας και ο διορισμός πολιτιστικού ακολούθου στο Παρίσι συνθέτουν ένα πλαίσιο θεσμικών κινήσεων που διευρύνει την πολιτιστική παρουσία της χώρας. Επιπλέον, αναμένεται η πιλοτική εφαρμογή της εξαγγελίας του Προέδρου Χριστοδουλίδη για το Δημοτικό Θέατρο Λευκωσίας, καθώς και η ενεργοποίηση των σχεδιασμών του ΘΟΚ, ενώ το 2026 θα σηματοδοτήσει και την έναρξη υλοποίησης της πρότασης Λάρνακα 2030, μετά την κατάκτηση του τίτλου.

Για την επόμενη χρονιά έχουν δοθεί, φυσικά, πολλές υποσχέσεις, καθώς εκκρεμούν μεγάλα θεσμικά έργα. Θα συνεχίσουμε άραγε να αναλωνόμαστε σε συζητήσεις γύρω από τα όρια της καλλιτεχνικής έκφρασης ή οι βουλευτές μας θα λάβουν τελικά στα σοβαρά όλα τα εκκρεμούντα θέματα για τον πολιτισμό;