Το ανθρώπινο κόστος του βομβαρδισμού της Λωρίδας της Γάζας στον πόλεμο με το Ισραήλ είναι καλά τεκμηριωμένο. Αυτό που είναι λιγότερο γνωστό είναι πόσα ιστορικά κτήρια και τοποθεσίες έχουν επίσης καταστραφεί.

Σημαντικό να επισημανθεί, αρχικά, πως πρόκειται για ένα παλίμψηστο πολιτισμών, μεγάλο μέρος των οποίων δεν έχει ακόμη ανασκαφεί. Ένα μέρος που έχει κατακτηθεί από πολλούς λαούς και αυτοκρατορίες στην ιστορία της, όπως και η Κύπρος, λόγω της στρατηγικής της τοποθεσίας στην Ανατολική Μεσόγειο, και άφησαν το σημάδι τους. Η όποια πολιτιστική κληρονομιά και τα ευρύτερα ιστορικά κειμήλια του τόπου αυτή τη στιγμή κινδυνεύουν ή σιγά-σιγά εξαλείφονται. Η ΜΚΟ «Heritage for Peace», της οποίας η δράση επικεντρώνεται στη διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς, εκπόνησε μια προκαταρκτική έκθεση που αναφέρει 104 τοποθεσίες ως πληγείσες ή ολοσχερώς κατεστραμμένες. Τα δεδομένα της «Heritage for Peace», λοιπόν, που κυκλοφόρησαν τον Νοέμβριο περιλαμβάνουν ιστορικούς θρησκευτικούς χώρους, σπίτια, μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους. «Η έκθεση δείχνει τη σημασία της κληρονομιάς της Γάζας. Είναι μια μικρή περιοχή αλλά με πολλή κληρονομιά, η οποία μπορεί να μην γίνει ποτέ γνωστή επειδή οι βομβαρδισμοί θα έχουν καταστρέψει τόσο ό,τι βρίσκεται κάτω όσο και πάνω από το έδαφος», λέει ο Σύρος αρχαιολόγος και πρόεδρος της ΜΚΟ Isber Sabrine.

Οι καταστροφές

Πολλά ιστορικά τζαμιά φαίνεται πως έχουν υποστεί ζημιές εξαιτίας των συνεχιζόμενων αεροπορικών επιδρομών. Ένα αξιοσημείωτο «θύμα» στην Τζαμπαλίγια, στα βόρεια της Λωρίδας, είναι το τζαμί «Al-Omari». Μια κατασκευή του 7ου αιώνα που εξαφανίστηκε εντελώς λίγο μετά τον βομβαρδισμό της εκκλησίας του Αγίου Πορφυρίου, που πιστεύεται ότι είναι η τρίτη παλαιότερη εκκλησία στον κόσμο. Η «Heritage for Peace» αναφέρει επίσης ζημιές στο τέμενος «Ibn Uthman», που χρονολογείται από τον 15ο αιώνα, και στο τέμενος «Sayed Hashem», στο οποίο πιστεύεται ότι είναι θαμμένος ο προπαππούς του προφήτη Μωάμεθ, ωστόσο αυτή η αναφορά δεν επαληθεύεται. Σύμφωνα με το Υπουργείο Υγείας της Χαμάς, η Τζαμπαλίγια δέχθηκε έντονους βομβαρδισμούς, συμπεριλαμβανομένων χτυπημάτων στον προσφυγικό καταυλισμό της και σε ένα σχολείο που διοικείται από τον ΟΗΕ σκοτώνοντας εκατοντάδες ανθρώπους. Το Παλαιστινιακό Υπουργείο Τουρισμού και Αρχαιοτήτων λέει πως συλλέγει πληροφορίες αλλά δεν είναι προς το παρόν σε θέση να πραγματοποιήσει πλήρη αξιολόγηση, δεδομένων των συνθηκών που επικρατούν. «Δεν μπορούμε να ζητήσουμε από το προσωπικό στη Γάζα να ελέγξει τις τοποθεσίες κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου», δήλωσε ο διευθυντής Μουσείων και Ανασκαφών του Υπουργείου Jehad Yasin στη «The Art Newspaper».

Ο Yasin επιβεβαιώνει, ωστόσο, ότι το ρωμαϊκό νεκροταφείο 2.000 ετών που ανακαλύφθηκε πέρσι στη βόρεια Γάζα, που περιείχε δεκάδες αρχαίους τάφους και δύο σπάνιες σαρκοφάγους από μόλυβδο, «καταστράφηκε σχεδόν ολοκληρωτικά» από βομβαρδισμούς. Λέει ότι το υπουργείο δεν έχει πληροφορίες για την κατάσταση των αντικειμένων ή του ενός φέρετρου που είχε μεταφερθεί σε αποθήκη στη Γάζα. (Το δεύτερο φέρετρο παρέμεινε στον χώρο). «Αν είναι ακόμη ασφαλές ή βομβαρδισμένο δεν το γνωρίζουμε. Κι αν χάσαμε αυτό το υλικό, πιστεύω πως χάσαμε και μια σελίδα από την ιστορία μας», προσθέτει.

Αρκετά από τα μουσεία της Γάζας έχουν επίσης πληγεί ή καταστραφεί. Το Μουσείο Ράφα, που βρίσκεται στη νότια Γάζα, δημοσίευσε δύο βίντεο στο Facebook που δείχνουν ότι το κτήριο έχει μερικώς καταρρεύσει. Ο Yasin λέει ότι οι Παλαιστίνιοι αξιωματούχοι έχουν επίσης λάβει αναφορές για σημαντικές ζημιές που προκλήθηκαν στο Πολιτιστικό Μουσείο Αλ Καράρα και στο μουσείο Ντέιρ Αλ Μπαλάχ. Ο Mohammad Abulehia, ο οποίος ίδρυσε το Μουσείο Αλ Καράρα το 2016, επιβεβαιώνει ότι το κτήριο και η συλλογή υπέστησαν σημαντικές ζημιές όταν ένας πύραυλος χτύπησε ένα παρακείμενο σπίτι στις 12 Οκτωβρίου. Η συλλογή περιλάμβανε αρχαιότητες από τη Βυζαντινή Περίοδο, ενώ το μουσείο ελεύθερης εισόδου λειτουργούσε και ως κοινοτικός κόμβος. «Ίδρυσα το μουσείο για να προστατεύσω και να διατηρήσω την υλική και άυλη πολιτιστική κληρονομιά της Γάζας. Συγκέντρωσα πολιτιστικά αγαθά που απειλούνταν από κλοπή και καταστροφή λόγω της κατοχής και έκανα έντονες προσπάθειες στην έρευνα, την εξερεύνηση και την τεκμηρίωση», λέει ο Abulehia. «Ό,τι έχει απομείνει από τη συλλογή κινδυνεύει. Δεν υπάρχει ασφαλές μέρος στη Γάζα».

Η συνεισφορά διεθνών οργανισμών

Το λιμάνι Anthedon, το πρώτο γνωστό λιμάνι της Γάζας, που κατοικήθηκε από το 800 π.Χ.-1100 μ.Χ., έχει επίσης επηρεαστεί σημαντικά από τον βομβαρδισμό, σύμφωνα με τον Yasin. Είναι μία από τις τρεις τοποθεσίες της Γάζας που βρίσκονται στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Ένας εκπρόσωπος της UNESCO είπε στη «The Art Newspaper» ότι τις παρακολουθεί «εξ αποστάσεως, χρησιμοποιώντας δορυφορικά δεδομένα και πληροφορίες που αποστέλλονται, λόγω της αδυναμίας διενέργειας επιτόπιων επαληθεύσεων». Βέβαια, ακόμα και πριν από τη νέα διένεξη, η UNESCO φαίνεται πως είχε ανησυχίες για την κατάσταση της διατήρησης των τοποθεσιών στη Γάζα «λόγω της έλλειψης τοπικών δημόσιων πολιτικών για την κληρονομιά και τον πολιτισμό», λέει ο εκπρόσωπος. «Η UNESCO ανησυχεί βαθιά για τον αρνητικό αντίκτυπο που θα μπορούσε να έχει αυτή η σύγκρουση στην πολιτιστική κληρονομιά στην Παλαιστίνη και το Ισραήλ και καλεί όλους τους φορείς να σεβαστούν το διεθνές δίκαιο», κατέληξε.

Σημειώνεται ότι το 2018 το Βρετανικό Συμβούλιο συνεισέφερε κεφάλαια για τη διατήρηση της βυζαντινής εκκλησίας του 5ου αιώνα που βρίσκεται στον προσφυγικό καταυλισμό Τζαμπαλίγια. Σύμφωνα με την έκθεση της «Heritage for Peace», η εκκλησία έχει καταστραφεί σχεδόν ολοσχερώς. Το Βρετανικό Συμβούλιο υποστήριξε επίσης τη διατήρηση της Μονής του Αγίου Ιλαρίωνα, κοντά στο Deir al Balah, 14 χιλιόμετρα νότια της πόλης της Γάζας και εντός της ζώνης εκκένωσης της βόρειας Γάζας. Γνωστό ως «Tell Umm Ammer», αποτελεί ένα από τα παλαιότερα και μεγαλύτερα μοναστήρια με σημαντικά ερείπια στη Μέση Ανατολή, που βρίσκεται επίσης στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Γι' αυτό έχουν αναφερθεί ζημιές, αλλά η καταστροφή των γύρω περιοχών και δρόμων έχει εμποδίσει την πρόσβαση. Το 2020 η «Aliph», η διεθνής συμμαχία για την προστασία της κληρονομιάς σε περιοχές συγκρούσεων, πραγματοποίησε ένα έργο στο μοναστήρι. Η διευθύντρια Επικοινωνιών και Συνεργασιών της «Aliph» Sandra Bialystok, είπε ότι η Aliph διατηρεί τακτική επικοινωνία με τους χειριστές της στο έδαφος, την «Première Urgence Internationale» και τη «Riwaq», και ότι οι ομάδες τους είναι ασφαλείς, αλλά η ακριβής απόκτηση πληροφοριών είναι δύσκολη. «Υπάρχουν αναφορές για ζημιές στη γειτονιά και, ενδεχομένως, στο ίδιο το μοναστήρι, αλλά αυτό δεν έχει ακόμη επιβεβαιωθεί».

Τα έργα που αφορούν τους θαλάσσιους αρχαιολογικούς χώρους της Γάζας έχουν επίσης επηρεαστεί. Μία από τις πιο πρόσφατες πρωτοβουλίες είναι το «Gaza Maritime Archaeology Project» (Gazamap), μέρος του έργου «Maritime Endangered Archaeology in the Middle East and North Africa» (MarEA) που διοργανώνεται από τα Πανεπιστήμια Σαουθάμπτον και Ulster σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Το «Gazamap» ξεκίνησε να εξετάζει και να ερευνά από το 2022 τις παράκτιες τοποθεσίες της Γάζας, οι οποίες έχουν σημαντικά αρχαιολογικά δεδομένα αλλά διαβρώνονται γρήγορα, με επίκεντρο το «Tell Ruqaish», μια τοποθεσία της Εποχής του Σιδήρου (1200 π.Χ.-500 π.Χ.) στον νότο, και το «Tell es-Sakan», τον μεγαλύτερο αρχαιολογικό χώρο στη Λωρίδα, που βρίσκεται πέντε χιλιόμετρα νότια της πόλης της Γάζας. Επιπλέον, στόχος του ήταν να δημιουργήσει οικονομικά αποδοτικές λύσεις για Παλαιστίνιους φοιτητές Αρχαιολογίας που δεν έχουν πρόσβαση σε βασικά εργαλεία εργασίας, όπως συσκευές GPS. Οι αρχαιολογικοί χώροι «Tell es-Sakan» και «Tell Ruqaish» έχουν επηρεαστεί και οι δύο από τους βομβαρδισμούς.