Το προηγούμενο Σάββατο [20 Απριλίου 2024], το κυπριακό πολιτιστικό πεδίο έχασε ένα μέλος του που χάραξε μία μεγάλη διαδρομή στις αποφάσεις για τον πολιτισμό, καθώς ήταν μία από τις ισχυρές παρουσίες στη δημιουργία θεσμών και στη διεκδίκηση νέων και καλύτερων συνθηκών για τους Κύπριους καλλιτέχνες. Πρόκειται για την ιστορικό τέχνης και πρώην διευθύντρια των Πολιτιστικών Υπηρεσιών του Υπουργείου Παιδείας Ελένη Νικήτα. Έναν άνθρωπο που φαίνεται πως ήταν πάντα κοντά στους καλλιτέχνες και έγραψε ιστορία μέσα από τα διάφορα πόστα που βρέθηκε στο πολιτιστικό τοπίο του νησιού, πρώτα, φυσικά, από τις Πολιτιστικές Υπηρεσίες του Υπουργείου Παιδείας και στη συνέχεια από το έργο που άφησε παρακαταθήκη μέσα από το συγγραφικό της έργο, την επιμέλεια εκθέσεων και ευρύτερα την έντονη της δράση σε επιτροπές και στη Λεβέντειο Πινακοθήκη. Το «Παράθυρο», λοιπόν, ανατρέχει στο αρχείο σε μία συνέντευξή της που παραχώρησε στη Χριστίνα Λάμπρου επιχειρώντας να αντιληφθεί την Ελένη Νικήτα μέσ από τη σκέψη της για τη νεκρή φύση στην κυπριακή τέχνη. Παράλληλα «εικόνες» μοιράστηκαν μαζί μας, η ανώτερη μορφωτική λειτουργός του Υφυπουργείου Πολιτισμού Έλενα Χριστοδουλίδου και ένας από τους σημαντικότερους Κύπριους σύγχρονους εικαστικούς ο Νίκος Κουρούσιης.

Η νεκρή φύση στην κυπριακή τέχνη για τη Νικήτα

Η συνέντευξη έλαβε χώρα στο σπίτι της Ελένης Νικήτα τον Δεκέμβριο του 2015. Τότε, η ιστορικός τέχνης είχε επιμεληθεί την έκθεση «Αίσθηση και Νόηση. Η νεκρή φύση στο έργο Κυπρίων καλλιτεχνών», η οποία φιλοξενήθηκε στο Κέντρο Ευαγόρα Λανίτη στη Λεμεσό, από την Τετάρτη 16 Δεκεμβρίου 2015 μέχρι τις 27 Ιανουαρίου 2016. «Σκέφτομαι πάντα το κοινό στο οποίο απευθύνομαι και δίνω μεγάλη σημασία στην εκπαιδευτική πλευρά μιας έκθεσης», είπε για το σκεπτικό πίσω από την οργάνωση εκθέσεων.

Όσον αφορά την οπτική της γύρω από τους Κύπριους καλλιτέχνες, η ίδια τότε είχε κάνει αναφορά στην ιστορική πορεία τους στην τέχνη, λέγοντας πως «λόγω απουσίας Σχολής Καλών Τεχνών στην Κύπρο, όλοι οι έντεχνοι Κύπριοι καλλιτέχνες εκπαιδεύτηκαν σε Σχολές Καλών Τεχνών του εξωτερικού και ως εκ τούτου συνδέθηκαν άρρηκτα με την ευρωπαϊκή τέχνη. Αυτή η σχέση γίνεται ακόμη πιο δυνατή και λόγω του γεγονότος ότι στην Κύπρο μέχρι και τις αρχές του 20ού αιώνα οι μόνες ζωντανές μορφές τέχνης ήταν η βυζαντινή και η λαϊκή. Η θεματική της νεκρής φύσης διδάσκεται σε όλες τις Σχολές Καλών Τεχνών, γι' αυτό μοιραία τη βλέπουμε να εμφανίζεται λιγότερο ή περισσότερο στη θεματογραφία όλων των Κυπρίων καλλιτεχνών. Ας μην ξεχνάμε επίσης ότι πρόκειται και για ένα οικείο και αγαπητό στο κοινό θέμα».

«Οι πρώτοι Κύπριοι καλλιτέχνες αρχίζουν να δίνουν έργο μόλις τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Κρατώντας πάντοτε τις αναλογίες και επιμετρώντας τις ιδιαιτερότητες του νησιού μας, θα έλεγα ότι η ιστορία της νεκρής φύσης στην Κύπρο, χωρίς να έχει τη μακρά παράδοση που έχει στις ευρωπαϊκές χώρες, πέρασε και περνά από αρκετά στάδια από τα οποία πέρασε και περνά η ευρωπαϊκή τέχνη. Οι συγκλίσεις είναι πολλές. Λαμβάνοντας βέβαια υπόψη το γεγονός ότι ο κάθε καλλιτέχνης έχει μια δική του ιδιοσυστασία, αποτέλεσμα πολλών ατομικών και συλλογικών παραγόντων, το έργο τέχνης φέρει πάντοτε την ιδιαίτερη σφραγίδα του δημιουργού του».

Μιλώντας σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, η Νικήτα δήλωσε τότε: «Θα έλεγα ότι στις νεκρές φύσεις των Κυπρίων καλλιτεχνών αναγνωρίζουμε πολλά βασικά θέματα που απασχόλησαν και απασχολούν τους Ευρωπαίους συναδέλφους τους. Όπως αυτοί, χρησιμοποίησαν τη θεματογραφία της νεκρής φύσης για να μιμηθούν όσο το δυνατό πιστότερα την οικεία στον άνθρωπο πραγματικότητα. Προσπάθησαν να αποδώσουν ζωγραφικά με όσο το δυνατό περισσότερη αληθοφάνεια τα σχήματα, τους όγκους, τα χρώματα, την υφή των πραγμάτων, επιστρατεύοντας ακόμη και την οφθαλμαπάτη. Τη νεκρή φύση χρησιμοποίησαν επίσης κατά το πρότυπο σημαντικών Ευρωπαίων καλλιτεχνών για να πειραματισθούν και να εξερευνήσουν νέα εικαστικά λεξιλόγια. Έχουμε επίσης έργα αρκετών Κυπρίων καλλιτεχνών που κινούνται στην ευρύτερη κατηγορία των vanitas. Πρόκειται για μια υποκατηγορία αλληγορικών νεκρών φύσεων που αναπτύχθηκε τον 17ο αιώνα και που λειτουργούν για να υπενθυμίσουν το εφήμερο και τη ματαιότητα της ανθρώπινης ζωής και γενικότερα την έννοια του χρόνου, της φθοράς και του θανάτου. Ακόμη, η άνευ προηγουμένου ανάπτυξη του υλικού πολιτισμού και της καταναλωτικής κοινωνίας ώθησε πολλούς Κύπριους καλλιτέχνες να συνδέσουν την τέχνη τους -ακολουθώντας μια διεθνή τάση- με κοινωνικά φαινόμενα επιδιώκοντας να τα αποκωδικοποιήσουν, να τα αναδείξουν, να τα σχολιάσουν ή να τα κριτικάρουν. Σ' αυτό οι νεκρές φύσεις με αντικείμενα της καταναλωτικής μας καθημερινότητας πρωταγωνιστούν. Τέλος, βλέπουμε πολλούς Κύπριους καλλιτέχνες να εγκαταλείπουν την ψευδαίσθηση της ζωγραφικής αναπαράστασης των αντικειμένων και να δίνουν έργα με πραγματικά αντικείμενα, συναντώντας την ίδια τη ζωή και ενεργοποιώντας τον στοχασμό και την ενόραση. Έτσι συμβάλλουν και αυτοί στη δημιουργία μιας σύγχρονης εικονοποιίας, που αποτελεί το στίγμα της διεθνούς τέχνης του παρόντος». Και συνέχισε, σημειώνοντας πως «όλη η πρώτη γενιά των Κυπρίων καλλιτεχνών ασχολήθηκε με αυτό το θέμα. Οι παλαιότερες στην έκθεση νεκρές φύσεις Κυπρίων καλλιτεχνών είναι αυτές του Βασίλη Βρυωνίδη [1883-1958] και του Αδαμάντιου Διαμαντή που φιλοτεχνήθηκε το 1932. Την ίδια εποχή έχουμε βέβαια νεκρές φύσεις και από άλλους καλλιτέχνες της πρώτης γενιάς όπως του Ιωάννη Κισσονέργη, του Νίκου Νικολαΐδη και του Βίκτωρα Ιωαννίδη».

Η Νικήτα, σε εκείνη τη συνέντευξη είχε κάνει και μία γενική διαπίστωση «ότι οι νεκρές φύσεις όλων των ζωγράφων της πρώτης γενιάς δεν έχουν εννοιολογικό, αλληγορικό ή συμβολικό χαρακτήρα. Ζωγραφίζονται ως ένα ευχάριστο θέμα, οικείο και αγαπητό στο κοινό. Οι νεκρές τους φύσεις αποτελούν και μια πρόκληση για τους δημιουργούς τους για να βελτιώσουν τα εικαστικά τους λεξιλόγια, να εξερευνήσουν καινούργια ή για να εφαρμόσουν διάφορες τεχνικές. 

Σύμφωνα με την ιστορικό τέχνης, το έργο του Διαμαντή αποτελεί προσπάθεια να εμβαθύνει ο ζωγράφος και να εφαρμόσει κάποια διδάγματα του Paul Cezanne. «Επικεντρώνεται στα ογκομετρικά χαρακτηριστικά των φρούτων και αντικειμένων που ζωγραφίζει και καταργώντας τη γραμμική προοπτική δίνει μια νέα αίσθηση του χώρου». Για τον Βρυωνίδη, είχε πει: Είναι γνωστό ότι το ενδιαφέρον του επικεντρώνεται όχι τόσο στο θέμα όσο στην επεξεργασία των χρωστικών του ουσιών, που είχαν ως βασικό υλικό την τέμπερα, ώστε να δημιουργεί ενδιαφέρουσες υφές και φωτισμούς. Η Ελένη Νικήτα μίλησε επίσης και για άλλους Κύπριους εικαστικούς για τον Τάκη Φραγκούδη και τη Λουκία Νικολαΐδου-Βασιλείου, για τους οποίους, επισήμανε πως «με τις νεκρές τους φύσεις μελετούν και εφαρμόζουν τύπους του κυβισμού».

Για τον Γεώργιο Πολ. Γεωργίου, είχε κάνει μία ειδική αναφορά λέγοντας πως ήταν η εξαίρεση, αφού «βλέπουμε από το έργο ‘Καρέκλα’ [που είχε συμπεριληφθεί στην έκθεση], μνημειοποιεί ένα παραδοσιακό αντικείμενο -ως σύμβολο ενός πολιτισμού και μιας παράδοσης αιώνων- για να αναφερθεί στη συλλογική, εθνική ταυτότητα».

Διαβάστε ολόκληρη τη συνέντευξη, της Χριστίνας Λάμπρου: Η νεκρή φύση στην κυπριακή τέχνη

«Εικόνες» της Ελένης Νικήτα

Η Ελένη Νικήτα εμφανίζεται ως ένα πρόσωπο στην ιστορία του πολιτιστικού πεδίου, το οποίο έδινε το παρών του σε πολύ σημαντικές πολιτιστικές δράσεις. Μία από αυτές ήταν και η δεύτερη φάση-εγκαίνια του έργου του Νίκου Κουρούσιη «Ουράνιο Τόξο». Ένα έργο για την ειρήνη που είχε τοποθετηθεί στον κυκλικό κόμβο Κολοκασίδη το οποίο άφησε το στίγμα του, ακόμη κι αν τελικά δεν παρέμεινε στον χώρο και αντικαταστάθηκε από την Πολεοδομία, σε μία συμφωνία των δύο Δήμων Έγκωμης-Αγίου Δομετίου. Η ιστορικός τέχνης ήταν τότε λειτουργός των Πολιτιστικών Υπηρεσιών και έδωσε μία ακόμη μάχη, θα λέγαμε, για να εγκριθεί το απαραίτητο κονδύλι για την αποκατάσταση του έργου. Δόθηκε το κονδύλι, ωστόσο, «άλλες δυνάμεις» όπως σημειώνει η ίδια σε κείμενο στον κατάλογο του έργου, «δεν επέτρεψαν την υλοποίηση του εγχειρήματος.» Στο ίδιο κείμενο, η Νικήτα έγραψε: «Πέρα από το δυνατό θεματογραφικό του περιεχόμενο, το έργο συγκεφαλαιώνει την αφηρημένη εικαστική του γλώσσα, μία από τις 'ενδοξότερες' στιγμές της ιστορίας της σύγχρονης κυπριακής τέχνης. Εκείνη των έντονων εικαστικών αναζητήσεων και του αινίγματος της τέχνης μας στα καινούργια ρεύματα».

Ο κατάλογος βρέθηκε στα χέρια μου στη συνάντηση που είχαμε με τον σπουδαίο εικαστικό Νίκο Κουρούσιη, ο οποίος μοιράστηκε πάρα πολλά μαζί μας για την Ελένη Νικήτα, την οποία μας είπε πως γνώρισε μόλις επέστρεψε από τις σπουδές της. Σύμφωνα με τον ίδιο, ήταν ένας άνθρωπος γεμάτος ζωντάνια, θάρρος και έκανε τη διαφορά, ενώ εξέφρασε πως η Ελένη -όταν πήγαν μαζί στην Μπιενάλε Βενετίας- ένιωθε πως ήταν μία δυναμική παρουσία η οποία στάθηκε αντάξια δίπλα από άλλα διεθνή πρόσωπα του πολιτισμού. Ο εικαστικός και γνωστός για τη δράση του για την εφαρμογή του νόμου που αφορά τον εμπλουτισμό των δημόσιων κτηρίων με έργα τέχνης, είπε πως η Ελένη συνέβαλε σημαντικά, αφού της έδωσε το βιβλίο του Ζαν Μισέλ που μιλούσε για την πρακτική στη Γαλλία. Ο Κουρούσιης, ανέφερε μάλιστα πως, πριν λίγο καιρό, η Ελένη Νικήτα τον βοήθησε να ανατρέξει στη δική του πορεία, την οποία κατέγραψε η ιστορικός τέχνης σε μία έκδοση -ίσως το τελευταίο συγγραφικό της έργο- που αναμένεται να είναι έτοιμη προς το τέλος της φετινής χρονιάς.

Για την ιστορικό και μέλος των Πολιτιστικών Υπηρεσιών για πολλά χρόνια, μίλησε και η ανώτερη μορφωτική λειτουργός του υφυπουργείου και συνεργάτιδά της επί σειρά ετών, από το 1994, Έλενα Χριστοδουλίδου. Η ίδια εξέφρασε πως νιώθει, αρχικά, προνομιούχα που δούλεψε μαζί με αυτόν τον «πολύ φωτεινό άνθρωπο» (όπως και τη χαρακτήρισε). Είπε πως ήταν ένας άνθρωπος που έβαλε την Κύπρο στον παγκόσμιο πολιτιστικό χάρτη, σε πολλές διοργανώσεις Μπιενάλε. «Γνώριζε, αγαπούσε και ακούραστα μάθαινε και προωθούσε το πολιτιστικό πεδίο. Βοηθούσε τους νέους και ήταν πάντα ανοιχτή στις ιδέες. Μία από αυτές και η εξέλιξη του Φεστιβάλ 'Κινηματογραφικές Μέρες - Κύπρος'», πρόσθεσε. Σημειώνεται ότι, η Ελένη Νικήτα απεβίωσε την ημέρα της τελετής λήξης της φετινής έκδοσης του συγκεκριμένου φεστιβάλ, βραδιά που της αφιέρωσαν οι διοργανωτές, όπως και ο Κύρος Παπαβασιλείου, ο οποίος κέρδισε το πρώτο βραβείο. Η Χριστοδουλίδου τόνισε επιπλέον πως «χωρίς συμπλέγματα, σκούπιζε, ανέβαινε πάνω σε σκάλες για να επιμεληθεί η ίδια τα έργα και δεν δίσταζε ποτέ να τα βάλει με τους υπουργούς, γενικούς διευθυντές με στόχο το καλό του πολιτιστικού πεδίου της Κύπρου». 

Αιωνία σου η μνήμη Ελένη Νικήτα.