Στις 20 Ιανουαρίου 2025, οι ηγέτες των δύο κοινοτήτων -ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Νίκος Χριστοδουλίδης και ο Τουρκοκύπριος ηγέτης, Ερσίν Τατάρ- θα συναντηθούν για να συζητηθεί το θέμα της διάνοιξης νέων σημείων διέλευσης, με αφορμή αυτό και το «λάθος» που κατάλαβε η Βουλή και διόρθωσε, ζητώντας από το Υφυπουργείο Πολιτισμού παράταση της διάρκειας της έκθεσής της, «Κύπρος 1974, η μνήμη είναι η μόνη πατρίδα των ανθρώπων», θα κάνουμε μια αναφορά σε μερικές εκθέσεις που άφησαν το αποτύπωμά τους - θετικά ή και όχι. 

Το περασμένο έτος, λοιπόν, το 2024, συμπληρώθηκαν 50 χρόνια από το πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή, με το εθνικό μας πρόβλημα, το Κυπριακό, να απασχολεί όλα τα πεδία της πολιτιστικής σκηνής. Οι εκθέσεις, ωστόσο, έχουν τη δυναμική να παρουσιάζουν απτό υλικό και πολλές προσεγγίσεις οι οποίες να δίνουν μια άλλη οπτική διάσταση: κάποτε αναβιώνουν το τραύμα και κάποτε αναδεικνύουν μια ελπιδοφόρα πτυχή, ότι, δηλαδή, ίσως και οι δύο κοινότητες να μπορούν ξανά να συμβιώσουν και να υπάρξει μια λύση. Η επιμέλεια των εκθέσεων αυτών είναι ο μοχλός. Αυτός που μετακινεί την προσοχή στο μέλλον ή στο παρελθόν και την ίδια ώρα παρουσιάζει τα εκθέματα με τρόπο που να αποκτούν λόγο, δύναμη και θέση. 

Απέτυχε η Βουλή 

«Κύπρος 1974, η μνήμη είναι η μόνη πατρίδα των ανθρώπων»

Η έκθεση της Βουλής και του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, κατά την άποψή μου δεν πέτυχε στην Κύπρο, αν και έγινε μια πολύ αξιόλογη δουλειά στην έρευνα και στη συλλογή του υλικού. Πρώτο ατόπημα, η έκθεση θα άνοιγε τον Μάρτιο του 2024, στη συνέχεια υπήρχε το σενάριο να ανοίξει τον Μάιο και εν τέλει άνοιξε στις 20 Σεπτεμβρίου 2024. Δηλαδή, 2 μήνες περίπου πριν το τέλος του έτους για το οποίο έγινε η έκθεση, αφού η έκθεση στην αρχή θα παρέμεινε στον χώρο μέχρι και τις 13 Δεκεμβρίου 2024. Αυτό, ευτυχώς, άλλαξε και πήρε παράταση μέχρι και τις 21 Μαρτίου 2025. Στο μεταξύ, να αναφέρουμε ότι, στις 17 Ιουλίου έγινε ένα μικρό «τρέιλερ» [όπως το ονομάζω] της έκθεσης, στην οποία εκδήλωση κάλεσαν δημοσιογράφους, πρέσβεις άλλων χωρών, πολιτικούς και μερικούς καλλιτέχνες, ιστορικούς που συμμετείχαν στη συλλογή και την έρευνα, προκειμένου να μην χαθεί το μομέντουμ και τελικά να μην είμαστε επίκαιροι. Τότε, είδαμε ένα μέρος του ισογείου της ΣΠΕΛ, το οποίο μπορώ να πω ότι απογοήτευσε. Για ένα τόσο σημαντικό θέμα για την Κύπρο, περίμενα περισσότερα. Τουλάχιστον να τοποθετηθεί κάποιος μουσειολόγος, μία ομάδα αξιόλογων επιμελητών [που έχουμε] ώστε να επιτευχθεί ένα αποτέλεσμα ώστε να μην χάνει τον θεατή σε έναν αχταρμά πληροφοριών και εικόνων. Έλεγξα την επιμελητική ομάδα, πρόσωπα του γραφείου της Βουλής τα οποία έκαναν ό,τι μπορούσαν. Δεν είναι η δουλειά τους οι εκθέσεις, προφανώς, και αυτό θα πρέπει να ληφθεί υπόψη. Σε κάθε περίπτωση, έδωσα ευκαιρία και περίμενα το ολικό αποτέλεσμα στις 20 Σεπτεμβρίου. Δυστυχώς, δεν ήταν και πολύ καλύτερο το υπόλοιπο… μάλλον υπήρξαν και παρατράγουδα. Προβλήματα για την τοποθέτηση, προβλήματα για τη μη ένταξη υλικού, με κόσμο να ψάχνει τις ιστορίες του… Την Παρασκευή, 10 Ιανουαρίου 2025, επισκέφθηκα ξανά την έκθεση, πριν γράψω αυτό το κείμενο. Είδα μερικές θετικές αλλαγές και προσθήκες, ωστόσο είδα έναν χώρο προβολών, ο οποίος υποτίθεται δείχνει αποσπάσματα από εκπομπές, ωστόσο η οθόνη ήταν κλειστή και δεν έδειχνε τίποτα. Σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, ο χώρος -πρώτα από όλα- δεν θα έπρεπε να περιέλθει στα χέρια της Βουλής. Πήραν ένα τόσο σημαντικό κτήριο για την εικαστική σκηνή της Κύπρου και του έδωσαν μια γεύση από το παρελθόν. Ένα κτήριο, λοιπόν, που λέγεται Κρατική Σύγχρονη Πινακοθήκη και δεν έμοιαζε σε τίποτα σύγχρονο. Κατ' δεύτερον, όπως ήδη ανέφερα, επιστράτευσαν μία ομάδα ανθρώπων που έδωσαν τον καλύτερό τους εαυτό στη συλλογή και την έρευνα, μάζεψαν πολύ σημαντικά στοιχεία -μερικά δεν ξέρουμε αν τοποθετήθηκαν αφού υπήρχε κόσμος που έψαχνε τη συνέντευξή του- και ξέχασαν την επιμέλεια και παρουσίαση του υλικού. 

Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτό δεν φαίνεται να συνέβη στην έκθεση που παρουσιάστηκε στην Αθήνα, την οποία και επισκέφθηκα. Εκεί διαπίστωσα ότι υπήρξε περισσότερη γνώση στο θέμα της επιμέλειας και μπορώ να πω ότι απόλαυσα περισσότερο τη συγκεκριμένη έκθεση η οποία τίμησε τη χώρα μας σε σύγκριση με αυτό που εμείς δώσαμε στο κοινό της Κύπρου. Πέραν των ωραίων φωτογραφιών που βγάζει το Γραφείο της Βουλής, λοιπόν, θα έπρεπε να είχαν συμπεριλάβει τουλάχιστον άτομα που αντιλαμβάνονται τι χρειάζεται η επιμέλεια εκθέσεων. Στο μεταξύ, πρέπει να αναφέρουμε πως στην ομιλία της, στα εγκαίνια της έκθεσης, η πρόεδρος της Βουλής, Αννίτα Δημητρίου, δήλωσε: «Ένας μικρός συγκριτικά αριθμός από τις εκατοντάδες -αν όχι χιλιάδες των τεκμηρίων- που συλλέχθηκαν όλο αυτό το διάστημα, επιλέχθηκε με δυσκολία από τη μεγάλη ομάδα εργασίας». Επομένως, φαίνεται ότι δεν συμπεριλήφθηκε όλο το υλικό, ίσως τίθεται θέμα ποια ήταν τα κριτήρια. Αλλά, αυτό νομίζω θα μπορούσε να αποφευχθεί εάν είχαμε στο μυαλό μας σύγχρονες επιμελητικές προσεγγίσεις. Π.χ. στο εξωτερικό χρησιμοποιείται πολύ η τεχνολογία, η τεχνητή νοημοσύνη, η επαυξημένη πραγματικότητα κ.ά, για να συγκεντρώσει και προσδώσει μια διαδραστικότητα και λειτουργικότητα στο υλικό.

Πόσο πέτυχαν οι άλλες εκθέσεις;

«Κύπρος Νήσος, Ιστορία - Μνήμη - Πραγματικότητα»

Όσον αφορά τη διαδραστικότητα και τη χρήση τεχνολογίας, άλλες εκθέσεις που αφορούν τα 50χρονα, προσέγγισαν πολύ καλύτερα το θέμα. Αρχίζω από την έκθεση «Κύπρος Νήσος, Ιστορία - Μνήμη - Πραγματικότητα», του Πολιτιστικού Ιδρύματος Τραπέζης Κύπρου, η οποία, μάλιστα, εγκαινιάστηκε νωρίτερα, στις 3 Ιουλίου 2024. Αυτή η έκθεση, η οποία από την αρχή αναφερόταν ότι θα είχε διάρκεια μέχρι και τις 30 Ιουνίου 2025, παρουσιάζει την Κύπρο μέσα από τις διάφορες οπτικές της πέραν των δύο κοινοτήτων, με αρχαιότητες μέχρι τη σύγχρονη εικαστική σκηνή και την προσέγγισή τους ως προς το Κυπριακό. Χαρακτηριστικά, όμως, έχουν φτιάξει αντίγραφο των καθισμάτων του αεροδρομίου Λευκωσίας, όπως και έναν διαδραστικό χάρτη που σε τοποθετεί στον χώρο μέσω της επαυξημένης πραγματικότητας. Επιπλέον, κατάφεραν να δώσουν φως στο αρχείο φωτογραφιών και χαρτών που διατηρούν μέσα από διαδραστικούς πίνακες. Κι όλα αυτά [κι άλλα πολλά] την ώρα που πραγματοποιούνται παράλληλες δράσεις και ξεναγήσεις, προκειμένου ο κόσμος να γνωρίσει καλύτερα τα εκθέματα. 

«Sector 2: Λευκωσία»

Η καλύτερη απόδοση, κατά την άποψή μου, επιμελητικά, την κατέχει η έκθεση «Sector 2: Λευκωσία», του Λεβέντειου Δημοτικού Μουσείου Λευκωσίας, η οποία εγκαινιάστηκε, φέτος, στις 9 Ιανουαρίου 2025. Ωστόσο, μερικοί είχαμε την τιμή να τη δούμε πριν αλλάξει η χρονιά και η επιμελητική και καλλιτεχνική ομάδα μαζί με τον έφορο του Μουσείου έδωσαν όντως μια σύγχρονη πνοή σε εκθέματα που χρονολογούνται. Σημαντικό, είναι, όμως, και το γεγονός ότι η έκθεση επικεντρώθηκε στη Λευκωσία, κάτι που φυσικά κάνει ευκολότερο το έργο της προσέγγισης. Μερικά παραδείγματα είναι η παρουσίαση σημείων της Λευκωσίας μέσω εικονικής πραγματικότητας -που συνέβη σε συνεργασία με το CYENS-, ο διαδραστικός «τοίχος» ο οποίος φτιάχθηκε με ένα υλικό που μετακινείται και η προέκτασή του φαίνεται από την άλλη πλευρά [παραπέμπει στην Πράσινη Γραμμή], τα μικρά «ματάκια»-φακοί που δείχνουν φωτογραφίες άλλης εποχής της Λευκωσίας, οι καλλιτεχνικές εγκαταστάσεις στην είσοδο της έκθεσης κ.ά. 

Δύο διαμαντάκια της κοινωνίας

Πέραν των μεγάλων διοργανώσεων, θεωρώ απαραίτητο να αναφερθώ σε δύο εκθέσεις που μιλούσαν για τα 50χρονα και για μένα είχαν την πιο σύγχρονη και νεανική ματιά, αυτήν δηλαδή που παρουσιάζει το Κυπριακό μέσα από τα μάτια της επόμενης γενιάς. Η μία είχε τίτλο «Project Fuego. Μία συλλογική απάντηση στα 50 χρόνια από το 1974» και έγινε στο Καϊμακλί, παρουσιάζοντας βιντεοεγκαταστάσεις, animation, μικρά φιλμάκια, οπτική ποίηση και άλλα έργα. Μία έκθεση, από μία ομάδα νέων καλλιτεχνών, η οποία ζει με διαφορετική ματιά το Κυπριακό, μοιράζεται ένα κοινό βίωμα των νέων Κυπρίων, όλων των κοινοτήτων και πέραν της Πράσινης Γραμμής και την ίδια ώρα αμφισβητεί τις προσπάθειες που έγιναν όλα αυτά τα χρόνια που πέρασαν και της έννοιας που δόθηκε στη φράση «Δεν ξεχνώ». Αυτό το νεανικό στοιχείο που ίσως να έχασαν οι άλλες εκθέσεις, εκτός ενός κομματιού αυτής στο Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου η οποία εκθέτει έργα της Τ/Κ Nurtane Karagil. 

Η δεύτερη πραγματοποιήθηκε στον χώρο του πολιτιστικού οργανισμού «Sic. Contemporary Culture» και αφορούσε τον Τ/Κ συγγραφέα, ακαδημαϊκό και ποιητή Μεχμέτ Γιασίν. Η έκθεση, με τίτλο «had singing birds on me», ιχνηλατούσε την πορεία του και μπορώ να πω ότι σε αυτή τη διαδρομή έδειχνε με μια πολύ σύγχρονη προσέγγιση, χωρίς να το επιβάλλει, έναν Κύπριο που έζησε και μεγάλωσε μέσα από το τραύμα – νιώθοντας πως δεν χρειάζεται κανέναν τίτλο την ώρα που έκανε γνωστή την Κύπρο, με το έργο του, σε όλο τον κόσμο. Αυτή η κυπριακή έκθεση, αυτή τη στιγμή, παρουσιάζεται στην Κωνσταντινούπολη, στην Τουρκία, δίνοντας μια ματιά από τη ζωή ενός διακεκριμένου Κύπριου στη διάρκεια 40 χρόνων συγγραφικής πορείας. Από το σπίτι του στη Νεάπολη, από τη ζωή στη Λεύκα μετά τις δικοινοτικές ταραχές 1963-1964, και τη μετέπειτα πορεία του - που έστω κι αν ζούσε στο εξωτερικό, η Κύπρος ήταν κομμάτι του έργου του. Μια γενιά που δεν θέλει να εκπροσωπεί ένα διχοτομημένο νησί, όπως και ούτε να εξηγεί από ποιο διχοτομημένο κομμάτι της Κύπρου είναι. 

Γενικότερα, αυτό που διαφαίνεται από όλες τις εκθέσεις είναι το κενό γνώσης και το ταμπού που διατηρείτο [π.χ. ασυνόδευτα παιδιά] και μισό αιώνα μετά, μιλάμε ξανά για την Ιστορία του τόπου, διαφορετικά και με άλλα αφηγήματα.