Πριν ακόμη ανοίξουν τα οδοφράγματα ένας Ελληνοκύπριος σκηνοθέτης, ο Πανίκος Χρυσάνθου, και ένας Τουρκοκύπριος σκηνοθέτης, ο Dervis Zaim, συνεργάστηκαν με σκοπό τη δημιουργία μιας ταινίας που ακολουθεί ένα ταξίδι γεμάτο πληγές και πόνο το οποίο, όμως, έχει στόχο την επούλωση του τραύματος, την επανένωση και τη συμφιλίωση.

Ο Πανίκος Χρυσάνθου μιλά στο «Π» για την πρωτοβουλία του μακρινού, πια, 2003 αλλά και για τη σειρά προβολών της Κυπριακής Ταινιοθήκης που ονομάζουν «Σινεμά της συναδέλφωσης ή της επανένωσης» και παρουσιάζει έργα Κύπριων σκηνοθετών και στις δύο πλευρές του διχοτομημένου νησιού μας.

Πρόκειται για μια ταινία που γυρίστηκε πριν καν ανοίξουν τα οδοφράγματα. Πώς ξεκίνησε η επικοινωνία με τον Dervis;

Μαζί με τον Dervis και άλλους 30 περίπου ανθρώπους των γραμμάτων και των τεχνών συμμετείχαμε σε μια συνάντηση επαναπροσέγγισης, που οργάνωσε ένας φωτισμένος Σουηδός διανοούμενος, ο Peter Curman το 1999 στο νησί Gotland. Οι μισοί Ελληνοκύπριοι και οι άλλοι μισοί Τουρκοκύπριοι.

Πώς γνωριστήκατε με τον Dervis Zaim; Πείτε μας για τα γυρίσματα και σε ποιες περιοχές επικεντρωθήκατε.

Τον Dervis τον γνώριζα, αφού είδα την ταινία του «Τούμπες στο φέρετρο» στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. Μου άρεσε πολύ αυτή η ταινία, πήγα και του μίλησα. Στη συνέχεια κάναμε μαζί δύο συμπαραγωγές. Ήμουν συμπαραγωγός του στην ταινία «Λάσπη» και ήταν συμπαραγωγός μου στην ταινία «Ακάμας». Στην Gotland, μας κατέβηκε η ιδέα να κάνουμε ένα ντοκιμαντέρ με θέμα τους ανθρώπους που η σύγκρουση στην Κύπρο τους άφησε σημάδια στο κορμί τους. Κι επειδή δεν μπορούσαμε να ταξιδέψουμε τότε από την άλλη πλευρά της διαχωριστικής γραμμής, σκεφτήκαμε να κάνουμε ένα κοινό σχέδιο: να τραβήξουμε χωριστά και να κάμουμε από κοινού το μοντάζ. Έτσι και έγινε. Τα γυρίσματα έγιναν το 2002 και το μοντάζ το 2003. Και ενώ βρισκόμασταν προς το τέλος, άνοιξαν και τα οδοφράγματα. Έκανα ένα γύρισμα τότε με δύο πρόσωπα από την ταινία, έναν Ελληνοκύπριο και έναν Τουρκοκύπριο, που χρησιμοποιήθηκε ως πρόλογος και επίλογος της ταινίας.

Γνωρίζουμε ότι η συγκεκριμένη ταινία χωρίζεται σε δύο μέρη. Θέλετε να μας πείτε περισσότερα για την επιλογή και τι παρουσιάζουν.

Το πρώτο μέρος αφορούσε δύο χωριά, που υπέφεραν ως κοινωνικές ομάδες. Το ελληνοκυπριακό ήταν το Παλαίκυθρο, όπου έγινε μια σφαγή δύο οικογενειών. Από τα 21 άτομα, που ήταν συγκεντρωμένα σε ένα σπίτι, οι 17 σκοτώθηκαν. Το άλλο ήταν ουσιαστικά η κοινωνία τριών γειτονικών μικρών χωριών, της Μαράθας, του Σανταλάρη και της Αλόας, όπου σκοτώθηκαν 128 άνθρωποι. Και στις δύο περιπτώσεις ήταν όλοι γυναικόπαιδα και γέροι. Στο Παλαίκυθρο τα θύματα ήταν Ελληνοκύπριοι και οι φονιάδες Τουρκοκύπριοι, στα 3 χωριά τα θύματα ήταν Τουρκοκύπριοι κι οι φονιάδες Ελληνοκύπριοι. Το δεύτερο μέρος αφορούσε μεμονωμένα πλάσματα, που πληγώθηκαν στα κορμιά τους και κάποια από αυτά στην ψυχή. Νεκατωμένα, Τουρκοκύπριοι και Ελληνοκύπριοι.

Γιατί πήρε τον τίτλο «Παράλληλα Ταξίδια»;

Επειδή οι πληγές στα σώματα έγιναν κατά τη διάρκεια του ίδιου πολέμου. Οι άνθρωποι ανήκαν σε δύο διαφορετικά στρατόπεδα, ήταν εχθροί, αλλά είχαν δύο παράλληλα ταξίδια προσωπικής εμπειρίας, πληρωμής ενός τιμήματος και πόνου. 

Είχε προβληθεί στην Κύπρο εκείνη την εποχή; Πώς ήταν η αντιμετώπιση του κοινού;

Η ταινία δεν προβλήθηκε στην Κύπρο απ' ό,τι θυμάμαι. Τώρα προβάλλεται για πρώτη φορά. Για εύλογους λόγους. Ο Τουρκοκύπριος που θα τη δει, θα δει το έγκλημα της Μαράθας, που το ξέρει καλά, αλλά υποχρεωτικά θα δει και το έγκλημα του Παλαίκυθρου, για το οποίο δεν έχει ιδέα. Κι ο Ελληνοκύπριος θα δει το έγκλημα του Παλαίκυθρου, για το οποίο έχει ακούσει αλλά θα υποστεί και το σοκ του εγκλήματος της Μαράθας για το οποίο δεν άκουσε ποτέ. Έτσι η ταινία βάζει τις κοινωνίες σε έναν πειρασμό και τους προκαλεί μιαν σύγχυση και πιθανόν και μια κάθαρση (με την Αριστοτελική έννοια της τραγωδίας). Γι' αυτό υπάρχει, ο φόβος της μαζικής προβολής και η απόσταση από αυτήν. Προβλήθηκε σε κάποια φεστιβάλ εκτός Κύπρου με πρωτοβουλία του Dervis.

Πόσο εύκολο ήταν να πραγματοποιηθεί ένα τέτοιου είδους εγχείρημα; Ποιες ήταν οι προκλήσεις;

Υπάρχει μια φιλοσοφία πίσω από την ταινία, η οποία αντιστρατεύεται μια άλλη φιλοσοφία, που ακούγεται συχνά. Η οποία λέει «ας ξεχάσουμε τα άσχημα του παρελθόντος για να μην διχαζόμαστε και να ζήσουμε ξανά μαζί». Η δική μας φιλοσοφία λέει ότι πρέπει να αγγίξουμε πάνω στις πληγές, να τις φροντίσουμε για να μπορέσουν να επουλωθούν, ώστε να ζήσουμε μαζί. Η ενασχόληση με την άσχημη πλευρά μας, τη διαβολική, είναι αναγκαία για να πάρουμε απόσταση από αυτήν και να εξιλεωθούμε μέσα από την παραδοχή και την καταδίκη των κακών που κάναμε.

Είναι μια ταινία που αναδεικνύει τη συμφιλίωση και την ανάγκη για επανένωση.

Από το 2003 μέχρι σήμερα, τι έχετε παρατηρήσει; Έχουν αλλάξει αρκετά στην προσπάθεια για συμφιλίωση, ωστόσο η Πράσινη Γραμμή θα λέγαμε ότι -ακόμη- χωρίζει και διαιωνίζει ταμπού και προκαταλήψεις.

Ναι, έγιναν σημαντικές αλλαγές. Ώς τότε υπήρχαν θέματα ταμπού, που τα αποφεύγαμε, τα κρύβαμε ενώ μιλιόντουσαν ιδιωτικά, και φοβόμαστε να τα εκφράσουμε δημόσια και να πάρουμε θέση. Οι ταινίες πρωτοπόρησαν σ' αυτό το θέμα και κάποιοι πλήρωσαν γι' αυτό. Σήμερα είναι πιο χαλαρά τα πράματα. Μιλάμε για όλα, κάμνουμε φιλίες, έχουμε επαφές. Αυτό στο οποίο είμαστε ακόμα πολύ πίσω είναι οι επίσημες πλευρές, που συνεχίζουν να κρατούν κρυφές κάποιες πλευρές του παρελθόντος μας. Όταν αυτά τα θέματα θα μπουν στα σχολεία, όταν θα μιλιούνται από τις τηλεοράσεις, όταν θα κάμνουμε από κοινού αγάλματα για όλα τα θύματα, όταν οι φονιάδες θα ντρέπονται για ό,τι έκαμαν, τότε θα έχει έρθει η πραγματική αλλαγή. Έχουμε ακόμα πολύ δρόμο μπροστά μας. Προς το παρόν οι φονιάδες νιώθουν ακόμα ασφάλεια και περηφανεύονται για το έργο τους.

Πού θα παρουσιαστεί αυτή η ταινία και γιατί επιλέχθηκαν οι συγκεκριμένοι χώροι;

Θέλουμε να προβληθεί και στις δύο πλευρές. Αυτή η εκδήλωση απευθύνεται σε κοινό και από τη μία και από την άλλη του διαχωρισμού. Ενώνει. Επιδιώκει τον στοχασμό.

Η ταινία προβάλλεται στο πλαίσιο μιας πρωτοβουλίας της Κυπριακής Ταινιοθήκης. Θέλετε να μας πείτε περισσότερα γι' αυτήν. Τι στοχεύει;

Το σκεπτικό της εκδήλωσης αναφέρεται στην ανθρωπιά, η οποία είναι στο επίκεντρο της τέχνης από την εποχή του Ομήρου. Και η τέχνη του σινεμά είναι τέχνη της ανθρωπιάς. Γι' αυτό και μια ταινία που γίνεται σε μια γωνιά της γης και αναφέρεται σε έναν μικρόκοσμο της ανθρώπινης ζωής, συγκινεί τον άνθρωπο σε όλα τα πλάτη και μήκη της γης. Ο Τσάπλιν ήταν Εγγλέζος στην Αμερική, συγκίνησε με το ανθρώπινο πρόσωπο της φτώχειας του Σαρλώ όλο τον πλανήτη. Ο Μπέρκμαν ήταν Σουηδός, ο Φελίνι Ιταλός, ο Μπουνιουέλ Ισπανός, ο Κουροσάβα Γιαπωνέζος, οι ταινίες τους όμως, καμωμένες στη Σουηδία, την Ιταλία, την Ισπανία ή το Μεξικό, την Ιαπωνία, μιλούν στην ψυχή μας εδώ στην Κύπρο και στις ψυχές των ανθρώπων σε όλο τον κόσμο.

Η Κύπρος, παρ' όλη τη μικρότητά της και τη δυσκολία της να παράξει μια πολύ ακριβή τέχνη και να μπει στο club των παραγωγών χωρών, παρόλο που έζησε μια πολιτική τραγωδία και μια υπερίσχυση των ακραίων φρονημάτων, κατάφερε να φτιάξει ένα σινεμά της ανθρωπιάς. Αυτό έχει σχέση με την εμπειρία και τα πάθη του πολέμου αλλά και με την υπερπήδηση του φανατισμού και της ακρότητας. Την προσέγγιση και κατανόηση ακόμα και του «άλλου», που ζει στην απέναντι, εχθρική πλευρά, που είναι και αυτός άνθρωπος και πάσχει επίσης από τα δεινά του πολέμου. Δεν ήταν εύκολο, γι' αυτό και εκείνοι που το επιχείρησαν πλήρωσαν ένα τίμημα για την τόλμη τους. Έτσι είναι η τέχνη και οτιδήποτε γίνεται με αγάπη. Απαιτεί ένα τίμημα. 

Το κυπριακό σινεμά της ανθρωπιάς δεν ήταν μεμονωμένο, μια εξαίρεση του κανόνα. Μέσα στον συνολικό όγκο της κυπριακής παραγωγής έχει μια σημαντική μερίδα, πράγμα που σημαίνει ότι εκφράζει μια τάση της ίδιας της κοινωνίας μας, που βιώνει την απανθρωπιά και τα αναπάντεχα του πολέμου. Ονομάσαμε αυτό το σινεμά «σινεμά της συναδέλφωσης ή της επανένωσης», αφού εμφανίζεται και στις δύο πλευρές του διχοτομημένου τόπου μας. Μια απόδειξη της δύναμης αυτού του σινεμά είναι ότι, από τη μία πέρασε τα σύνορα της Κύπρου και έτυχε αναγνώρισης και διάκρισης, και από την άλλη (που είναι πιο σημαντικό) πέρασε τα «σύνορα» που μας επέβαλε η βία εντός της Κύπρου, την Πράσινη Γραμμή, και γίνεται έργο επαφής, αλληλοκατανόησης και πράξη επανένωσης του μοιρασμένου μας νησιού. 

Περισσότερες πληροφορίες για την προβολή της ταινίας «Παράλληλα Ταξίδια», μπορείτε να βρείτε εδώ, όπως και το πρόγραμμα της εβδομάδας για τις ταινίες της πρωτοβουλίας της Κυπριακής Ταινιοθήκης.