Γράφουν η Έλενα Διομήδη-Παρπούνα και η Νάσια Χαραλάμπους*

Η προσφορά του παιδικού βιβλίου και η μεγάλη του συμβολή στην προσωπική ανάπτυξη, στην εκπαίδευση, στην αγωγή, στην κοινωνική συμπεριφορά και στη συναισθηματική ωρίμανση του παιδιού είναι πολλαπλή και ανεκτίμητη, αφού ακόμη και από την περίοδο της εγκυμοσύνης, η μεγαλόφωνη ανάγνωση παραμυθιών και βιβλίων μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του εμβρύου. Μέσα από το άκουσμα της ανάγνωσης ενός παραμυθιού αναπτύσσεται και ενισχύεται ο συναισθηματικός δεσμός μεταξύ μητέρας-βρέφους, ενδυναμώνεται το δίκτυο γνώσης του παιδιού και καλλιεργούνται στη συνέχεια οι γλωσσικές ικανότητές του, απαραίτητες από τα πρώτα χρόνια της ζωής του. Με την πάροδο του χρόνου, το βιβλίο αποτελεί τη βασική πηγή απόκτησης γνώσεων και δεξιοτήτων, βοηθώντας το παιδί να αντιλαμβάνεται πώς να μαθαίνει και να αναπτύσσεται πνευματικά. Σχετικές έρευνες καταλήγουν ότι παιδιά των οποίων οι γονείς τους διάβαζαν καθημερινά βιβλία, επισκέπτονταν βιβλιοθήκες και δανείζονταν βιβλία από αυτές, απέκτησαν αβίαστα πολλές αναγνωστικές εμπειρίες, σημαντικές για τη μετέπειτα σχολική τους ζωή. Επίσης, πολλά από αυτά τα παιδιά καταφέρνουν συνήθως να μαθαίνουν να διαβάζουν και να γράφουν πριν την είσοδό τους στο σχολείο, χωρίς να υπάρχει από την πλευρά των γονέων ή των δασκάλων τους πρόθεση να τα διδάξουν ανάγνωση και γραφή.

Σύμφωνα με τον σπουδαίο γλωσσολόγο Humboldt η γλωσσική ικανότητα είναι μια δυναμική διαδικασία μέσα από την οποία το άτομο παράγει και κατανοεί τη γλώσσα και την επικοινωνία, ενώ ταυτόχρονα, μέσα από αυτή είναι σε θέση να αντιληφθεί και τον περιβάλλοντα κόσμο. Επιπλέον, η γλωσσική ικανότητα σχετίζεται με τον βαθμό στον οποίο ένα άτομο είναι σε θέση να προσεγγίζει γραπτά κείμενα, προτάσεις και λέξεις, να καταλαβαίνει τα νοήματα που περιέχονται, να μπορεί να εφευρίσκει συνώνυμες και αντώνυμες λέξεις, να γνωρίζει τη σημασία και τη χρήση των λέξεων, να μπορεί να συμπληρώνει λέξεις που παραλείπονται με γνώμονα τα συμφραζόμενα και να μπορεί να τοποθετείται απέναντι στον γραπτό λόγο με κριτική διάθεση. Επιπρόσθετα, όσο το παιδί εξελίσσεται γλωσσικά μαθαίνει να διαβάζει πίσω από τις λέξεις και να αποκτά κριτική σκέψη και ενσυναίσθηση για τους ανθρώπους, αλλά και για τα γεγονότα που συμβαίνουν στη ζωή του αλλά και στις ζωές των συνανθρώπων του. Τα παιδιά τα οποία έχουν έρθει σε επαφή από πολύ νωρίς με τον κόσμο του βιβλίου παρουσιάζουν καλύτερες επιδόσεις στη σχολική τους ζωή, καθώς είναι περισσότερο εξοικειωμένα με το σύστημα γραφής, το λεξιλόγιο, τη δομή των προτάσεων και την πολυπλοκότητα των νοημάτων.

Η ενσυναίσθηση θεωρείται μία πολύ σημαντική πλευρά της συναισθηματικής νοημοσύνης. Είναι η ικανότητα του ατόμου να ταυτίζεται συναισθηματικά με την ψυχική κατάσταση του άλλου, να αντιλαμβάνεται τις προθέσεις αλλά και τις πράξεις του. Μέσα από την ανάγνωση των βιβλίων το παιδί γνωρίζει πλήθος διαφορετικών χαρακτήρων, παρατηρεί τη συμπεριφορά τους και αναρωτιέται για το τι θα έκανε το ίδιο εάν βρισκόταν στη θέση τους. Η επαφή αυτή με τις ιστορίες καλλιεργεί την ενσυναίσθηση του παιδιού και του μαθαίνει να διαχειρίζεται, ν' αποδέχεται τα συναισθήματά του, αλλά να κατανοεί και να σέβεται τους συνανθρώπους του, καθώς και την κατάσταση την οποία βιώνουν σε διάφορες χρονικές περιόδους της ζωής τους.

Έρευνες που διεξήχθησαν στην Αμερική αλλά και στην Ευρώπη αποδεικνύουν ότι η ανάγνωση βιβλίων με θετικά μηνύματα για τις κοινωνικές μειονότητες βοηθούν στην εξάλειψη των στερεοτύπων. Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν εκδοθεί πολλά παιδικά βιβλία με πρωταρχική προσπάθεια των συγγραφέων οι βασικοί χαρακτήρες να προέρχονται από διάφορες περιοχές του κόσμου, ούτως ώστε τα παιδιά να εξοικειώνονται μέσω των βιβλίων με τις διάφορες εθνικότητες. Δεν αφορά όμως μόνο το θέμα της εθνικότητας, αλλά και του φύλου. Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότεροι συγγραφείς επιλέγουν γυναίκες ηρωίδες στις ιστορίες και στα παραμύθια τους. Μέχρι τη δεκαετία του 1970, ήρωες στα παιδικά βιβλία ήταν μόνο αντρικές φιγούρες, πρίγκιπες, υπεράνθρωποι με κάπες, άνδρες επιστήμονες, κ.ά. Τα στερεότυπα σταδιακά εξαλείφονται και οι ιστορίες ανάμεσα στα δύο φύλα εξισορροπούνται. Το παιδί μέσα από την ανάγνωση παραμυθιών και παιδικών βιβλίων αντιλαμβάνεται τις κοινωνικές δομές και την προσφορά και των δύο φύλων στην κοινωνία.

Χρονικά, μια παιδική ιστορία μπορεί να αναφέρεται στο παρελθόν, στο παρόν, στο μέλλον, σε έναν κόσμο εντελώς φανταστικό και να ασχολείται με σχέσεις και προβληματισμούς των παιδιών μέσα από ποικίλες θεματικές ενότητες. Το παιδί ζητά να ακούει πολλές φορές την ίδια ιστορία γιατί οι ιστορίες, και ιδιαίτερα τα παραμύθια, έχουν μια μαγική διάσταση, είναι έργα τέχνης που διαθέτουν πανέμορφο, πολυδιάστατο πλούτο και σαγηνεύουν, μαγεύουν τα παιδιά. Κατά τον Σίγκμουντ Φρόιντ, το επαναλαμβανόμενο παραμύθι φέρνει στην επιφάνεια ξεχασμένα κομμάτια του ψυχισμού του παιδιού και το βοηθά να τα αναλύσει και να τα διαχειριστεί ανάλογα με τα δικά του βιώματα.

Τα παραμύθια και τα παιδικά βιβλία συμβάλλουν στη γνωστική ανάπτυξη των παιδιών μέσω των γνωστικών διαδικασιών που ενεργοποιούνται και αναπτύσσονται κατά την ενασχόληση μαζί τους (Yong-Sook et al., 2015, Maricic & Stakic, 2017, Pulimeno et al., 2020, Azamovich, 2021). Η μνημονική επεξεργασία πληροφοριών, η εστίαση της προσοχής, η αντιληπτική ικανότητα, η συλλογιστική και η κριτική σκέψη, η διαδικασία αποκωδικοποίησης γλωσσικών συμβόλων, η ανάπτυξη της φαντασίας και της δημιουργικότητας (Kulikovskaya & Andrienko, 2016) και γενικότερα η επεξεργασία ερεθισμάτων, αποτελούν μερικές μόνο από τις θετικές πτυχές των παραμυθιών στα παιδιά της πρώιμης παιδικής ηλικίας.

Μέσω της ανάγνωσης βιβλίων και παραμυθιών αναφύεται η αισιοδοξία, δίνονται λύσεις σε κοινωνικούς προβληματισμούς, ενώ οι εμπειρίες μέσα από τις ιστορίες που αναφέρονται εμπλουτίζουν τις κοινωνικές αναπαραστάσεις και συμβάλλουν ουσιαστικά στην κοινωνικοποίηση του παιδιού. Ακόμα και σε περιπτώσεις διαχείρισης αρνητικών συναισθημάτων που μπορεί να προκύπτουν από δύσκολες καταστάσεις όπως, για παράδειγμα, την απώλεια κάποιου αγαπημένου προσώπου, μια πιθανή οικογενειακή σύγκρουση, ή τους περιορισμένους οικονομικούς πόρους μιας οικογένειας, μπορούν εύκολα να αντιμετωπιστούν μέσω ενός παραμυθιού ή ιστορίας, αναπτύσσοντας στάσεις ανθεκτικότητας στα παιδιά.

Καταδεικνύεται από όσα προαναφέρθηκαν, ότι η χρήση των παραμυθιών αποτελεί ένα εξαιρετικό παιδαγωγικό εργαλείο στα χέρια των παιδαγωγών αλλά και των γονέων, μιας και μπορεί να χρησιμοποιηθεί με ποικίλους τρόπους και τεχνικές (Wangid, 2018). Μερικές από τις πιο γνωστές τεχνικές μεταξύ άλλων είναι η αφήγηση, δηλαδή η απλή ανάγνωση του παραμυθιού, οι κάρτες της αφήγησης που δίνονται στα παιδιά με τη μορφή εικόνων, για να συνθέσουν τη δική τους ιστορία, και εάν είναι μικρότερα να τοποθετήσουν τις εικόνες με χρονολογική σειρά. Επιπλέον τα παιδιά μπορούν να προσθέσουν τα δικά τους στοιχεία κατά τη διάρκεια της αφήγησης μέσω διαδικασιών δραματοποίησης, κουκλοθεάτρου και παιχνιδιών ρόλου, όπου βιώνουν ενεργά τις καταστάσεις που αφορούν τους ήρωες. Στην πιο σύγχρονη εκδοχή τους τα παραμύθια χρησιμοποιούνται με τη μορφή της ψηφιακής αφήγησης διά μέσω της χρήσης πολυμέσων. Η παιδαγωγική αξία του παραμυθιού και η συμβολή του στους αναπτυξιακούς τομείς των παιδιών προσχολικής ηλικίας μπορεί να ενισχυθεί περαιτέρω με δραστηριότητες που ακολουθούν την αφήγηση, γενικότερα την εισαγωγή του παραμυθιού στην παιδαγωγική διαδικασία (Malafantis, 2011,Azamovich, 2021). Τέτοιες δραστηριότητες μπορεί να περιλαμβάνουν τη ζωγραφική, τις τέχνες, τις χειροτεχνίες, τις κατασκευές, την επανάληψη της ιστορίας, με ή χωρίς εικόνες, τη διενέργεια γλωσσικών ασκήσεων, τη μετατροπή του παραμυθιού σε ποίημα ή θεατρικό έργο, τις τεχνικές Ροντάρι, τη δραματοποίηση κ.ά.

Βιβλιοθήκη και παιδί

Οι επισκέψεις σε βιβλιοθήκες έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα παιδιά. Πριν από την επίσκεψη, θα πρέπει να προηγείται σχετική προετοιμασία των παιδιών για τους χώρους αυτούς, μέσω πληροφοριακών και λογοτεχνικών κειμένων από τη σχολική μονάδα ή από τους γονείς. Τα παιδιά θα πρέπει να γνωρίζουν για παράδειγμα τους κανόνες που ισχύουν σε μια βιβλιοθήκη, τα μέρη της βιβλιοθήκης, τι επιτρέπεται να κάνουν και τι όχι σε αυτήν. Η επίσκεψη των παιδιών σε μια βιβλιοθήκη με τους γονείς αποτελεί επίσης μια μοναδική εκπαιδευτική εμπειρία μάθησης για όλα τα μέλη της οικογένειας, αφού τους προσφέρεται η δυνατότητα για ανακάλυψη της γνώσης αλλά και διαχείριση των προκλήσεων της καθημερινότητας. Το Παιδικό Τμήμα της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κύπρου στο Κέντρο Πληροφόρησης-Βιβλιοθήκη «Στέλιος Ιωάννου» αποτελεί μια ευχάριστη έκπληξη αλλά και μια ευχάριστη εξαίρεση στους όρους αποστολής μιας ακαδημαϊκής βιβλιοθήκης, η οποία χαροποιεί ιδιαίτερα τα παιδιά, αφού έχουν πλέον τον δικό τους χώρο σε αυτό το εντυπωσιακό και εμβληματικό κτήριο. Η δημιουργία αυτού του χώρου αποδεικνύει επίσης ότι το δημόσιο ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα της Κύπρου επενδύει στους νέους και ενδεχομένως μελλοντικούς του φοιτητές/τριες από την τρυφερή παιδική ηλικία. Τα εκατοντάδες παιδικά βιβλία που συνθέτουν τη συλλογή του παιδικού τμήματος είναι επιλεγμένα μέσα από κριτήρια τα οποία προάγουν την προαναφερόμενη πνευματική, κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών. Επιλογές οι οποίες μπορούν παράλληλα να αναπτύξουν τη φαντασία, την κριτική σκέψης και τη δημιουργικότητα στα παιδιά. Η πολυγλωσσία των βιβλίων αποτελεί επίσης ένα βασικό κριτήριο επιλογής με στόχο την προσέλκυση παιδιών από διαφορετικές χώρες, με τη δική τους γλώσσα, ιστορία και πολιτισμό (…).

Το Παιδικό Τμήμα της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κύπρου λειτουργεί καθημερινά και οι συνοδοί των παιδιών (γονείς, συγγενείς, δάσκαλοι) μπορούν να το αξιοποιήσουν για ανάγνωση παραμυθιών καθώς επίσης και για δανεισμό βιβλίων αφού προηγουμένως εγγραφούν ως εξωτερικά μέλη https://library.ucy.ac.cy/information/lib-collections/children-department/.

Η Έλενα Διομήδη Παρπούνα είναι αναπληρώτρια διευθύντρια Βιβλιοθήκης Πανεπιστημίου Κύπρου, βιβλιοθηκονόμος και η Νάσια Χαραλάμπους, λειτουργός Πανεπιστημίου Κύπρου, εκπαιδευτικός και εκπαιδεύτρια εκπαιδευτικών