«Η ζωή για μένα είναι ένα πανδοχείο όπου πρέπει να σταθώ μέχρις ότου έρθει η ταχυδρομική άμαξα για την άβυσσο», σημείωνε στα αμέτρητα γραπτά του ο Φερνάντο Πεσσόα, ποιητής, συγγραφέας και κορυφαία φυσιογνωμία των ευρωπαϊκών γραμμάτων, ο οποίος γεννήθηκε σαν σήμερα, 13 Ιουνίου 1888 στη Λισαβόνα.

José de Almada Negreiros, «Πορτρέτο του Φερνάντο Πεσσόα», 1964 © Centro de Arte Moderna Gulbenkian (CAM)

Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς σήμερα πώς ήταν δυνατό η Ευρώπη, και ως ένα βαθμό ακόμη και η ίδια του η χώρα, να ανακαλύπτουν τόσο όψιμα στις πραγματικές του διαστάσεις το έργο του μεγαλύτερου Πορτογάλου ποιητή, και ενός από τους συγγραφείς του 20ού αιώνα, αρκετές δεκαετίες μετά τον θάνατό του το 1935.

Ο Φερνάντο Πεσσόα, ο λογοτέχνης με τις πολλές προσωπικότητες, τα άφθονα alter ego που είχε επινοήσει για να υπογράφει τη δουλειά του και το τεράστιας έκτασης έργο, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου παρέμενε ανέκδοτο ενόσω ζούσε, ήταν ένας άνθρωπος που μέσα από το γράψιμο εφηύρε τον εαυτό του.

Φερνάντο Πεσσόα: Ο εθνικός ποιητής της Πορτογαλίας

Ο Φερνάντο Πεσσόα γεννιέται στη Λισαβόνα το 1888. Χάνει νωρίς τον πατέρα του. Γρήγορα η μητέρα του ξαναπαντρεύεται με έναν διπλωμάτη που διορίζεται στο Ντάρμπαν της Νότιας Αφρικής. Η οικογένεια τον ακολουθεί και έτσι ο Πεσσόα θα αρχίσει και θα ολοκληρώσει με εξαιρετικές επιδόσεις τις σπουδές του στην αγγλική γλώσσα, αποκτώντας μια στέρεη αγγλική λογοτεχνική παιδεία.

Στιγμιότυπο από την έκθεση «Ο πληθυντικός ως σύμπαν», αφιερωμένης στον Φερνάντο Πεσσόα και τα ετερώνυμά του, στο Μουσείο Gulbenkian Foundation στη Λισαβόνα © EPA/Mario Cruz

Από τη σχολική του ηλικία και μέχρι το τέλος της ζωής του, παράλληλα με τη μητρική του γλώσσα, θα γράφει ποιήματα και κείμενα στα αγγλικά υπογράφοντας, κατά τη συνήθειά του, με διάφορα ονόματα. Σε ηλικία δεκαεπτά ετών επιστρέφει στη Λισαβόνα, την οποία δεν θα εγκαταλείψει ποτέ πια. Γράφει πλέον πυρετωδώς. Οι υπόλοιπες ασχολίες του: Αποκρυφισμός, μελέτη της Καμπάλα, θεοσοφία και αστρολογία, ατελείωτες κουβέντες στα καφενεία όπου συχνάζουν οι μοντερνιστές καλλιτέχνες και πολύ αλκοόλ.

Διαλέγει το επάγγελμα του συντάκτη - μεταφραστή και αναλαμβάνει την αλληλογραφία οίκων της εμπορικής Κάτω Πόλης της Λισαβόνας, εργασία με πενιχρές αποδοχές, η οποία ωστόσο τον απαλλάσσει από τις δεσμεύσεις του ωραρίου και της φυσικής παρουσίας. Έχει από καιρό αρχίσει να δημοσιεύει σε περιοδικά ποιήματα και πεζά.

Το «τρομερό παιδί» των πορτογαλικών γραμμάτων και τα ετερώνυμα του Πεσσόα

Το 1915, στα είκοσι επτά του χρόνια, τα πορτογαλικά γράμματα θα σημαδευτούν καταρχήν από την κυκλοφορία του περιοδικού Ορφέας, με πρωτεργάτη τον Πεσσόα, που θα εισαγάγει τον μοντερνισμό στην πορτογαλική τέχνη και κατά δεύτερο λόγο, από μια εντυπωσιακή ποιητική συλλογή του Άλβαρο ντε Κάμπος. Είναι η στιγμή που επινοείται ένα από τα alter ego του Φερνάντο Πεσσόα, ένας από τους κύριους ετερώνυμούς του, όπως ο ίδιος αποκαλεί τα πρόσωπα που κατασκευάζει, προικίζοντάς τα με μια ξεχωριστή βιογραφία και προπάντων με ένα ξεχωριστό λογοτεχνικό ύφος.

Στίχοι του Πεσσόα στην έκθεση «Ο πληθυντικός ως σύμπαν», αφιερωμένης Πορτογάλο ποιητή και συγγραφέα στο Μουσείο Gulbenkian Foundation στη Λισαβόνα © EPA/Mario Cruz

«Με τον ίδιο τρόπο που πλένουμε το κορμί μας, θα έπρεπε να πλένουμε και το πεπρωμένο μας, να αλλάζουμε ζωή όπως αλλάζουμε ρούχα, όχι για λόγους επιβίωσης, όπως κάνουμε όταν τρώμε ή κοιμόμαστε, μα με εκείνο τον σεβασμό που έχουμε σαν τρίτοι απέναντι στον εαυτό μας, με αυτό που κατεξοχήν ονομάζουμε καθαριότητα», έγραφε.

Μέχρι σήμερα, οι μελετητές του έργου του έχουν ανακαλύψει εβδομήντα πέντε διαφορετικές προσωπικότητες που υπογράφουν γραπτά του Πεσσόα: Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν ο αγγλόφωνος Αλεξάντερ Σερτς, από την εποχή της Νότιας Αφρικής, ο Αλμπέρτο Καέιρο, ένας σοφός που συνθέτει τα ποιήματά του αποτραβηγμένος στην εξοχή, ο Ρικάρντο Ρέις, φιλόλογος που προσπαθεί να αναμετρηθεί με τους αρχαίους κλασικούς, και που, μοναρχικός, όπως άλλωστε και ο Πεσσόα, ζει μετά την κήρυξη της δικτατορίας εξόριστος στη Βραζιλία, και ο Άλβαρο ντε Κάμπος, μηχανικός με παιδεία αγγλοσαξονική, ο οποίος στο έργο του υμνεί την τεχνολογία και την έλευση των μοντέρνων καιρών.

Ο Φερνάντο Πεσσόα το 1929, πίνοντας ένα ποτήρι κρασί σε ταβέρνα του κέντρου της Λισαβόνας © Public Domain

Φερνάντο Πεσσόα: «Ζωή είναι να είσαι άλλος»

Οι ετερώνυμοι δημοσιεύουν αυτόνομα και ζουν την ξεχωριστή τους ύπαρξη, σε σημείο που να επεμβαίνουν γραπτώς στην ίδια την προσωπική ζωή του συγγραφέα που τους επινόησε. Χρειάστηκαν δεκαετίες για να μπορέσει όλη αυτή η παραγωγή να συγκεντρωθεί και να μελετηθεί ως έργο του Πεσσόα.

Το τελευταίο σπίτι του Πεσσόα, από το 1920 μέχρι τον θάνατό του το 1935 © CC BY-SA 4.0

Όσο για τον ίδιο, που συνέχιζε να υπογράφει τα κείμενα τα οποία θεωρούσε «δικά του», παραμένει ολότελα αταξινόμητος: Η ποίησή του κυμαίνεται ανάμεσα σε μια απέριττη καθαρότητα και μια γραφή ελλειπτική και κρυφή. Το κυριότερο όμως είναι πως είναι ένας συγγραφέας που προσπάθησε μέσα από τα πολλαπλά εγώ του να θεμελιώσει μια ολόκληρη λογοτεχνία: «Ζωή είναι να είσαι άλλος».

Τα περιουσιακά στοιχεία του Φερνάντο Πεσσόα: Το σεντούκι του, με περισσότερες από 25.000 σελίδες, και μέρος της προσωπικής του βιβλιοθήκης © Public Domain

Εκτός από τις πολλές αποσπασματικές δημοσιεύσεις σε περιοδικά, από το τεράστιο σε όγκο έργο του Πεσσόα, κατά τη διάρκεια της ζωής του εκδόθηκε μόνο ένας τόμος, «Το μήνυμα». Δεν ήθελε να χάσει χρόνο εκδίδοντας το έργο του, προτιμούσε να γράφει, να ταξινομεί, να διορθώνει και να αναθεωρεί τα κείμενά του.

​

Άγαλμα του Πεσσόα έξω από το διάσημο καφενείο της Λισαβόνας, «A Brasileira» © CC BY 2.5

​Είναι ενδεικτικό ότι το γνωστότερο ίσως έργο του, η κατάδυση στο εγώ και στα ανεξιχνίαστα βάθη της ύπαρξής του, «Το βιβλίο της ανησυχίας», έργο ζωής που έμεινε ατελείωτο, άρχισε να γράφεται από το 1912, αποσπασματικά και κατά περιόδους, με τη μορφή του ημερολογίου, ενώ η πρώτη πλήρης έκδοσή του στην Πορτογαλία δεν κυκλοφόρησε παρά μόλις το 1982.

Το τέλος του Πεσσόα και η όψιμη αναγνώριση

Όταν το 1935 ο Πεσσόα πέθανε διαλυμένος από το ποτό σε ηλικία 47 ετών, βρέθηκε στο σπίτι του ένα μπαούλο με 27.453 χειρόγραφα, από τα οποία ένα μεγάλο μέρος μένει ακόμη να μελετηθεί και να εκδοθεί.

Το τελευταίο χειρόγραφο του Πεσσόα, με ημερομηνία 29-11-1935: «Δεν ξέρω τι θα φέρει το αύριο». Πέθανε την επομένη, 30 Νοεμβρίου 1935 © Public Domain

Ο Πεσσόα πέθανε γνωστός του λογοτεχνικούς κύκλους, ωστόσο ο πορτογαλικός λαός άργησε να αναγνωρίσει στα πολλαπλά του πρόσωπα τον συγγραφέα που εκφράζει τους πόθους και τις αγωνίες του και να τον τιμήσει ως εθνικό του ποιητή. Η έκταση του έργου του ανακαλύφθηκε μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, οπότε και άρχισε η σταδιακή έκδοσή του.

Ο τάφος του Φερνάντο Πεσσόα στο μοναστήρι των Ιερωνύμων στη Λισαβόνα © Robert Nyman/CC BY 2.0

Χαρακτηριστικό είναι πως, στην επέτειο των εκατό χρόνων από τη γέννησή του, ο τάφος του μεταφέρθηκε στο μοναστήρι των Ιερωνύμων, ανάμεσα σε εκείνους του Λουίς δε Καμόες και του Βάσκο ντα Γκάμα. Η ύψιστη λογοτεχνική φιλοδοξία του ικανοποιήθηκε: «Μια μέρα ίσως καταλάβουν πως εκπλήρωσα, όπως κανείς άλλος, το εγγενές μου καθήκον να ερμηνεύσω ένα κομμάτι του αιώνα μας».

Με πληροφορίες: Φερνάντο Πεσσόα, «Το βιβλίο της ανησυχίας», εκδ. Αλεξάνδρεια, μετάφραση Άννυ Σπυράκου / Πηγή: Athensvoice.gr