Στην πρόσφατη ποιητική συλλογή «Μύθοι για το τέλος του κόσμου» (Κέδρος 2023) της Κύπριας ποιήτριας Ευτυχίας Παναγιώτου, ένα πρόσωπο συγκεντρώνει κείμενα αγνώστων από ετερόκλητες πηγές, μαρτυρίες για έναν κόσμο σε αποσύνθεση. Θέλοντας να κρατήσει στη μνήμη τα τεκμήρια που βρίσκει, τα αντιγράφει σε νέο περιβάλλον θεραπεύοντας, ως μελετητής αρχαίων κειμένων, χάσματα και σφάλματα με τη χρήση εκδοτικών συμβόλων. Η συγκίνηση όμως για την ιστορία του πόνου οδηγεί στη συναρμολόγηση, στην ανασύνθεση και στην ποιητική αποκατάσταση των κειμένων. Αποτέλεσμα, μια αφήγηση με αμφιλεγόμενη προέλευση, για την αλήθεια που μένει ή και που δημιουργούμε, υπό τον φόβο για το τέλος του ανθρώπινου είδους.

Μιλήσαμε μαζί της για την τελευταία της αυτή δουλειά και την ποίηση γενικότερα.

Τι είναι η ποίηση για εσένα;

Λέμε συχνά ότι η ποίηση ως είδος λόγου έχει μια «ιδιαίτερη γλώσσα», κι αυτό ερμηνεύεται με διάφορους τρόπους, καμιά φορά αποτελεί χρυσή ευκαιρία να τη βάλουμε στην άκρη. Για να φτάσεις μέχρι το κόκκαλο αυτής της γλώσσας -που είναι μια ανθρώπινη φωνή με δική της μουσική και αντίληψη-, διασχίζεις δύσκολα μονοπάτια: της σαγήνης και του θαυμασμού όταν διαβάζεις σπουδαία ποιήματα και της σκληρής δουλειάς αν προσπαθείς να αρθρώσεις δικό σου λόγο, να βρεις αν υπάρχει κάτι σημαντικό για τους άλλους να πεις. Στους στίχους ανακαλύπτεις κάτι που ξέρεις ή που υποψιάζεσαι, διασχίζεις τα σύνορα του εαυτού σου.

Δεν θα προσπαθούσα ποτέ να καταπιαστώ με αυτό το απαιτητικό είδος λόγου αν δεν συναντούσα ξένα ποιήματα. Υπό μία έννοια, η ποίηση γίνεται με την ανάγνωση και τη γραφή ένα πεδίο συναρπαστικών συναντήσεων. Η λογοτεχνία με την ιδιαίτερη αυτή αγέραστη φωνή φέρνει στην επιφάνεια πτυχές της εμπειρίας, πλέγματα αντιλήψεων και κόσμων που έχουν αποσιωπηθεί έναντι άλλων, εκείνων που έχουν γρήγορες ταχύτητες, αποφέρουν χρήματα και εστιάζουν σε νίκες. Αν αφαιρούσα τα ποιήματα από τη ζωή μου, μάλλον θα ήμουν κάποια άλλη.

Πότε άρχισες να γράφεις;

Η προσωπική επαφή μου με την ποίηση ήρθε σχετικά αργά, στο πανεπιστήμιο, κάπου στα 19-20 μου χρόνια. Είναι τόσο σπουδαίο να προσπαθείς να πεις κάτι με ακρίβεια, να βάζεις λέξεις σε μια ανεπανάληπτη σειρά, να εκνευρίζεσαι αν δεν λες αυτό που σκέφτεσαι ή αν αυτό που σκέφτεσαι δεν είναι επαρκές και πρέπει να δοκιμάσεις πάλι. Είναι τόσο ταπεινό συγχρόνως, όπως όταν προσπαθείς να σμιλέψεις μια πέτρα, θέλοντας να την κάνεις γλυπτό, δίχως να της αφαιρέσεις την τραχύτητα. Κάθε φορά αναρωτιέμαι όμως: είναι ποίηση αυτά;

Πώς γράφεις ένα ποίημα;

Για μένα ένα ποίημα αρχίζει όταν βρω τη σωστή τονικότητα. Μπορεί δηλαδή να πρόκειται για ένα δίστιχο. Είναι απαραίτητο οι δυο-τρεις πρώτοι στίχοι που καταγράφονται να μην ακούγονται σαν κάτι παλιό, ούτε σαν κάτι που έγραψα στο παρελθόν. Τότε μπορώ να συνεχίσω. Μερικές φορές ένα κείμενο προκύπτει ολόκληρο, με μια ανάσα -μιλώ για την πρώτη γραφή, το πρώτο χέρι-, όπως συνέβη στο δεύτερο ποιητικό βιβλίο μου, τη «Μαύρη Μωραλίνα» το 2010. Στην ηλικία που είμαι τώρα, αλλά και λόγω της εμπειρίας της μητρότητας που με καλεί να ρυθμίσω τον χρόνο από την αρχή, είναι τραγικά λίγες οι στιγμές που μπορώ να καθίσω να γράψω ελεύθερα κάτι που δεν αφορά τη δουλειά. Μα και οι «Μύθοι για το τέλος του κόσμου» άρχισαν να στήνονται από χειρόγραφες σημειώσεις, που γράφονταν εν κινήσει αλλά συνδέονταν με βιώματα που με διαμόρφωσαν, δεν είχα ακριβώς συνείδηση ότι έγραφα βιβλίο. Απλώς αντέγραψα τις σημειώσεις και είδα κάτι να συμβαίνει. Ο τρόπος που γράφονται τα ποιήματα σε ένα βιβλίο γίνεται μέρος της ιστορίας που αφηγείται.

Πόσο τα συναισθήματά σου και οι εμπειρίες σου μπαίνουν στην ποίηση σου;

Φαντάζομαι ότι η καταγωγή μου, το φύλο μου, η οικογενειακή μου ιστορία, οι ερωτικές μου εμπειρίες, η υγεία μου, τα μέρη που έχω επισκεφθεί, οτιδήποτε έχω ζήσει, τραυματικό, εκστατικό, αδιάφορο, οι ελλείψεις μου, υπάρχουν στη γραφή μου εμμέσως ή και πιο φανερά. Κάποιες εμπειρίες ξεπηδούν πιο εύκολα. Κάποιες άλλες πάλι, παρότι σημαντικές, δεν φτάνουν μέχρι το χαρτί ή ίσως εμφανίζονται με άλλο όνομα ή σε ακολουθία άλλων εικόνων.

Έχω την αίσθηση ότι, ακόμη κι αν αφαιρέσεις στίχους που έχουν κάποια βιωματική αξία, αυτοί οι στίχοι θα έχουν ορίσει ήδη το συναισθηματικό περιβάλλον ενός ποιήματος. Για παράδειγμα, στους «Μύθους για το τέλος του κόσμου» υπήρχε ένα ποίημα στην αρχή που αφαιρέθηκε. Ο ρόλος του ήταν να κατευθύνει την ιδέα του βιβλίου. Κράτησα από αυτό μόνο έναν στίχο, τον οποίο μετέφερα στο τέλος.

Θα έλεγα ακόμα ότι, όχι μόνο συναισθήματα και εμπειρίες, αλλά και στοιχεία του χαρακτήρα και της προσωπικότητας βρίσκεις στη σύνταξη ή στον ρυθμό, στην ανάσα του γραπτού ποιήματος. Μαθαίνεις πολλά από τα κείμενα, μερικές φορές περισσότερα από όσα μαθαίνεις για κάποιον στον οποίον μιλάς καθημερινά.

Για να είμαι όμως ειλικρινής, από ένα σημείο και μετά, ίσως δεν είναι εύκολο για όσους γράφουμε να διαχωρίσουμε το προσωπικό από το λογοτεχνικό πρόσωπο. Όσοι γράφουν βλέπουν τον εαυτό τους μέσα στα κείμενα, τα κείμενα έχουν την αυθεντικότητά τους, ακόμα κι αν δεν είναι αναγνωρίσιμος ο εαυτός με αυτοβιογραφικούς όρους.

Τα ίδια τα συναισθήματα και οι εμπειρίες έχουν συγχωνευτεί. Σε ποιον ανήκουν; Έχει σημασία; Σημασία έχει η διαχείρισή τους. Ένας αναγνώστης δεν ενδιαφέρεται για την περίπτωση του/της συγγραφέα ως φυσικού προσώπου αλλά για την ανεύρεση μιας ικανοποιητικής αλήθειας για τον άνθρωπο.

«Μύθοι για το τέλος του κόσμου». Πώς συμβάλλει ο τίτλος της συλλογής αυτής στο συνολικό της νόημα;

Με τη λέξη «μύθοι» ήθελα να αποδώσω την παράδοξη σχέση μεταξύ πραγματικότητας και μυθοπλασίας. Τελειώνει ο κόσμος ή πρόκειται για άλλον έναν μύθο; Ζούμε σε έναν δυστοπικό πλανήτη, από πού να το πιάσεις, ηθικά, οικολογικά, οικονομικά, υγειονομικά, και μοιάζει να τελειώνουν οι εποχές που γνωρίζαμε. Πόσες ψευδαισθήσεις να εφεύρεις. Δεν ήθελα ένα βιβλίο που να κλείνει απέξω τη φρίκη, αλλά που να την αποδέχεται χωρίς να την κάνει κτήμα του. Υπάρχει κάτι μακάβριο σίγουρα στη σκέψη ότι πρέπει να δεχτούμε τον θάνατο, για παράδειγμα, ως εμπειρία με την οποία πορευόμαστε. Πρέπει να πούμε τη λέξη «θάνατος» ακόμα κι αν προκαλεί αποστροφή. Αλλά αν πούμε τη λέξη, αυτό ήταν, τέλος; Δεν υπάρχει άλλο νόημα; Η Σιμπόρσκα μιλά για το θνητό χέρι που εκδικείται γράφοντας. Με απασχολεί, και ανεξάρτητα από την τέχνη, πώς μπορούμε να συντηρήσουμε την πίστη ώστε να συνεχίζουμε να τιμούμε τη ζωή ως αυταξία. Ακόμη και αν οι ιστορίες που αφηγούμαστε είναι μύθοι, δεν εξηγούν τον λόγο που ήρθαμε στον κόσμο, χαρίζουν στη ζωή μας κάτι πέραν της επιβίωσης, δημιουργούν μια κληρονομιά για τους επόμενους. Κάποιοι πρέπει να πουν «ιστορίες για τα βαθιά», για να παραπέμψω σε τίτλο βιβλίου μιας σπουδαίας ποιήτριας.

Τι ελπίζετε να πάρει ένας αναγνώστης από τη συλλογή αυτή;

Ζούμε σε μια εποχή που δεν διαβάζουμε ή δεν διαβάζουμε με τον παραδοσιακό τρόπο. Καταναλώνουμε κείμενα που είναι πάρα πολύ εύκολα στην κατανόηση, διαβάζουμε κάθετα στο κινητό και γρήγορα, έχουμε διαρκώς περισπασμούς. Κάποιοι πιστεύουν μάλιστα ότι ένα βιβλίο ποίησης δεν πρέπει καν να διαβάζεται από την αρχή μέχρι το τέλος, συνεχόμενα. Επομένως, εκείνο που εύχεται μέχρι και ο πιο κυνικός συγγραφέας είναι το βιβλίο του να τραβήξει το ενδιαφέρον. Ότι ίσως και να απελευθερώσει από το άγχος της μονοσήμαντης ερμηνείας, ίσως σταματήσει για λίγο τον χρόνο που τρέχει. Εμένα μου φτάνει το βιβλίο να τσακιστεί, να λερωθεί, να γεμίσει λέξεις, σχόλια, στο περιθώριο, έστω και αρνητικά. Θα ήταν κάτι παραπάνω από τύχη η αναγνωστική εμπλοκή μέσα στην πληθώρα εκδόσεων. Τι θα πάρουν οι αναγνώστες; Κρίνοντας από τη δική μου αναγνωστική εμπειρία, οι αναγνώστες θα πάρουν υπογραμμισμένους στίχους. Για να τους βρουν μετά από κάποια χρόνια και να αναρωτηθούν, μα γιατί το είχα υπογραμμίσει τότε αυτό;