Η «παρακαταθήκη» μιας πολιτιστικής πρωτεύουσας, όπως συνηθίζεται να αναφέρεται στην ευρωπαϊκή πρακτική των ΠΠΕ, έχει ιδιαίτερη σημασία. Το λέει και ο γενικός καλλιτεχνικός διευθυντής της «2023 Ελευσίς»Μιχαήλ Μαρμαρινός: «Μια πολιτιστική πρωτεύουσα γίνεται για το μετά της». Περιλαμβάνει τόσο το διάστημα που έχουμε διανύσει μέχρι τώρα και πρόκειται να κορυφωθεί με την τελετή λήξης αλλά και το αμέσως επόμενο διάστημα και αφορά την ολοκλήρωση καλλιτεχνικών και μη έργων, ενώ παράλληλα θα τεθούν οι πρακτικές βάσεις για την κεφαλαιοποίηση του συμβολικού «πολιτιστικού κεφαλαίου». Σε αυτά προστίθεται και η προσπάθεια που θα καταβληθεί μέσα στο 2024 ώστε να διατηρηθούν και να αξιοποιηθούν περαιτέρω η τεχνογνωσία και η δικτύωση που έχουν δημιουργηθεί σε ευρωπαϊκό και διεθνές περιβάλλον στον τομέα του πολιτιστικού τουρισμού, αναδεικνύοντας περαιτέρω την πόλη της Ελευσίνας και καθιστώντας την ελκυστικό πολιτιστικό προορισμό με διάρκεια.

Από τον Σεπτέμβριο του 2020 έως τον Δεκέμβριο 2023 έχουν πραγματοποιηθεί περισσότερες από 350 εκδηλώσεις καθαρά καλλιτεχνικού, πολιτιστικού, εκπαιδευτικού και επιμορφωτικού περιεχομένου, στο πλαίσιο τουλάχιστον 180 καλλιτεχνικών έργων. Έχουν συμμετάσχει περισσότεροι από 6.200 καλλιτέχνες, εργαζόμενοι στον πολιτισμό, αλλά και μέλη πολιτιστικών συλλόγων, παιδιά, έφηβοι, απλοί πολίτες. Τα τεκταινόμενα έχουν παρακολουθήσει μέχρι στιγμής περισσότεροι από 90.000 άνθρωποι με φυσική παρουσία.

Αν αλλάζει κάτι εμφανώς με αφορμή τη «2023 Ελευσίς» είναι η πόλη μέσα από την ενεργοποίηση κτιριακών εγκαταστάσεων και άλλων χώρων όπου φιλοξενούνται οι δράσεις που εντάσσονται στο συνολικό πρόγραμμα της πολτιτιστικής πρωτεύουσας, με αποκορύφωμα το έτος κατά το οποίο κάθε πόλη διατηρεί τον τίτλο.

Η παρακαταθήκη, στην οποία εμπίπτουν τρεις κατηγορίες έργων, έχει υπάρξει το πρώτο μέλημα και έχει απασχολήσει ίσως περισσότερο από οτιδήποτε άλλο τους ανθρώπους της διοργάνωσης. Σε επίπεδο προγράμματος περιλαμβάνει έργα που έχουν σχεδιαστεί με βάση τα χαρακτηριστικά της πόλης και μπορούν να λειτουργήσουν και στο μέλλον, καθιστώντας την Ελευσίνα ενεργό κέντρο πολιτιστικής εκπαίδευσης και δημιουργικότητας, αλλά και παραγωγής πολιτισμού σε εθνικό και διεθνές επίπεδο.

Από αυτά, ορισμένα είναι ήδη ενταγμένα σε κάποιο χρηματοδοτικό μηχανισμό. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα εξής: Αφηγηματική Αρχαιολογία, U(R)TOPIAS Ακαδημία Χορογραφίας, Εργαστήρι Προφορικής Ιστορίας (Open Eleusis), Αόρατος Χάρτης, Κέντρο Ανάπτυξης Ικανοτήτων και Εφαρμοσμένης Καινοτομίας (εξοπλισμός εργαστήριου ψηφιακής κατασκευής και κεραμικής «Eleusis Innovation Lab» με τα προγράμματα κατάρτισης «Culture Lab» για δημιουργικούς επαγγελματίες και επαγγελματίες του πολιτισμού), Ψηφιακή Πλατφόρμα Προβολής και Διανομής Έργου Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης.

Υπάρχουν επίσης ευρωπαϊκά προγράμματα όπως το έργο Heritact με ορίζοντα υλοποίησης το 2026. Για άλλα, όπως το Ecoculture Festival, η Συνάντηση Πολιτισμός 2030, τα Συνοικισμοί: Ένα Φεστιβάλ, Visual Arts Initiator, Αισχύλου Project κ.ά., έχοντας ολοκληρώσει τουλάχιστον έναν κύκλο, γίνονται ήδη ενέργειες και αναμένεται να διαφανεί η μελλοντική τους εξέλιξη.

Φεστιβάλ οικοπολιτισμού: Μία από τις βασικές δράσεις παρακαταθήκης του προγράμματος της 2023 Ελευσίς. Φωτ.: John Stathis

Η τρίτη κατηγορία αφορά έργα που εν εξελίξει όπως τα Μύθοι και Θρύλοι της Ελευσίνας (εργαστήρια αρχαίας κεραμικής σε συνεργασία με τον κεραμίστα Αθανάσιο Κατσαρά), Φωνές της Ελευσίνας (κοινοτικό ραδιόφωνο), Ελεύθερο Πανεπιστήμιο Ελευσίνας - IN SITU σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Πατρών, Πιλοτικές Πόλεις (Pilot Cities) κ.ά. με ορίζοντα ολοκλήρωσης έως και τον Απρίλιο του 2024.

Επιπλέον οριζόντιος στόχος του προγράμματος της πολιτιστικής πρωτεύουσας είναι η ενδυνάμωση των σχέσεων με ευρωπαϊκά δίκτυα πόλεων που έχουν σκοπό την ανταλλαγή μεθοδολογικών εργαλείων και καλών πρακτικών, όπως το ECoC Family (με περίπου 38 ενεργά μέλη-ευρωπαϊκές πόλεις), το Culture Next (περίπου 30 ευρωπαϊκές πόλεις) και οι Πιλοτικές Πόλεις (περίπου 16), αλλά και η συνέχιση θεσμών σε συνέργεια με διεθνείς οργανισμούς όπως το World Human Forum. Αυτό θα τοποθετήσει την Ελευσίνα στον ευρωπαϊκό χάρτη ως πολιτιστικό προορισμό.

Αν αλλάζει κάτι εμφανώς με αφορμή τη «2023 Ελευσίς» είναι η πόλη μέσα από την ενεργοποίηση κτιριακών εγκαταστάσεων και άλλων χώρων όπου φιλοξενούνται οι δράσεις που εντάσσονται στο συνολικό πρόγραμμα της πολιτιστικής πρωτεύουσας, με αποκορύφωμα το έτος κατά το οποίο κάθε πόλη διατηρεί τον τίτλο. Θα χρειαστεί να γίνει η παραλαβή αυτών των υποδομών και να κλείσουν γραφειοκρατικές διαδικασίες, ωστόσο πρέπει να σημειωθεί ότι για την ολοκλήρωση των έργων δεν θα χρειαστεί περαιτέρω επιχορήγηση από τη δημοτική αρχή και δεν θα επιβαρυνθεί ο δημοτικός προϋπολογισμός.

Το εμβληματικό εργοστάσιο ΙΡΙΣ του οποίου η καμινάδα και τα δυο παλαιότερα κτίσματα χαρακτηρίζονται ως διατηρητέα νεότερα μνημεία.

Στις κτιριακές εγκαταστάσεις της παρακαταθήκης εντάσσονται το Σινέ Ελευσίς, που θα λειτουργήσει ως πολυδύναμος χώρος τεχνών, φιλοξενώντας πλήθος δραστηριοτήτων στην κεντρική του αίθουσα καθώς και περιμετρικά, το EΛEVΣΙΣ Innovation Lab - Κέντρο Ανάπτυξης Ικανοτήτων και Εφαρμοσμένης Καινοτομίας που διαθέτει ένα πλήρως εξοπλισμένο εργαστήριο ψηφιακής κατασκευής με υπερσύγχρονο εξοπλισμό για κατασκευές από την τρισδιάστατη αναπαραγωγή έως διαδραστικά αντικείμενα.

Επίσης, το Παλαιό Ελαιουργείο-Σαπωνοποιείο στο οποίο ανακαινίστηκαν πλήρως τρεις εμβληματικές πέτρινες αποθήκες, το Παλαιό Δημαρχείο, που αποκαταστάθηκε και ανακαινίστηκε πλήρως, και είναι πλέον έτοιμο να φιλοξενήσει ποικίλες δραστηριότητες, το Πρώην Αναψυκτήριο-Εντευκτήριο Τεχνών που, επίσης ανακαινισμένο, θα φιλοξενεί καλλιτεχνικά και εκπαιδευτικά εργαστήρια, προβολές, εικαστικές εκθέσεις και συναντήσεις σε ένα κομβικό σημείο του παραλιακού μετώπου.

Τέλος, αποκαταστάθηκε και ανακαινίστηκε ως χώρος πολλαπλών δυνατοτήτων το Συγκρότημα Πρώην Ελαιουργικής, ο εσωτερικός χώρος ισογείου του Παλαιού Σιδηροδρομικού Σταθμού με σταθερό στόχο να αναδείξει το ταλέντο των δημιουργικών νέων της Ελευσίνας, το εμβληματικό εργοστάσιο ΙΡΙΣ του οποίου η καμινάδα και τα δυο παλαιότερα κτίσματα χαρακτηρίζονται ως διατηρητέα νεότερα μνημεία, το X-Bowling Art Center, του οποίου ο εσωτερικός χώρος μεταμορφώθηκε σε αίθουσα πολλαπλών χρήσεων.

Παράλληλα με τα κτίρια ενεργοποιήθηκαν εναλλακτικοί υπαίθριοι χώροι στο πλαίσιο της αστικής αναζωογόνησης και του ευρύτερου καλλιτεχνικού προγράμματος της «2023 Ελευσίς». Παραδείγματα αποτελούν το Arkopolis, ένα νέο πάρκο πολιτισμού που δημιουργήθηκε σε μια πρώην εγκαταλελειμμένη περιοχή, ένας χώρος πολιτισμού, συνεργασίας, συμπερίληψης και ελεύθερης δημιουργίας που περιλαμβάνει πρωτότυπες αρχιτεκτονικές και γλυπτικές κατασκευές όπως το The Ark, μια εντυπωσιακή ξύλινη κατασκευή που έφτιαξαν οι Βέλγοι TimeCircus, και το πρώτο Skatepark της ευρύτερης περιοχής, μια αποκλειστική δωρεά του Ιδρύματος Ωνάση στον δήμο Ελευσίνας που αποτελεί ήδη πόλο έλξης για λάτρεις του skateboard και του ποδηλάτου όχι μόνο από την Ελευσίνα και την Αθήνα αλλά και από γειτονικούς νομούς.

Το πρώτο Skatepark της ευρύτερης περιοχής, μια αποκλειστική δωρεά του Ιδρύματος Ωνάση στον δήμο Ελευσίνας.

Το The Ark, μια εντυπωσιακή ξύλινη κατασκευή που έφτιαξαν οι Βέλγοι TimeCircus.

Το πρώην κάμπινγκ «Όασις», ένα εγκαταλελειμμένο αλσύλλιο, ξαναζωντάνεψε στο πλαίσιο της αστικής ανάπτυξης της πόλης μέσω των δράσεων της «2023 Ελευσίς» και ιδιαίτερα του Ecoculture Festival και μετατρέπεται σταδιακά σε πολιτιστικό πάρκο, τονίζοντας και πάλι τη σχέση μας με τη φύση ως προϋπόθεση για τη βιώσιμη ανάπτυξη της σύγχρονης πόλης, ενώ δύο προβλήτες του παραλιακού μετώπου φιλοξενούν μόνιμες καλλιτεχνικές εικαστικές εγκαταστάσεις, αποτελώντας πόλο έλξης επισκεπτών και φιλότεχνου κοινού. Κάτι που προ πολιτιστικής πρωτεύουσας ήταν στα όρια του απαγορευμένου, ο όρμος της Βλύχας με τα εγκαταλελειμμένα πλοία, φιλοξένησε πλήθος καλλιτεχνικών έργων αλλά και εκπαιδευτικών δράσεων∙ πλέον θεωρείται απαραίτητη επίσκεψη για όποιον θέλει να γνωρίσει την Ελευσίνα σε βάθος.

Πέραν όλων αυτών, η δράση της πολιτιστικής πρωτεύουσας κληροδοτεί μια σειρά έργων στον δημόσιο χώρο που συνομιλούν με το αστικό τοπίο, εγκαταστάσεις, παρεμβάσεις στον αστικό ιστό. Το Μυστήριο 0 - ΑΥΤΗ - Μια Οντότητα του Philip Geffroy, που αναδύθηκε από τα σκοτεινά νερά της τελετής έναρξης, είναι πλέον κατάφωτο και εγκατεστημένο μόνιμα στο Παλαιό Ελαιουργείο. Πρόκειται για επιγραφικές εγκαταστάσεις σε τοίχους αυτής της πόλης με κείμενα απ’ όλους εκείνους που την περπάτησαν κάποτε, είτε κυριολεκτικά είτε μέσα από τα όνειρα.

Η τοιχογραφία που δημιουργήθηκε στο πλαίσιο της έκθεσης Μυστήριο 3 - Ελευσίνα Mon Amour αποτελείται από εικονικές παραστάσεις που εντόπισε στο ανενεργό εργοστάσιο της ΠΥΡΚΑΛ ο Κροάτης καλλιτέχνης Igor Grubić και βρίσκεται στην πρόσοψη του Παλαιού Ελαιουργείου. Το Panopticon, μια υπαίθρια, in situ εγκατάσταση στο προαύλιο του Παλαιού Ελαιουργείου είναι μια πλακόστρωτη επιφάνεια από κεραμικές πλάκες, ένα ψηφιδωτό μοτίβο με πολύχρωμο ζωγραφικό διάκοσμο 1.200 εγχάρακτων συμβόλων που αντλούν έμπνευση από την ιστορία της Ελευσίνας.

Στις κτιριακές εγκαταστάσεις της παρακαταθήκης εντάσσεται το Σινέ Ελευσίς.

Μια τριλογία φωτιστικών εγκαταστάσεων στην πλατεία Αγίας Μαρκέλλας από την ομάδα εικαστικού φωτισμού Beforelight, ένας κατάφωτος «αστερισμός» που θα κοσμήσει την πόλη είναι η πρωτότυπη φωτιστική εγκατάσταση με τίτλο Μυστήριο 4 - Φωτεινά Ξυστά, αποτέλεσμα συμμετοχικού σχεδιασμού εργαστηρίων στα οποία συμμετείχαν κάτοικοι της Ελευσίνας.

Το Μυστήριο 48 - Φωτοσυνάξεις αποτελείται από νέα φωτιστικά στοιχεία που εμφανίζονται σαν φωτεινή τοιχογραφία σε μια νέα σύνθεση στην περιοχή του εργοστασίου ΙΡΙΣ, και μια νέα δημιουργία στη γειτονιά των Ποντίων της Ελευσίνας, το Μυστήριο 404 - Πέρασμαν. Με το επιγραφικό έργο Μυστήριο 19 - What a lovely spot ο Τίμοθυ Λασκαράτος και η ομάδα Cultterra συγγράφουν και ερμηνεύουν ένα πιθανό σενάριο αγάπης στην προβλήτα. Στο ίδιο μέρος η καλλιτέχνις Πέγκυ Ζάλη δημιουργεί τοΜυστήριο 19 - Γυναικείοι Ψίθυροι, αναφορά στο μοναδικό ελευσίνιο ανεξάρτητο φεμινιστικό περιοδικό με τον ομώνυμο τίτλο.

Πέγκυ Ζάλη, Γυναικείοι Ψίθυροι (1984-1985), Εγκατάσταση, Ελευσίνα 2022. Φωτ.: THE-ARCHLABYRINTH

Ο γλύπτης Ανδρέας Λόλης δημιουργεί in situ το έργο «Καλαμιές», μια γλυπτική εγκατάσταση-παρακαταθήκη του έργου Μυστήριο 77 – Πίσω από το θέατρο, στο Παλαιό Δημαρχείο. Ο Νίκος Μακαρούνας έφτιαξε την εικαστική εγκατάσταση Μυστήριο 146 - Transitions to light, φωτεινές επιγραφές στις οποίες αναγράφονται σύντομα «κείμενα μετάβασης». Η Χαρά Πιπερίδου είναι η δημιουργός του Μυστηρίο 118 - Ρωγμή, μιας εικαστικής εγκατάστασης από υλικά που σηματοδοτούν αλληγορικά τις διαφορετικές ιστορικές περιόδους της Ελευσίνας.

Ο Κώστας Μπασάνος, με την in situ εγκατάσταση Μυστήριο 95 - Επιφάνεια στο παραλιακό μέτωπο, σηματοδοτεί την άφιξη, την αναμονή αλλά και την αναχώρηση. Οι Flux-οffice δέρνουν στο Παλαιό Ελαιουργείο τη φωτεινή εγκατάσταση Μυστήριο 6 - «Τόσο ωραία όσο εδώ αποκλείεται να είναι στον Παράδεισο» που αντλεί έμπνευση από τις επιγραφές εμπορικών και βιομηχανικών επιχειρήσεων της περιοχής.

Μystery 134 "Persefoni Red Carpet". Φωτ.: Γιάννης Κουσκούτης

Οι Αλέξανδρος Σιμόπουλος και SIMEK παρεμβαίνουν με γκράφιτι σε έναν «αδέσποτο» χώρο στο κέντρο της Ελευσίνας με τη δημιουργία Μυστήριο 69 - Greekies. Η Ελευθερία Ντεκώ τοποθετεί πέντε φωτιστικές εγκαταστάσεις σε διαφορετικά σημεία της πόλης, που συνθέτουν μια φωτεινή διαδρομή στο έργο Μυστήριο 89 - Elefsina by night. Η Έλενα Δήμητρα Χαντζή με το Μυστήριο 144 - Άσε κάτι που κάποτε αγάπησες στο Παλαιό Δημαρχείο στήνει μια διαδραστική εγκατάσταση ελεύθερης προσφοράς αντικειμένων που στη συνέχεια θα γίνουν έργα τέχνης.

Ένας άδειος, έρημος και εγκαταλελειμμένος χώρος μεταμορφώθηκε σε εύφορο κήπο όπου μέσα από ενεργοποιήσεις και περφόρμανς θα επιχειρηθεί η αναβίωση του αφηγήματος της αρχαίας Ελευσίνας και της αρχαίας Ελλάδας μέσω του έργου Μυστήριο 200 - Μυθολογικοί Κήποι στο ΙΡΙΣ υπό την καλλιτεχνική διεύθυνση Brian Michaels.​

Οι εγκαταστάσεις του Παλαιού Ελαιουργείου στην Ελευσίνα. Πηγή Δήμος Ελευσίνας

​Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO/ Αργυρώ Μποζώνη