Άστοχη ενέργεια που ακυρώνει όλη την προηγούμενη δουλειά που έγινε επί Αρχιεπισκόπου Χρυσοστόμου Α΄ και είχε ως αποτέλεσμα τη φυλάκιση του Ντικμέν, θεωρεί ο Στέλιος Περδίκης την τακτική που ακολουθείται πλέον για επιστροφή των θρησκευτικών κειμηλίων με την αγορά τους. Ο αρχαιολόγος και διευθυντής του Μουσείου Ιεράς Μονής Κύκκου μιλά για τον σημαντικό ρόλο της Τασούλας Χατζητοφή στην υπόθεση Ντικμέν, την υπόθεση Ντέιβιντ Τζόνσον και τις ενέργειες που πρέπει να γίνονται στους επαναπατρισμούς κυπριακών πολιτστικών έργων.

Τι γνωρίζετε για τη μεγαλύτερη υπόθεση αρχαιοκαπηλίας στην Κύπρο, γνωστή ως υπόθεση Ντικμέν;

Πρόκειται για μια ιδιαίτερα σημαντική υπόθεση που ξεκινά στις αρχές του 1997. Η Τασούλα Χατζητοφή μόνη της με συντονισμένες παρασκηνιακές διεργασίες και με πληροφορίες από τον Μισέλ Φον Ράιν, Ολλανδό έμπορο έργων τέχνης και πρώην συνεργάτη του Ντικμέν, καταφέρνει να διεισδύσει στον υπόκοσμο της αρχαιοκαπηλίας και να πλησιάσει τον Αϊντίν Ντικμέν, ίσως τον μεγαλύτερο οργανωμένο αρχαιοκάπηλο της πολιτιστικής μας κληρονομιάς μετά την τουρκική εισβολή του 1974 και να οδηγήσει τις γερμανικές αρχές στη σύλληψη και ακολούθως στην καταδίκη και φυλάκισή του. Ώς εδώ η αφήγηση για την υπόθεση Ντικμέν ακούγεται εύκολη. Πίσω απ' αυτό υπάρχει όμως μεγάλη δουλειά και εκτεταμένοι κίνδυνοι. Για να οδηγήσει τη γερμανική Αστυνομία στα ίχνη του Ντικμέν, η Τασούλα Χατζητοφή εκτός από οικονομικό κόστος, ξόδεψε πολύ χρόνο και ενέργεια, απειλήθηκε η ζωή όχι μόνον της ίδιας αλλά και μελών της οικογένειάς της.

Η υπόθεση Ντικμέν έλαβε χώρα, επί Αρχιεπισκόπου Χρυσοστόμου Α΄, ο οποίος δεν ήθελε να υπάρχει καμιά οικονομική δοσοληψία με τον αρχαιοκάπηλο για επιστροφή των κλεμμένων, προβάλλοντας ισχυρούς λόγους ηθικής. Για αυτόν τον λόγο, η υπόθεση πήρε τη νομική οδό και ο Ντικμέν κατέληξε στη φυλακή. Θεωρώ ότι πρόκειται για ένα μοναδικό σε παγκόσμια κλίμακα γεγονός, μια απλή πρόσφυγας από την Αμμόχωστο να καταφέρει να βάλει φυλακή έναν διαβόητο μεγαλοαρχαιοκάπηλο στη Γερμανία και να ξεσκεπάσει το διεθνές κύκλωμα αρχαιοκαπηλίας στις κατεχόμενες από την Τουρκία περιοχές της Κύπρου. Από τα 5.500 τεμάχια που εντοπίστηκαν στα διαμερίσματα του Ντικμέν, ο αείμνηστος βυζαντινολόγος, Αθανάσιος Παπαγεωργίου, κατάφερε να ταυτοποιήσει 350 τεμάχια ως κυπριακά. Τα περισσότερα είναι εικόνες, σκεύη κ.λπ., τα οποία επιστράφηκαν στην Αρχιεπισκοπή.

Θεωρείτε ότι υπήρξε υπόσκαψη από κάποιους για τη δόξα μιας τόσο μεγάλης επιτυχίας;

Με την αποκάλυψη της υπόθεσης Ντικμέν η οποία θεωρείται ότι είναι η μεγαλύτερη επιτυχία ανεύρεσης πολιτιστικών θησαυρών ανά τον κόσμο μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ήταν φυσικό να ξεκινήσουν να εμπλέκονται οι διάφορες αρμόδιες υπηρεσίες της Δημοκρατίας, επιδιώκοντας να αποκτήσουν ρόλο στην όλη υπόθεση πολλές φορές και εις βάρος της Τασούλας Χατζηττοφή. Υπάρχει, ωστόσο, μια σοβαρή ειδοποιός διαφορά, η Τασούλα δεν είναι δημόσιος υπάλληλος, δεν πληρώνεται και ό,τι έκανε ήταν από την αγάπη για τον τόπο της. Με πολλούς και διάφορους τρόπους τελικά η Τασούλα περιθωριοποιήθηκε. Με τον Αρχιεπίσκοπο Χρυσόστομο Β΄ υπήρξαν αλλαγές στις διαδικασίες που ακολουθούνταν, σε σχέση με την τακτική του προηγούμενου προκαθήμενου της Εκκλησίας της Κύπρου ως προς την απόκτηση-επαναπατρισμό των θρησκευτικών θησαυρών.

Θεωρείτε ότι η τακτική που ακολουθείται για επιστροφή των θρησκευτικών κειμηλίων είναι η ενδεδειγμένη, ή υπάρχουν και άλλοι τρόποι για να πετύχουμε το επιθυμητό αποτέλεσμα;

Όσον αφορά τα πρόσφατα επαναπατρισθέντα αντικείμενα που προέρχονται από τα κατασχεθέντα από τον Ντικμέν, ενώ τεχνοτροπικά ήταν ξεκάθαρο ότι ήταν κυπριακά, δεν ήταν δυνατό να δηλωθεί από πού ακριβώς κλάπηκαν. Εκκλησιαστικοί και κρατικοί παράγοντες αποφάσισαν να τα αγοράσουν από τις γερμανικές αρχές καταβάλλοντας κάποιο χρηματικό ποσό. Η Τασούλα Χατζητοφή διαχώρισε τη θέση της, χαρακτηρίζοντας απαράδεκτο το γεγονός αυτό. Η ίδια είχε δρομολογήσει παρέμβαση στη γερμανική κυβέρνηση ώστε να δοθούν τα αντικείμενα πίσω στην Κύπρο δωρεάν για λόγους ηθικής, ως ένδειξη καλής θέλησης από πλευράς της γερμανικής κυβέρνησης στο πλαίσιο των 50χρονων από την τουρκική εισβολή. Δεν είναι δυνατόν αντικείμενα, τα οποία είναι προϊόν αρχαιοκαπηλίας, κάτι που έχει τεκμηριωθεί δικαστικά με την καταδίκη του Ντικμέν, να ερχόμαστε να τα αγοράζουμε. Η δική μου γνώμη είναι ότι η Τασούλα έχει απόλυτο δίκιο. Η αγορά τους ήταν μια άστοχη ενέργεια που ακυρώνει όλη την προηγούμενη δουλειά που έγινε επί Αρχιεπισκόπου Χρυσοστόμου Α΄ και είχε ως αποτέλεσμα τη φυλάκιση του Ντικμέν. Πέραν της υπόθεσης Ντικμέν υπάρχουν και θα εξακολουθήσουν να υπάρχουν περιπτώσεις εντοπισμού, στην παγκόσμια αγορά, έργων τέχνης κλεμμένων κυπριακών θησαυρών. Το θέμα του επαναπατρισμού είναι αρκετά πολύπλοκο. Η κάθε υπόθεση πρέπει να τυγχάνει χειρισμού αναλόγως των ιδιαιτεροτήτων της. Εάν δεν υπάρχουν στοιχεία για να πάμε στα δικαστήρια, εάν δεν γνωρίζουμε ποιος τα καπηλεύτηκε τότε, πρέπει να ψάξουμε για άλλες λύσεις. Για παράδειγμα, εάν είναι οικονομικά συμφέρον να αγοράσεις ένα αντικείμενο, παρά να μπεις σε έναν μακροχρόνιο και πολυέξοδο δικαστικό αγώνα με αβέβαιο αποτέλεσμα, τότε χωρίς δισταγμό πρέπει να το αγοράσουμε ή διαφορετικά θα χάσουμε το έργο για πάντα. Ως Κύπρος έχουμε στα χέρια μας τις αποφάσεις δύο εμβληματικών δικών οι οποίες έγιναν εκτός Κύπρου (Κανακαριά-Ινδιανάπολη, Τασούλα Χατζητοφή-Μόναχο), οι οποίες περίτρανα αποδεικνύουν ότι στις κατεχόμενες από την Τουρκία περιοχές της Κύπρου διεξάγεται συστηματική αρχαιοκαπηλία.

Όταν μιλάμε ουσιαστικά για αγορά των θρησκευτικών κειμηλίων για τι ποσά αναφερόμαστε; Υπήρξαν ανάλογες περιπτώσεις και στο παρελθόν;

Δεν είμαι σε θέση να γνωρίζω τα ποσά. Υπάρχουν όμως και άλλες περιπτώσεις που αγοράστηκαν κλεμμένοι θησαυροί. Όπως για παράδειγμα, οι δύο μεγάλες εικόνες από τον ναό του Αγίου Ιακώβου στο Τρίκωμο, όπου έγινε εξώδικος συμβιβασμός με τον κάτοχό τους και κάποιοι επιφανείς Κύπριοι πλήρωσαν, όπως και για το ψηφιδωτό του Αποστόλου Ανδρέα από την Παναγία της Κανακαριάς για το οποίο πάλι πληρώθηκε κάποιο χρηματικό ποσό. Μάλιστα όταν αγοράστηκε το ψηφιδωτό του Αποστόλου Ανδρέα η Χατζηττοφή διαχώρισε τη θέση της με ανακοίνωσή της στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, τονίζοντας ότι, όποιος έχει στην κατοχή του ψηφιδωτό της Κανακαριάς δεν μπορεί να απαιτεί χρήματα για την επιστροφή του, ακόμη και συμβολικό ποσό, επειδή η δημοσιότητα γύρω από τη λεηλασία της συγκεκριμένης εκκλησίας και η απόφαση του δικαστηρίου ότι τα ψηφιδωτά της αφαιρέθηκαν με βάναυσο τρόπο και πουλήθηκαν στο εξωτερικό, ήταν εκτεταμένη και γνωστή σε όλο τον κόσμο. Η περίπτωση της δίκης της Ινδιανάπολης που αφορούσε τέσσερα ψηφιδωτά της Κανακαριάς και της υπόθεσης του Μονάχου όπου στην κατοχή του Ντικμέν βρέθηκε σημαντικός αριθμός κλεμμένων θησαυρών της Κύπρου μεταξύ των οποίων τα σπαράγματα ψηφιδωτών της ίδιας εκκλησίας που απεικονίζουν τον Απόστολο Θαδδαίο και τον Απόστολο Θωμά, μελετήθηκαν από ειδικούς σε διεθνή συνέδρια και αποτελούν παράδειγμα λεηλασίας πολιτιστικής κληρονομιάς για όλο τον κόσμο.

Υπάρχουν και άλλα αντικείμενα από τη συλλογή του Ντικμέν που δεν επέστρεψαν στην Κύπρο;

Σύμφωνα με ισχυρισμούς των κληρονόμων του Ντικμέν, βρίσκεται στην κατοχή τους σημαντική ποσότητα έργων τα οποία έχουν κρυμμένα σε αποθήκες σε διάφορες χώρες. Εδώ είναι που πρέπει να ενεργοποιηθούν οι κυπριακές αρχές, κρατικές και εκκλησιαστικές, για να μπορέσουν να εντοπιστούν και τα υπόλοιπα κυπριακά αντικείμενα. Το ερώτημα ωστόσο είναι ποιοι από τους κρατικούς φορείς και ποια άτομα μπορούν να παρεισφρήσουν στα κυκλώματα των αρχαιοκάπηλων για να εντοπίσουν και τα υπόλοιπα αντικείμενα. Δεν νομίζω ως Κύπρος να είμαστε τόσο τυχεροί ώστε να έχουμε μιαν άλλη Τασούλα η οποία θα μπορέσει να το ξανακάνει.

Ποιες άλλες προσπάθειες βρίσκονται σε εξέλιξη για να επιστρέψουν στο νησί μας άλλοι θρησκευτικοί και πολιτιστικοί ανεκτίμητοι θησαυροί;

Πέρα από την υπόθεση Ντικμέν, μια άλλη πολύ σημαντική υπόθεση, και οφείλονται πολλές ευχαριστίες στην Τασούλα, είναι η υπόθεση Ντέιβιντ Τζόνσον. Πρόκειται για Άγγλο συλλέκτη ο οποίος μέσα από νόμιμες αγορές στην Ευρώπη δημιούργησε μια καταπληκτική συλλογή κυπριακών αρχαιοτήτων στο Λονδίνο. Διευκρινίζω ότι με την αναφορά σε νόμιμες αγορές εννοούμε ότι έχει χαρτιά και αποδείξεις ότι προέρχονται από δημοπρασίες σε ευρωπαϊκές χώρες και δεν διεκδικούνται από κανένα ως κλοπιμαία. Εδώ και μια δεκαετία το κράτος κωλυσιεργεί για αυτή την υπόθεση. Αρχικά ο Τζόνσον εισηγήθηκε να δωρίσει τη συλλογή του στο Κυπριακό Μουσείο, με μόνο αντάλλαγμα εκεί που θα εκτεθεί, να αναφέρεται ότι είναι η συλλογή του. Η εισήγησή του απορρίφθηκε και το θέμα δεν προχώρησε. Η Τασούλα Χατζητοφή, έφερε σε επαφή τον Τζόνσον με το Μουσείο Κύκκου για να μας δωρίσει τα αντικείμενα. Έγιναν όλες οι διαδικασίες, υπογράφηκαν οι συμφωνίες και ακόμη και σήμερα παρεμποδίζεται ο επαναπατρισμός τους. Μια άλλη περίπτωση είναι η συλλογή Μαντ (ιδρυτή της Κυπριακής Μεταλλευτικής Εταιρείας γνωστής ως CMC) που σήμερα βρίσκεται στην Καλιφόρνια των ΗΠΑ και αριθμεί πέραν των 250 κυπριακών αρχαιοτήτων. Με ενέργειες της υφυπουργού Πολιτισμού, Βασιλικής Κασσιανίδου, όταν ακόμη ήταν καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, η συλλογή αυτή δωρίσθηκε στο Πανεπιστήμιο Κύπρου (υπογράφτηκε η σχετική συμφωνία το 2018 επί πρυτανείας Κωνσταντίνου Χριστοφίδη) και αναμένεται ο επαναπατρισμός.

Θέλω να ενημερώσω όσους θέλουν να συμβάλουν στους επαναπατρισμούς κυπριακών πολιτιστικών έργων ότι ο Φον Ράιν, βασικός συνεργάτης του Ντικμέν, έχει πεθάνει πριν από μερικές ημέρες. Αυτός είχε καταθέσει έγγραφο στο οποίο αναφέρει ότι η εικόνα του Αποστόλου Πέτρου που βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο είναι προϊόν κλοπής από την Κύπρο μετά την τουρκική εισβολή. Αναφέρει επίσης ότι ο ίδιος προσωπικά τη μετέφερε από την Κύπρο στην Ελλάδα, την έδωσε σε γνωστό συντηρητή στην Ελλάδα, ο οποίος μετά τη συντήρησή της, την πώλησε στο Βρετανικό Μουσείο. Οι επίδοξοι κυνηγοί κλεμμένων εικόνων ας τα βάλουν με το Βρετανικό Μουσείο και ας επαναπατρίσουν την ιδιαίτερα αξιόλογη εικόνα του Αποστόλου Πέτρου, εξαίρετο έργο βυζαντινής τέχνης του 14ου αιώνα. Η πολιτιστική κληρονομιά ενός τόπου αφηγείται την ιστορία ενός λαού. Η καταστροφή της αποτελεί εργαλείο εθνοκάθαρσης και διαγραφής της Ιστορίας. Γι’ αυτό κάθε προσπάθεια ανάκτησης και επαναπατρισμού της πρέπει να έχει ως κίνητρο την όσο το δυνατόν αποκατάσταση της δικαιοσύνης.