Η μελέτη των γλωσσικών τοπίων (linguistic landscapes) είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη τα τελευταία είκοσι χρόνια και η πρόσφατη έρευνα των γλωσσικών τοπίων σε Ελλάδα και Κύπρο έχει οδηγήσει σε πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα σχετικά με τη χρήση της γλώσσας στο δημόσιο πεδίο. Τα γλωσσικά τοπία είναι συνδυασμοί χώρων και κειμένων, όπου τα κείμενα είναι σε συνέργεια με άλλους σημειωτικούς πόρους όπως η αρχιτεκτονική, ο αστικός σχεδιασμός, η ανθρωπογεωγραφία κ.λπ. (Blommaert 2013, Jaworsky & Thurlow 2010, Shohamy, Ben-Rafael & Barni 2010). Στη μελέτη των γλωσσικών τοπίων είναι πια κοινή παραδοχή ότι ο χώρος διαθέτει γεωγραφικές, υλικές, αρχιτεκτονικές, ανθρωπογεωγραφικές, ταξικές διαστάσεις, και η γλώσσα που παράγεται σε συγκεκριμένους χώρους μπορεί να ερμηνευθεί μόνο σε σχέση με αυτούς. Επιπλέον, η μελέτη των γλωσσικών τοπίων αναδεικνύει την ύπαρξη δυναμικών και πολυσχιδών γλωσσικών ρεπερτορίων που χαρακτηρίζονται από υπερποικιλότητα και διαγλωσσικότητα, δημιουργική δηλαδή εστίαση στη γλώσσα και χρήση πολλαπλών γλωσσικών πόρων από ποικίλες γλώσσες, διαλέκτους, επίπεδα ύφους κ.λπ. με σκοπό την παραγωγή νέων κοινωνικών νοημάτων και την επανανοηματοδότηση ταυτοτήτων, δομών και πτυχών της κοινωνικής ζωής.

Στη συνέχεια θα περιγράψω τα ευρήματα έρευνας ενός αστικού γλωσσικού τοπίου της Λευκωσίας, της περιοχής της Φανερωμένης-Ταχτακαλά (Tsiplakou 2023). Πρόκειται για περιοχές του διαιρεμένου κέντρου της πόλης που για πολλές δεκαετίες ήταν περίπου εγκαταλελειμμένες λόγω της γειτνίασης με την πράσινη γραμμή και θεωρούνταν επικίνδυνες ή χαμηλής επισκεψιμότητας. Ωστόσο τα τελευταία χρόνια, και ιδιαίτερα μετά το άνοιγμα των οδοφραγμάτων το 2003, οι περιοχές εμφανίζουν ανάπτυξη παρά την οικονομική κρίση. Συλλογικά οι περιοχές χαρακτηρίζονται από τις Λευκωσιάτισσες/ τους Λευκωσιάτες ως «παλιά πόλη» και είναι αντιληπτές ως ένας χώρος ακόμα τραυματισμένος, οριακός αλλά και ενδιαφέρον. Δύο χαρακτηριστικά που ελκύουν αμέσως την προσοχή είναι τα εγκαταλελειμμένα κτήρια και η κυριαρχία κειμένων πάνω στους τοίχους: πολιτικά και άλλα συνθήματα, ανακοινώσεις, γκράφιτι, στένσιλ, αφίσες, αλλά και ποιήματα και εκφράσεις που είναι σκόπιμα ακατανόητες, είναι τα κείμενα που δεσπόζουν στην περιοχή. Αυτό που επίσης εντυπωσιάζει είναι οι διάφοροι τρόποι με τους οποίους τα κείμενα τα ίδια επισημαίνουν αφενός τη σχέση τους με τον χώρο και αφετέρου τη σχέση τους με τη γλώσσα: η κυπριακή διάλεκτος, η εναλλαγή κωδικών μεταξύ κυπριακής και πρότυπης ελληνικής, η πολυγλωσσία, αλλά και η αντιγραμματικότητα και η ανατροπή των συμβάσεων της γραφής, είναι βασικά χαρακτηριστικά των κειμένων του τοπίου.

Τα επίσημα κείμενα του τοπίου (π.χ. πινακίδες με οδωνύμια) προφανώς δεν έχουν αυτά τα χαρακτηριστικά. Αντιθέτως, κυριαρχεί η πρότυπη ελληνική. Το αντίθετο συμβαίνει με τη ζωγραφική με στένσιλ, τα γκράφιτι, τα συνθήματα και τα άλλα κείμενα του τοπίου. Συνήθως κυριαρχεί η διάλεκτος, όπως στην έκφραση «Το πουλλίν επέτασεν», στην Εικόνα 1.

Εικόνα 1: «Το πουλλίν επέτασεν».

Στα κείμενα εμφανίζεται και πληθώρα άλλων γλωσσών, με κυρίαρχη την αγγλική: Το «Fight Sexism» [εικόνα 2] είναι φεμινιστικό σύνθημα στον τοίχο κτηρίου της Αρχιεπισκοπής και το «Smash Patriarchy Riot Like A Grrl» [εικόνα 3] φεμινιστικό σύνθημα σε κτήριο ακριβώς απέναντι.

Εικόνα 2: «Fight Sexism».

Εικόνα 3:«Smash Patriarchy Riot Like A Grrl».

H αγγλική είναι μία μόνο από τις γλώσσες του τοπίου: στα κείμενα βρίσκουμε και τουρκικά (π.χ. «Kapitalizme karşı kuirler», γαλλικά (π.χ. «La Beauté Est Dans La Rue» και ισπανικά, π.χ. «Revolución Feminista»). Σε αρκετά κείμενα εμφανίζεται διάλεκτος με εναλλαγή κωδικών αλλά και με εναλλαγή συστημάτων γραφής, όπως αυτό που είναι γραμμένο σε τοίχο [εικόνα 4]: «Hipsters, πατριώτες, σεξιστές: Φκάρτε φάουσα».

Εικόνα 4: «Hipsters, πατριώτες, σεξιστές: Φκάρτε φάουσα».

Αντίστοιχες ανατροπές των συμβάσεων της γραφής έχουμε και αλλού, π.χ. στην εικόνα 5: «Να ξανακάμουμε τη Λευκωσία ΧΤΙJO», ο λατινικός χαρακτήρας <J> χρησιμοποιείται για να αποδώσει τον κυπριακό φθόγγο [tʃ], ενώ στην πρόταση «O Papas o pashis τρώει ούλλων την φατζί» [εικόνα 6] γίνεται μια απροσδόκητη εναλλαγή από λατινικούς σε ελληνικούς χαρακτήρες.

Εικόνα 5: «Να ξανακάμουμε τη Λευκωσία ΧΤΙJO».

Εικόνα 6: «O Papas o pashis τρώει ούλλων την φατζί».

Επίσης συχνά εμφανίζονται κείμενα που δεν ακολουθούν τους γραμματικούς κανόνες της ελληνικής, όπως το «Είμαστεν ούλλοι μετανάστριες» [εικόνα 7], όπου υπάρχει σκόπιμη διαφορά γένους ανάμεσα στο υποκείμενο και το κατηγορούμενο.

Εικόνα 7: «Είμαστεν ούλλοι μετανάστριες».

Το τοπίο της «παλιάς πόλης» φαίνεται ότι είναι ένα ιδεολογικό πεδίο που χαρακτηρίζεται από αντικανονιστικότητα: το περιεχόμενο πολλών από τα κείμενα που εξετάσαμε παραπέμπει με σαφήνεια σε τοπίο πολιτικά ανατρεπτικό (αντιεξουσιαστικό, αντιφασιστικό, φεμινιστικό, αντικανονιστικό, queer κ.λπ.). Φαίνεται επίσης ότι η κατασκευή της ανατρεπτικότητας του τοπίου στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στο γεγονός ότι ο χώρος του, ως σημειωτικός πόρος, είναι γεωγραφικά, οικονομικά, πολιτικά και πολιτισμικά οριακός (liminal) καθώς καταλαμβάνει ένα αόρατο και ευάλωτο συμβολικό μεσοδιάστημα, κοντά στην πράσινη γραμμή, με ανεξίτηλα τα ίχνη του ιστορικού τραύματος, αλλά που αντιμετωπίζεται επίσης συμβολικά ως η πολυπολιτισμική ζώνη της πρωτεύουσας, που χαρακτηρίζεται τόσο από την ανέχεια και την περιθωριοποίηση των μεταναστριών/τών κατοίκων της όσο και από πολυγλωσσία και τάσεις κοινωνικής κινητικότητας. Θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι η οριακότητα και η αντικανονικότητα αυτού του χώρου τον καθιστούν ένα πρόσφορο πεδίο έκφρασης ποικίλων ανατροπών, καθώς και ότι ο χώρος γίνεται πεδίο διαρκούς διαλεκτικής αντιπαράθεσης με κυρίαρχες συντηρητικές πολιτισμικές και γλωσσικές ιδεολογίες, και οι «αποκλίνουσες» χρήσεις της γλώσσας μπορούν να γίνουν κατανοητές ως ενδείκτες αντικανονιστικότητας στο πλαίσιο του συγκεκριμένου γεωγραφικού χώρου.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Blommaert, J. (2013) Ethnography, Superdiversity and Linguistic Landscapes. Chronicles of Complexity. Clevedon: Multilingual Matters.

Jaworsky, A. & C. Thurlow (επιμ.) (2010) Semiotic Landscapes: Language, Image, Space. London: Continuum.

Shohamy, E., E. Ben-Rafael & M. Barni (επιμ.) (2010) Linguistic Landscape in the City. Bristol: Multilingual Matters.

Themistocleous, C. (2020) Multilingual voices of unification in ‘No man’s land’: Evidence from the Linguistic Landscape of Nicosia’s UN-controlled buffer zone. In Linguistic Landscape, 6(2),155-182.

Themistocleous, C. (2019) Conflict and unification in the multilingual landscape of a divided city: the case of Nicosia’s border. Journal of Multilingual and Multicultural Development, 40(2), 94-114.

Tsiplakou, S. (2023) Conflictual translanguaging in the linguistic landscape of a divided city. Journal of Language Aggression and Conflict 11. https://doi.org/10.1075/jlac.00081.tsi