Θα πει «το νησίν της Κύπρου» στα οθωμανικά. Έτσι εμφανίζεται η Κύπρος στην απογραφή περιουσιών του 1832/33. Τα σοβαρά κοινωνικοοικονομικά προβλήματα του νησ̆ιού οδηγήσαν μεγάλο μέρος του πληθυσμού στη μετανάστευση, κυρίως στην Ανατολίαν τζ̆αι την Συρίαν. Χριστιανοί εξισλαμιστήκαν για να μεν πληρώννουν επιπλέον φόρο, ενώ άλλοι εγίναν δούλοι σε μοναστήρκα ή τσιφλίτζ̆ια – ως άποροι εν επληρώνναν φόρον. Το αποτέλεσμαν ήταν να αλλάξει η ισορροπία του πληθυσμού μεταξύ Χριστιανών τζ̆αι Μουσουλμάνων. Κάθε φοράν που οι Μουσουλμάνοι ήταν παραπάνω που το 1/3 του πληθυσμού, οι Οθωμανοί εξέραν ότι είχαν πρόβλημαν. Που την μιάν, οι φόροι ήταν πιο λλίοι τζ̆αι που την άλλην εμειώννουνταν τα εργατικά σ̆έρκα σε μιαν οικονομίαν εντατικής αγροτικής εργασίας. Άρα οι επιπτώσεις ήταν αλυσιδωτές σε ούλλην την κοινωνίαν. Κάθε φοράν που άλλασσεν η αναλογία 2:1 η Κωνσταντινούπολη επροσπαθούσεν να λάβει μέτρα βελτίωσης των κοινωνικοοικονομικών συνθηκών τζ̆αι να δώσει κίνητρα να επιστρέψουν όσοι εφύαν.

Το 1832/33, οι Οθωμανοί είπαν να δοκιμάσουν τζ̆αι κάτι άλλον. Να καταγράψουν ούλλες τες περιουσίες του νησ̆ιού για να καταλάβουν τι συμβαίνει τζ̆αι να δουν ποια εν τα δεδομένα της οικονομίας. Η απογραφή τούτη εν καταγεγραμμένη σε τέσσερα κατάστιχα με συνολικά 1.386 σελίδες. Δεν ήταν πληθυσμιακή απογραφή αλλά περιουσιολογική. Έτσι αναφέρει μόνον όσους είχαν κάτι στην κτήση τους τζ̆αι την αξίαν της περιουσίας τους. Έσ̆ει περίπου 25.000 κατόχους ιδιοκτησίας τζ̆αι η συνολική αξία του πλούτου της Κύπρου ήταν σχεδόν 23,5 εκατομμύρια γρόσ̆ια. Το πιο φτηνόν σπίτιν ήταν 25 γρόσ̆ια. Έναν συνηθισμένον σπίτιν ήταν 100.

Την μεγαλλύτερην περιουσίαν σε ούλλην την Κύπρον είσ̆ιεν την το μοναστήριν του Τζ̆ύκκου με 142.247 γρόσ̆ια. Ακολούθεί το βακούφιν (ισλαμικόν ευαγές ίδρυμα) του τζ̆αμιού της Αγιάς Σοφκιάς με 102.400 τζ̆αι τρίτος είναι ο Αντόνιο Μαντοβάνι, προστατευόμενος του Αυστριακού Προξενείου, με περιουσίαν 89.340 γρόσ̆ια. Η συνολική αξία της περιουσίας των 25 πιο πλούσιων Κυπραίων ήταν  σχεδόν 1,4 εκατομμύρια γρόσ̆ια. Το 0,1% δηλαδή εκατείχεν το 6% του πλούτου. Τούτα τα νούμερα αφορούν μεμονωμένες εγγραφές ατόμων ή νομικών προσώπων όπως μοναστήρκα ή βακούφκια. Αν κάμουμεν μιαν ομαδοποίησην η εικόνα αλλάσσει αρκετά. Βάλλοντας για παράδειγμαν ούλλην την εκκλησιαστικήν περιουσίαν μαζίν, η Εκκλησία αναδεικνύεται ως η πιο πλούσια οντότητα στην Κύπρον: σχεδόν 877 σ̆ιλλιάες γρόσ̆ια. Δεύτερη έρκεται η οικογένεια Ματέι, ισχυρή εμπορική οικογένεια επικεφαλής της οποίας ήταν ο Γιακουμέττος Ματέι, πρόξενος της Πρωσίας. Συνολική περιουσία 283,5 σ̆ιλλιάες γρόσ̆ια. Τρίτη εν τα βακούφκια (το Εβκάφ) με σχεδόν 209 σ̆ιλλιάες. Τέταρτη εν η οικογένεια Λαπιέρ, επίσης ισχυροί έμποροι, προστατευόμενοι τζ̆αι τζ̆είνοι του προξενείου της Νάπολης, με 170 σ̆ιλλιάες. Το 0,1% εκατείχεν το 10,75% του συνολικού πλούτου της Κύπρου.

Η αλήθκεια ένει ότι τούτα τα νούμερα σε σχέση με την συγκέντρωσην πλούτου δεν είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακά. Θα επερίμενα, για παράδειγμαν, η Εκκλησ̆ιά να έσ̆ει πολλά παραπάνω. Μάλλον κάτι μας λαλεί τούτον για τους αρχιεπισκόπους τζ̆αι τους μητροπολίτες του 20^ού τζ̆αι του 21^ου αιώνα. Ας αναλογιστούμεν επίσης ότι σήμερα το 1% κατέχει τον μισόν πλούτον του πλανήτη. Στην Κύπρον του 1832/33, το 1% εκατείχεν το 20,5% του πλούτου. Όπως μου είπεν τζιαι ένας συνάδελφος οικονομικός ιστορικός, «οι παλιές καλές εποχές όταν η πόλωση του πλούτου δεν ήταν χαώδης». Τζ̆είνον που εν ενδιαφέρον όμως δεν είναι οι ποσοτικές παρατηρήσεις που μπορούμεν να κάμουμεν, αλλά οι ποιοτικές. Η Εκκλησ̆ιά, τα βακούφκια τζ̆αι κάποιες οικογένειες ελέγχαν την οικονομίαν της Κύπρου. Ως αποτέλεσμαν, ο κόσμος εσηκώννετουν τζ̆ι έφευκεν. Τούτη εν η Κύπρος.

Του Αντώνη Χατζηκυριάκου, Διδάσκοντα οθωμανικής και τουρκικής ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο