Το βράδυ της Παρασκευής, 31 Ιανουαρίου 2025, συνεργείο κατεδάφισε την οικία Θρασύβουλου Τρύφωνος που βρισκόταν στη γωνία της Λεωφόρου Στασίνου και Αρνάλδας.

Πρόκειται για κτίσμα της δεκαετίας του 1930 και δείγμα του κυπριακού μοντερνισμού, σε σχέδιο του αρχιτέκτονα Οδυσσέα Τσαγγαρίδη. Σύμφωνα με ανάρτηση του Μάριου Επαμεινώνδα: «Η οικία Θρασύβουλου Τρύφωνos είχε ως κυρίαρχο χαρακτηριστικό την ημικυκλική προεξεχουσα πτέρυγα σε στυλ Maritime Modern. Ο αρχιτέκτονας Οδυσσέας Τσαγγαριδης κατάφερε με λιτή γραμμή να πετύχει ένα αποτέλεσμα υψηλής αισθητικής ποιότητας. Το διώροφο κτήριο ήταν επενδυμένο με πελεκητή πουρόπετρα και είχε επίπεδη οροφή μπετόν αρμέ, το οικοδομικό υλικό που άρχισε να υπερισχύει την δεκαετία του '30 και στην Κύπρο. Δεν ξέρουμε την ακριβή ημερομηνία κατασκευής.»

Δυστυχώς, η κατεδάφιση αυτή είναι μια από τις πολλές που έχουμε δει τα τελευταία χρόνια. Συνεργεία εργάζονται Σαββατοκύριακα και σε χρόνο ντε-τέ έχεις ένα κενό οικόπεδο. Για κάποιους, μπορεί να είναι θετική η κατεδάφιση, αφού δίνει χώρο για δημιουργία καινούργιων ψηλών κτιρίων που θεωρητικά θα βοηθήσουν την οικονομική ανάπτυξη του κέντρου της πόλης. Αλλά πρόκειται για μη αναστρέψιμες παρεμβάσεις στο αστικό τοπίο των πόλεων του νησιού μας. Όπως πολύ εύστοχα έχει τονίσει ο Σύνδεσμος Κυπρίων Αρχαιολόγων σε σχετική του ανακοίνωση: «Η μοντέρνα κληρονομιά αποτελεί σημαντικό στοιχείο του πολιτιστικού τοπίου του νησιού, καθώς συμπυκνώνει και αντανακλά τις διεργασίες, συνθήκες, αξίες και κοινωνικοοικονομικές εξελίξεις που διαμόρφωσαν την ταυτότητα των κυπριακών πόλεων. Οφείλουμε να την προστατεύσουμε και να την αναδείξουμε.»

Αυτή η έλλειψη προστασίας της μοντέρνας αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς είναι ενδεικτική της επιλεκτικής ευαισθησίας που επιδεικνύει το κράτος μας για την προστασία αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία, για να κηρυχθεί ένα ακίνητο ως διατηρητέο πρέπει να εκδοθεί Διάταγμα Διατήρησης, σύμφωνα με το άρθρο 38 του περί Πολεοδομίας και Χωροταξίας Νόμου. Πρόκειται για πρωτοβουλία του εκάστοτε Διευθυντή του Τμήματος και πρέπει να επικυρωθεί με την υπογραφή του εκάστοτε υπουργού Εσωτερικών. Σύμφωνα με δημοσιεύματα, λοιπόν, ο Δήμος Λευκωσίας έχει στείλει κατάλογο με αξιόλογα κτίρια που κρίνει πως χρήζουν προστασίας μέσω της έκδοσης διατάγματος διατήρησης. Όμως φαίνεται πως όσοι Διευθυντές Πολεοδομίας έχουν περάσει από τη θέση από τότε δεν έκριναν ΚΑΝΕΝΑ από αυτά ως αξιόλογο. Αυτή η έλλειψη προστασίας της μοντέρνας αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς είναι ενδεικτική της επιλεκτικής ευαισθησίας που επιδεικνύει το κράτος μας για την προστασία αρχιτεκτονικής κληρονομιάς.

Γιατί λοιπόν αποτυγχάνει η πολιτεία μας να προστατέψει την αρχιτεκτονική πολιτιστική μας κληρονομιά; Που εντοπίζεται το λάθος στη διαδικασία; Μια μικρή ένδειξη μας δίνει η ανακοίνωση τύπου που εξέδωσε ο Επαρχιακός Οργανισμός Αυτοδιοίκησης Λευκωσίας όπου, κατ’ αρχάς αποποιείται κάθε ευθύνης. Αναφέρει πως το θέμα εμπίπτει ξεκάθαρα στις αρμοδιότητες του Υπουργείου Εσωτερικών και το διάταγμα κατεδάφισης εκδόθηκε από τον Δήμο Λευκωσίας πριν την εφαρμογή του νέου νομικού πλαισίου. Ας προσποιηθούμε για χάρη ευκολίας ότι ο νυν πρόεδρος του ΕΟΑ δεν ήταν ο Δήμαρχος Λευκωσίας την περίοδο που προφανώς εκδόθηκε το διάταγμα και να αποδεχτούμε αυτά που αναφέρει ο κ. Γιωρκάτζιης.

Αυτό που προσωπικά με εκνεύρισε περισσότερο ήταν η εξής αναφορά στην σχετική ανακοίνωση: «επισημαίνεται ότι το ακίνητο αποτελεί ιδιωτική περιουσία, και σύμφωνα με το Άρθρο 17 της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, το δικαίωμα στην ιδιοκτησία είναι θεμελιώδες. Συνεπώς, ο ιδιοκτήτης έχει το νόμιμο δικαίωμα να αξιοποιήσει την περιουσία του σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία, χωρίς τον κίνδυνο αυθαίρετης στέρησής της.». Αυτή είναι λοιπόν η ουσία των προβλημάτων στην έκδοση διαταγμάτων διατήρησης αξιόλογων κτιρίων στον τόπο μας: δεν θέλουν να τα βάλουν με τους ιδιοκτήτες. Ή ίσως κάποιους ιδιοκτήτες; Η έλλειψη κτιρίων – ορόσημων στα αστικά κέντρα μας οφείλεται στην άρνηση των αρμοδίων να αναλάβουν δράση για την προστασία τους, επειδή δεν θέλουν να τα βάλουν με τους ιδιοκτήτες.

Ο ειδικός Νόμος «Περί Διατηρητέων Οικοδομών» εξαντλείται στον τρόπο που μπορεί να μεταφερθεί ο συντελεστής δόμησης και με ποιο τρόπο μπορούν οι ιδιοκτήτες να αιτηθούν χορηγία για συντήρηση των κτιρίων αυτών. Καμία ρήτρα που να αφορά διαδικασία ανάληψης ευθύνης από την τοπικής αυτοδιοίκηση ή το κεντρικό κράτος για την διατήρηση. Παραμένει καθαρά πρωτοβουλία των ιδιοκτητών. Ο περί Πολεοδομίας περιγράφει την διαδικασία έκδοσης διατάγματος διατήρησης αλλά δεν αναφέρει υποχρεωτικές ρήτρες, όλα εξαρτώνται από την πρωτοβουλία του εκάστοτε Διευθυντή. Και η πρόθεση του Τμήματος αυτού έγινε απολύτως ξεκάθαρη όταν αποφάσισε να αγνοήσει λίστα πιθανών κτιρίων για έκδοση διατάγματος διατήρησης από την περίοδο που υπήρξε Δήμαρχος Λευκωσίας η Ελένη Μαύρου (2007-2011) μέχρι και σήμερα (2025). Νομίζω πως όλοι καταλαβαίνουμε που έχει καταλήξει αυτή η συγκεκριμένη λίστα…

Υποθέτω πως δεν αποτελεί έκπληξη σε κανένα ότι δεν υπάρχει ιστοσελίδα αφιερωμένη στην ανάρτηση πληροφοριών για τα θέματα διατηρητέων οικοδομών (και διατηρητέων δέντρων προφανώς), πέραν σύντομων αναφορών στο νομικό πλαίσιο. Δεν υπάρχει πουθενά αναρτημένη λίστα με τα κτίρια που χαίρουν προστασίας. Αν κάποιος θέλει να μελετήσει τα ισχύοντα διατάγματα διατήρησης, θα πρέπει να φροντίσει να επισκεφθεί δια ζώσης τον Κλάδος Διατήρησης της Πολιτιστική Κληρονομιάς - Ωράριο Επικοινωνίας 9:00-13:00 το πρωί. Ψηφιακή διακυβέρνηση μας υπόσχονται οι προέδροι της Δημοκρατίας εδώ και 25 χρόνια…

Η μόνη νομοθετική ρύθμιση που δίνει ελπίδα βρίσκεται στον περί Αρχαιοτήτων νόμο: «“αρχαιότητα” σημαίνει κάθε αντικείμενο είτε κινητό είτε τμήμα ακίνητης ιδιοκτησίας, το οποίο αποτελεί έργο αρχιτεκτονικής, γλυπτικής, γραφικής, ζωγραφικής ή οποιασδήποτε γενικά τέχνης, το οποίο έχει με ανθρώπινη ενέργεια παραχθεί, λαξευθεί, γραφεί, ζωγραφισθεί ή γενικά κατασκευασθεί με οποιοδήποτε τρόπο και με οποιαδήποτε ύλη πριν από τα τελευταία εκατόν χρόνια και το οποίο βρέθηκε, ανακαλύφθηκε ή ανασκάφηκε στην Κύπρο, περιλαμβανομένων των θαλασσίων ζωνών της Κύπρου, και περιλαμβάνει κάθε τέτοιο αντικείμενο ή μέρος του το οποίο έχει προστεθεί, ανακατασκευασθεί, αναπροσαρμοσθεί ή υποκατασταθεί μεταγενέστερα». Με άλλα λόγια, όσα κτίρια καθίστανται 100 ετών και πάνω αυτόματα αποτελούν αρχαιότητες και χαίρουν προστασίας. Μιας θεωρητικής προστασίας βέβαια αφού δεν σημειώνεται η νέα τους αυτή ιδιότητα στο αρχείο του Κτηματολογίου, άρα οποιοδήποτε αίτημα για κατεδάφιση καταχωρηθεί δεν θα εμποδιστεί.

Μήπως λοιπόν είναι αυτή η ρήτρα για τα 100 χρόνια που μπορεί τελικά να προστατέψει πολλά ιστορικά κτίρια στις πόλεις και χωριά μας; Θα δούμε πρωτοβουλία για ανάδειξη και προστασίας τους από το αρμόδιο Τμήμα Πολεοδομίας και Χωρομετρίας; Θα συνεργαστούν με το Κτηματολόγιο για να διαφανεί μέσω των τίτλων ιδιοκτησίας πότε κτίστηκε κάθε κτίριο στην Κυπριακή Δημοκρατία και να προχωρήσουν στην έκδοση διαταγμάτων διαφύλαξης τουλάχιστο αυτών; Ειδικά τώρα που έχει «ελαφρύνει» το πινάκιο του Τμήματος Πολεοδομίας, με την μεταφορά αρμοδιοτήτων στους εκάστοτε Επαρχιακούς Οργανισμούς Αυτοδιοίκησης, ίσως να είναι η ώρα για να αναληφθούν πρωτοβουλίες για προστασία των λίγων κτιρίων που έχουν απομείνει σε αστικούς ιστούς πόλεων και χωριών μας, είτε έχουν 100 χρονάκια και άνω ζωής ή όχι; Το μόνο σίγουρο είναι ότι ξεκινά μια κούρσα τώρα από ιδιοκτήτες κτιρίων που θα θέλουν να αποφύγουν να μετατραπούν σε αρχαία μνημεία μόλις κλείσουν τα 100 χρόνια ύπαρξης.

*Πολιτική Επιστήμονας, Γ.Γ. Οικολογικής Κίνησης Κύπρου

xefi81@gmail.com