Συνέντευξη στη Χριστίνα Λάμπρου

Ο δραστήριος διεθνώς εικαστικός Χριστόδουλος Παναγιώτου μιλά στο «Π» σε μια συνέντευξη που δημοσιεύτηκε στην πρώτη έκδοση του κυριακάτικου «Π» για το 2014, χρονιά μέσα στην οποία θα δούμε την πρώτη του ατομική έκθεση στην Κύπρο.

Στο βάθος είναι η θάλασσα και προς αυτήν οδηγούνται κασόνια προσεκτικά συσκευασμένα και στοιβαγμένα σε βαγόνια. Στη λεζάντα γράφει πως είναι Κυπριακές Αρχαιότητες λίγο προτού σταλούν με πλοίο από την Κερύνεια στη Σουηδία. Η φωτογραφία έχει ημερομηνία 1931 και σημειώνει το τέλος της Σουηδικής Αρχαιολογικής Αποστολής στην Κύπρο (1927 – 1931) η οποία έφερε στο φως σημαντικό αριθμό ειδωλίων από τερακότα. Τα μισά από αυτά τα ευρήματα στάλθηκαν στη Στοκχόλμη σύμφωνα με τον τότε αποικιακό νόμο περί αρχαιοτήτων. Η εξιστόρηση της Αποστολής είναι γνωστή μέσα από τα απομνημονεύματα του επικεφαλής της Einar Gjerstad με τίτλο «Ages and Days» και γίνεται κεντρική αναφορά στο έργο και την έκθεση «Days and Ages» που παρουσιάζει αυτές τις μέρες στη Στοκχόλμη ο Χριστόδουλος Παναγιώτου. Για την έκθεση στο Moderna Museet, ο Παναγιώτου αντέστρεψε τον τίτλο των απομνημονευμάτων του Gjerstad - μαζί και τη φορά των αφηγήσεων- και δημιούργησε ένα πάτωμα 320 τ.μ. από πλάκες τερακότας [φωτό], οι οποίες κατασκευάστηκαν ειδικά στην Κύπρο και στάλθηκαν στη Σουηδία.

Το έργο, είναι χαρακτηριστικό του τρόπου με τον οποίο ο Παναγιώτου προσεγγίζει τόσο τη διαδικασία παραγωγής των έργων του όσο και το ρόλο του καλλιτέχνη. Δημιουργώντας ευκαιρίες για αντιστίξεις νοημάτων, αντικειμένων, εικόνων και υλικών εξετάζει τις διαδικασίες κατασκευής συλλογικών αφηγήσεων, (όπως η εθνική ταυτότητα), σκηνοθετεί συσχετισμούς και διαπραγματεύεται ερμηνείες.

Τα αρχαιολογικά ευρήματα στο λιμάνι της Κερύνειας [Κύπρος], έτοιμα να σταλούν στη Στοκχόλμη, 1931 ©Medelhavsmuseet.

Δραστήριος διεθνώς τα τελευταία δέκα χρόνια, ο Παναγιώτου έχει παρουσιάσει ατομικές εκθέσεις σε σημαντικά μουσεία και έχει συμμετάσχει σε διοργανώσεις, με πιο πρόσφατη αυτή στην documenta13.

Η συνέντευξη ξεκίνησε κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας των εκθέσεων στο Λουξεμβούργο τον περασμένο Οκτώβριο και στην Στοκχόλμη τον Νοέμβριο και δημοσιεύεται σήμερα στην πρώτη έκδοση του 2014, χρονιά μέσα στην οποία θα δούμε την πρώτη του ατομική έκθεση στην Κύπρο.

Θα μπορούσε κάποιος να εντοπίσει μια «κυπριακή στροφή» στη δουλειά σου;

Δεν νομίζω. Τι ακριβώς εννοείς;

Θα μπορούσαμε να σκεφτούμε έργα σου όπου χρησιμοποιείς αρχειακές φωτογραφίες και αναγνωρίσιμες εικόνες από τη δημόσια ζωή στην Κύπρο; 

Τότε μάλλον πρόκειται για αποστροφή.

Τι είναι αυτό που σε ενδιαφέρει στις τελετές, τις συλλογικές εκδηλώσεις, τα φεστιβάλ;

Το σημείο όπου αποκαλύπτεται η δυναμική των διαδράσεων μας ως κοινός παρονομαστής. Η σύγκλιση των κοινών μας επιθυμιών και το θέατρο που μας προσδιορίζει ως κοινωνία.

Κοινές επιθυμίες όπως; 

Όλα όσα θέλουμε να είμαστε και όσα θέλουμε να γίνουμε. Σε συλλογικό επίπεδο η εκδήλωση τέτοιων επιθυμιών είναι αποκαλυπτική για όσα τελικά δεν θέλουμε να γίνουμε και όσα φοβόμαστε μην είμαστε. Μέσα από αυτή την αντίστιξη πιστεύω πως αποκαλύπτεται ένας βασικός πυλώνας της κυπριακής κοινωνίας. Οι συλλογικές εκδηλώσεις είναι στα μάτια μου η σκηνή όπου καθορίζεται ευκρινώς η απόσταση μεταξύ των δύο πόλων που μόλις ανέφερα.

Το ίδιο συμβαίνει και με τα αρχεία;

Τα αρχεία έχουν λιγότερο αυθόρμητο χαρακτήρα. Είναι συνήθως εργαλεία ηγεμονικών σχημάτων που προσδιορίζουν, σε πολλές περιπτώσεις αυθαίρετα, τι πρέπει να διαφυλαχθεί στο μέλλον ως ιστορική ανάμνηση του παρελθόντος. Είναι δηλαδή μια επιταχυμένη προβολή της διαδικασίας ιστορικοποίησης.

Εσύ πως επεμβαίνεις σε αυτή τη διαδικασία;

 Δε νομίζω να επεμβαίνω με κάποιο τρόπο. Αν θεωρήσουμε πως η παρατήρηση δεν αποτελεί επέμβαση, που είναι βέβαια συζητήσιμο.

Κάτι σαν ενεργός παρατηρητής; 

Η παρατήρηση είναι ούτως η άλλως μια ενεργή διαδικασία.

Πώς δουλεύεις;

 Προσπαθώ να μην έχω καμία μέθοδο, κανένα σύστημα και κανένα πρόγραμμα. Βέβαια αυτό δεν σημαίνει ότι τα καταφέρνω. Κατά κάποιο τρόπο φαίνεται να προκύπτουν τόσο θεματικοί όσο και φορμαλιστικοί κύκλοι στη δουλειά μου.

Ένας από αυτούς τους θεματικούς κύκλους έχει να κάνει με το πλαίσιο της Κύπρου. Με τη συμμετοχή σου σε σημαντικές διεθνείς διοργανώσεις, όπως η Documenta, πως νιώθεις που οι εκθέσεις σου εκλαμβάνονται συχνά ως Κυπριακές εκπροσωπήσεις;

Δε πιστεύω πως εκλαμβάνονται ως τέτοιες. Δεν είχα τουλάχιστον ποτέ τέτοια πρόθεση και εξάλλου δεν μου φαίνεται να το επιτρέπει ούτε η ίδια η δουλειά μου. Τον εαυτό μου μόνο εκπροσωπώ και αυτόν με αβεβαιότητα πάντα.

Για την έκθεση στη Στοκχόλμη δανείζεσαι τον τίτλο των απομνημονευμάτων του Einar Gjerstad “Ages and Days”, από την Σουηδική Αρχαιολογική Αποστολή στην Κύπρο. Πως τον χρησιμοποιείς;

Τον αντιστρέφω. Ο τίτλος της έκθεσής μου δεν είναι “Ages and Days” αλλά “Days and Ages”. Κάτι που μου επιτρέπει να μην τον δανειστώ αλλά να τον οικειοποιηθώ και να τον διαβάλω.

Γιατί θέλεις να τον διαβάλεις;

Οι απαρχές του έργου αυτού ανάγονται στη διαμονή μου στη Στοκχόλμη κάποια χρόνια πριν, όταν ήμουν υπότροφος του IASPIS. Έχοντας κάποιες βασικές γνώσεις για τη σημασία του Σουηδικής Αποστολής στην Κύπρο, βρέθηκα ένα απόγευμα στο Μεσογειακό Μουσείο όπου εκτίθεται μέρος των ευρημάτων από τις ανασκαφές. Πιο πολύ από τα εκθέματα, τα οποία μου ήταν λίγο – πολύ γνωστά, αυτό που ανακάλυψα για πρώτη φορά ήταν το εξαιρετικά πλούσιο φωτογραφικό αρχείο που διατηρεί το μουσείο. Εκτός από τις γνωστές φωτογραφίες που βλέπουμε τακτικά να εικονογραφούν την παρακαταθήκη της Σουηδικής Αποστολής, υπάρχει ένας πολύ μεγάλος αριθμός αποτυπώσεων της αγροτικής και αστικής ζωής στην Κύπρο κατά τα το τέλος τη δεκαετίας του ’20, πληθώρα φωτογραφιών της παράλληλης βιογραφίας των Σουηδών αρχαιολόγων στην Κύπρο και όπως θα περίμενε κανείς φωτογραφίες των ίδιων των αρχαιολογικών εργασιών τους. Μετά από σχετική άδεια πέρασα σημαντικό χρόνο μελετώντας τα φωτογραφικά «ευρήματα». Το υλικό που είναι ανεκτίμητης ανθρωπολογικής και ιστορικής αξίας με οδήγησε στην περαιτέρω μελέτη της ευρύτερης φιλολογία της Σουηδικής Αποστολής. Η εν λόγω έκδοση του Einar Gjerstad είναι η πιο γνωστή αφήγηση της αποστολής στην Κύπρο. Εκείνη την περίοδο συμπλήρωνα την τριλογία μου [Wonder Land, Never Land και I Land] αποτέλεσμα εκτεταμένης έρευνας σε τρία κυπριακά αρχεία. Έχοντας λοιπόν ήδη αποφασίσει πως δεν ήθελα να συστηματοποιήσω τη δουλειά μου σε ένα ακόμα έργο παρόμοιας φύσης, αποφάσισα να επιδιώξω μια έκδοση που θα παρουσίαζε εκτενώς το υλικό από το αρχείο - κάτι που προτίθεμαι να κάνω στο μέλλον. Παράλληλα όταν πριν από ενάμισι χρόνο ήρθε η πρόσκληση από το Moderna Museet, προέκυψε πολύ φυσικά η γλυπτική αυτή χειρονομία ως απόσταγμα της πιο πάνω έρευνας. Η παράφραση του τίτλο του Einar Gjerstad, συνέβη μαζί με το έργο, κι έχει ως σκοπό να προβληματίσει τη γνωστή ιστορία μέσα από την αναστροφή του χρόνου. Βρέθηκα βλέπεις να ανασκάπτω ο ίδιος μια ανασκαφή.

Συχνά σε έργα σου υπάρχουν αναφορές σε αυτή την περίοδο του «εκμοντερνισμού» της Κύπρου. Πιστεύεις ότι έχουμε περάσει σε ένα στάδιο όπου να μπορούμε να κοιτάξουμε πίσω σε αυτή την περίοδο;

Εδώ και καιρό η νεωτερικότητα αποτελεί θέμα κριτικής αναδρομής για τη δυτική διανόηση. Εξετάζεται και επανεξετάζεται λοιπόν, ως μια χρονική συντέλεια, ως ένα ερείπιο ιδεών και ιδεολογιών, ως μια ολέθρια αποτυχία προθέσεων και επιθυμιών. Τώρα όσο αφορά στην Κύπρο, συγκριτικά με την Δύση ή ανεξάρτητα από αυτήν, παρατηρείται ετεροχρονικότητα στην διαδικασία εκμοντερνισμού, γεγονός που δημιουργεί μια δεύτερη ταχύτητα, διπλά επώδυνη και προβληματική κυρίως λόγο της ηγεμονικής αναφοράς της Δύσης. Πιστεύω λοιπόν, πως είναι επείγουσα ευθύνη μας, να κοιτάξουμε πίσω την πολυπλοκότητα των σημείων και των γεγονότων μήπως καταφέρουμε να καταλάβουμε κάτι από το θλιβερό μας παρόν.

Στον τίτλο του έργου One Thousand and One Nights, συνδυάζεις αναφορές από τις Χίλιες και Μία Νύκτες και από το χρονικό της διακυβέρνησης Κένεντι με τίτλο A Thousand Days. Μπορείς να πεις κάποια πράγματα για αυτό τον τίτλο;

Ο τίτλος αποτελεί ερμηνευτική ανάγνωση μιας ήδη υπάρχουσας φωτογραφικής σειράς, που απεικονίζει την εγκατάσταση του προέδρου Μακάριου στο νέο του γραφείο μετά τα γεγονότα του ’74. Από μια πρώτη φωτογραφία όπου ο Πρόεδρος βρίσκεται σε ένα εντελώς άδειο γραφείο, μπορεί κανείς να δει τα αντικείμενα που επιλέγει να τον πλαισιώσουν. Τα αρχαία ελληνικά αγγεία πρώτα, την εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Έθνους έπειτα, και ου το καθεξής. Μέσα απ΄ αυτόν τον αρκετά απλό τρόπο αύξησης, διαφαίνεται πως οργανώνονται τα πολιτικά αφηγήματα του Κυπριακού Κράτους μετά το ’74. Στη διαδοχή δύο φωτογραφιών εμφανίζεται ένα βιβλίο με τίτλο «One thousand days», που έμαθα ότι αποτελεί γνωστή βιογραφία του Κένεντι, κι ένας οριενταλιστικός πίνακας από κάποιον ταξιδιώτη του 18^ου αιώνα. Αυτός ο οξύμωρος διπολισμός της Κυπριακής ταυτότητας παραμένει ένα από τα βασικά συμπλέγματα της Ελληνοκυπριακής ιδιοσυγκρασίας. Θέλησα λοιπόν να αναπτύξω ως βασική θεματική στην έκθεσή μου στο St Louis [One thousand and One Days, Contemporary Art Museum St. Louis, 2012] αυτή ακριβώς την αντίφαση, συνδυάζοντας τη γνωστή συλλογή ιστοριών από την Ανατολή, και την ομόηχη, αλλά τόσο διαφορετική, μυθολογία της Δύσης μέσα από τον τίτλο της βιογραφίας του Κένεντι.

Με ποιο τρόπο σε ενδιαφέρει η αφηγηματικότητα;

Αν αναφέρεσαι στον τρόπο με τον οποίο οργανώνω και επικοινωνώ τα έργα μου μέσα από εκθέσεις, η αφηγηματικότητα χαρακτηρίζει μια συνειδητή ευθύνη επαναδραστηριοποίησης των προθέσεων μου. Το πιο πάνω παράδειγμα ανάπτυξης ενός έργου σε οδηγό για μια ολόκληρη έκθεση είναι ενδεικτικό. Σε αυτό, ίσως συμβάλλει και η παρακαταθήκη της θεατρικής παιδείας που μου είναι οικεία από τα χρόνια των σπουδών μου. Οι δραματουργοί και παιδαγωγοί του θεάτρου του εικοστού αιώνα είναι τελικά το φίλτρο μέσα από το οποίο οργανώνω την εμπειρία της έκθεσης. Τα έργα σε αυτή τη σχέση, όπως το θεατρικό κείμενο, δεν είναι παρά διάτρητα σημεία που αποκτούν νόημα όταν τοποθετούνται στο χώρο. Νιώθω συχνά να σκηνοθετώ μέσα από τις εκθέσεις μου τις αρχικές μου προθέσεις. Κάτι που επιδιώκω με μεγάλη συνέπεια.

Η έκθεση σου στο Λουξεμβούργο έχει τίτλο And. Από μόνη της η λέξη, θα μπορούσε να αναφέρεται στον συνδυασμό δύο ή περισσότερων διαφορετικών πραγμάτων αλλά και στην ματαιότητα αυτής της «ένωσης». Σε ενδιαφέρει η ιδέα του συνδυασμού, του συνταιριάσματος; 

Η επιλογή τίτλων είναι μια πολύ δύσκολη υπόθεση καθώς αποκαλύπτει το σημείο εκείνο όπου οι ιδέες οφείλουν να οργανωθούν και να λεκτικοποιηθούν σε άμεσο νόημα.

Γι’ αυτό, κάποιες φορές, όταν νιώθω ανέτοιμος ή όταν πιστεύω πως αυτό είναι σε βάρος του έργου, τους αποφεύγω. Η έκθεση στο Λουξεμβούργο είναι η μεγαλύτερη σε έκταση έκθεση που είχα μέχρι σήμερα και η πρώτη φορά που επεδίωξα συνειδητά να οργανώσω διαφορετικούς κύκλους δουλειών του παρελθόντος μέσα από μια  κοσαναδρομική διάθεση. Κάτι πολύ διαφορετικό από τον τρόπο που απαντούσα μέχρι τώρα σε μουσειακές προσκλήσεις. Το «and» λοιπόν προέκυψε από αμηχανία. Αρχικά λόγω της ομοηχίας του με τη λέξη «τέλος» [end] αλλά κυρίως λόγω της συντακτικής δυναμικής του ως δεσμός. Ο τίτλος της έκθεσης στο Λουξεμβούργο δεν είναι απλά «and», είναι ό,τι προηγείται και ακολουθεί, είναι μια προσπάθεια πολλαπλασιασμού της αφήγησης. Μια βιογραφία που δεν αναλαμβάνει την ευθύνη της υπόστασής της. Συχνά διαβάζεται ως «Christodoulos Panayiotou AND Casino Luxembourg», ή  «Christodoulos Panayiotou AND Kevin Muhlen» [ο επιμελητής της έκθεσης], κοκ. Ο τίτλος είναι με κάποιο τρόπο μια μηχανή παραγωγής αφηγήσεων. Μια μαύρη τρύπα που ρουφά τις προθέσεις οποιασδήποτε άλλης λέξης βρεθεί δίπλα της.

Πως μεταχειρίζεσαι τα υλικά των έργων σου; Στο The Sea, για παράδειγμα τα υλικά του έργου (“tiles with water of the mediterranean sea in Limassol”) συνοδεύουν πρωταγωνιστικά τον τίτλο. Όπως και με το έργο 2008 The End of Money, όπου τα κατεστραμμένα χρήματα είναι το έργο.

Η κυριολεκτική και η συμβολική αξία των υλικών είναι οι απαρχές πολλών από τα γλυπτικά μου έργα. Και στα δύο παραδείγματα που αναφέρεις τα ίδια τα υλικά είναι στην ουσία το έργο. Στην πρώτη περίπτωση, το κεραμικό πάτωμα αναπτύσσεται αλχημικά σαν μια μεταφορά της θάλασσας και στο συμβολικό βάρος που αυτό προϋποθέτει. Στη δεύτερη περίπτωση, η φυσική υπόσταση του συνόλου των κατεστραμμένων λιρών κατά την είσοδό μας στο Ευρώ αποκτά συμβολική και κατά συνέπεια πολιτική αξία που είναι έκδηλη και δυστυχώς επίκαιρη στις μέρες μας. Η διαφύλαξη και η παρουσίαση είναι λοιπόν το έργο.

+ Christodoulos Panayiotou, «and», στο Casino Luxembourg (www.casino-luxembourg.lu), Λουξεμβούργο (επ. Kevin Muhlen) μέχρι 5.01.2014 και


«Days and Ages» στο Moderna Museet (www.modernamuseet.se), Στοκχόλμη (επ. Matilda Olof-Ors) μέχρι 16.02.2014 

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: ©Åsa Lundén/Moderna Museet