Έργα των Πολ Γεωργίου, Χριστόφορου Σάββα, Σκοτεινού, Κάνθου, Βότση, Οικονόμου και πολλών άλλων καλλιτεχνών βρίσκονται ανάμεσα στα 200 και πλέον έργα που επιστρέφουν στην ελληνοκυπριακή πλευρά ως ένα Μέτρο Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης

Την επιστροφή 200 και πλέον έργων από τα κατεχόμενα στην ελληνοκυπριακή πλευρά ανακοίνωσαν την περασμένη Τρίτη ο Νίκος Αναστασιάδης και ο Μουσταφά Ακιντζί, σαν ένα από τα Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης [ΜΟΕ] που αποφασίστηκαν από κοινού στη συνάντησή τους. Στο ίδιο πλαίσιο, η ελληνοκυπριακή πλευρά θα παραχωρήσει στην κοινότητα των Τουρκοκυπρίων οπτικοακουστικά ντοκουμέντα που σήμερα φυλάσσονται στο Αρχείο του ΡΙΚ.

Πρόκειται για μια ξεχωριστή πτυχή στο Κυπριακό πρόβλημα. Είναι ίσως η πρώτη φορά που οι δύο ηγέτες ανακοινώνουν ένα ΜΟΕ η φύση του οποίου άπτεται της πολιτιστικής κληρονομιάς και της ταυτότητας της χώρας και, από αυτή την άποψη, η ιδιότυπη αυτή ανταλλαγή πολιτιστικών αγαθών έχει από μόνη της ξεχωριστή αξία.

Μέχρι πριν από πέντε μέρες, ελάχιστοι γνώριζαν για αυτό το ΜΟΕ και ακόμη λιγότεροι ήταν οι ενεργά εμπλεκόμενοι. Στην ελληνοκυπριακή πλευρά, η πρόεδρος της Τεχνικής Επιτροπής Πολιτισμού Ανδρούλλα Βασιλείου ενημερώθηκε προ μηνών, όπως η ίδια ανέφερε στο "Π", από τον Τ/Κ συμπρόεδρο της επιτροπής, Κανί Κανόλ. Επικοινωνήσαμε μαζί του αλλά ζήτησε πίστωση χρόνου για να τοποθετηθεί πάνω σε αυτό το θέμα, το οποίο απασχολεί ήδη από το 1974 πρωτίστως τους ίδιους τους ιδιοκτήτες των έργων και βεβαίως όσους καλλιτέχνες βρίσκονται ακόμη εν ζωή. Είναι, πάντως, ξεκάθαρο πια πως η πρωτοβουλία για την επιστροφή των έργων τέχνης ανήκει στους Τουρκοκύπριους. Ο κ. Κανόλ έκανε μια ανάρτηση στον προσωπικό του λογαριασμό σε μέσο κοινωνικής δικτύωσης την ίδια μέρα της ανακοίνωσης, σχεδόν ταυτόχρονα με την ανάρτηση της Ανδρούλλας Βασιλείου.

"Κάπου 200 έργα τέχνης που βρέθηκαν σε διάφορα σπίτια και δημόσιους χώρους στην Αμμόχωστο, μετά το 1974, μαζεύτηκαν με σεβασμό από τους Τ/Κ, προστατεύτηκαν και τώρα ο κ. Ακιντζί ανακοίνωσε ότι θα επιστραφούν στους νόμιμους ιδιοκτήτες τους μέσω της Δικοινοτικής Επιτροπής για τον Πολιτισμό", ενημέρωνε η κ. Βασιλείου. "Φυσικά αυτό θα γίνει αφού ληφθούν όλα τα πρακτικά και νομικά μέτρα για να διαχειριστούμε σωστά αυτή τη σημαντική περιουσία των Ε/Κ."

Ο κ. Κανόλ εμφανίστηκε πιο συγκεκριμένος. Κάνει λόγο για 218 έργα τα οποία φυλάσσονται σήμερα στις αποθήκες του ΑΚΜ, του Πολιτιστικού Κέντρου Ατατούρκ στη Λευκωσία. Ευχαριστώντας τον Τουρκοκύπριο ηγέτη και όσους συνέβαλαν προς την κατεύθυνση της επιστροφής των έργων στους νόμιμους ιδιοκτήτες τους, αναφέρει ότι "πραγματοποιήθηκε ένα βήμα που δεν είχε κανείς την τόλμη να κάνει εδώ και χρόνια". Και συνεχίζει: "Υπάρχουν πολλά που μπορούν να γίνουν για να δείξουμε τον σεβασμό μας στο δίκαιο, στην κουλτούρα, στην ταυτότητα της κάθε κοινότητας, στο όνομα της πολιτιστικής κληρονομιάς και της τέχνης. Ήταν πάντα πιο εύκολο να μιλάμε παρά να ενεργούμε. Αλλά αυτό που εμείς χρειάζεται να κάνουμε είναι να ενεργούμε παρά να μιλάμε. Δεν πιστεύω πως έχουμε άλλο δρόμο απ' το να συνεχίσουμε να συμβάλλουμε στη λύση, την επαναπροσέγγιση και την ειρήνη, χωρίς να χάνουμε την αποφασιστικότητα και την ελπίδα μας".

Οι καλλιτέχνες

Προσδιορίζοντας στην ανάρτησή της ως χώρο προέλευσης των έργων την Αμμόχωστο, η κ. Βασιλείου έδωσε το έναυσμα για μια σειρά από εικασίες σχετικά με τους καλλιτέχνες τα έργα των οποίων επιστρέφονται. Οι καλλιτέχνες της Αμμοχώστου ήταν πάρα πολλοί, και πολύ δραστήριοι. Φεύγοντας το 1974, άφησαν πίσω τα ατελιέ και τα σπίτια τους αλλά και υποδομές που ευνοούσαν τις τέχνες. Την Τεχνική Σχολή, το καλοκαιρινό εργαστήρι του Στας Παράσκου, το εργαστήρι γλυπτικής του Άντη Χατζηαδάμου, που υπήρξαν φυτώρια καλλιτεχνικά και που -με την τουρκική εισβολή- αφέθηκαν ξαφνικά μόνα, με πλούτο έργων στο εσωτερικό τους. Υπήρχε, επίσης, η πολύτιμη Δημοτική Πινακοθήκη Αμμοχώστου, απ' όπου ευελπιστούμε ότι προέρχεται αριθμός των έργων που θα επιστραφούν.

Τα έργα του Πολ Γεωργίου

Το όνομα του Πολ Γεωργίου ως ενός από τους καλλιτέχνες τα έργα του οποίου επιστρέφουν επιβεβαιώθηκε πρώτο αμέσως μετά την ανακοίνωση των δύο ηγετών. Ο Γεώργιος Πολυβίου Γεωργίου υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους ζωγράφους της Αμμοχώστου και της κυπριακής τέχνης.

Στην πόλη του, κινούνταν μεταξύ τριών χώρων: του πατρικού του σπιτιού στην οδό Ερμού όπου είχε και το εργαστήρι του, του Palazzo όπως ήταν γνωστό το σπίτι που αγόρασε και όπου επίσης εργαζόταν για κάποιο διάστημα, και του παραλιακού Blue Bungalow, στην περίκλειστη σήμερα περιοχή της Αμμοχώστου. Έργα του Πολ Γεωργίου βρίσκονταν και στους τρεις αυτούς χώρους. Στην έκδοση "Η Αμμόχωστος της εικαστικής δημιουργίας" [Μαρίνα Σχίζα, εκδ. Συλλόγου Αποφοίτων και Φίλων Ελληνικών Γυμνασίων Αμμοχώστου], περιλαμβάνεται φωτογραφία από το πατρικό σπίτι του καλλιτέχνη η οποία λήφθηκε το 2005 και η οποία καταδεικνύει ότι λεηλατήθηκε. Το Palazzo και ατελιέ του Πολ Γεωργίου το αγόρασε πρόσφατα η κόρη του Ντερβίς Έρογλου η οποία το συντήρησε και σήμερα λειτουργεί ως εστιατόριο. Πιθανώς αριθμός έργων του καλλιτέχνη που επιστρέφονται να είχαν μεταφερθεί σε ασφαλή χώρο από Τουρκοκύπριους πολύ πριν την αγορά του σπιτιού. Σημειώνεται ότι ο Πολ Γεωργίου απεβίωσε το 1972, δύο χρόνια πριν την τουρκική εισβολή και οι κληρονόμοι του πρόλαβαν να καταγράψουν τα έργα του ώστε να είναι εύκολη, σήμερα, η ταυτοποίησή τους.

Κάνθος, Σάββα και άλλοι

Το όνομα του Πολ Γεωργίου επιβεβαίωσε η Αντρούλλα Βασιλείου στο ραδιόφωνο του "Πολίτη 107.6". Η ίδια ανέφερε, επίσης, τα ονόματα των Χριστόφορου Σάββα και Γιώργου Σκοτεινού. Επιπλέον, σύμφωνα με καλά ενημερωμένες πηγές, ανάμεσα στα 218 έργα που επιστρέφουν βρίσκονται έργα του Τηλέμαχου Κάνθου, του Στέλιου Βότση, του Σολωμού Φραγκουλίδη, του Λευτέρη Οικονόμου, του Τάσου Στεφανίδη, του Ανδρέα Χρυσοχού, της Ελένης Χαρικλείδου, της Στέλλας Μιχαηλίδου, του Ξάνθου Χατζησωτηρίου και της Μαρίας Τούρου. Εκτός από έργα Κυπρίων, περιλαμβάνονται έργα Ελλαδιτών καλλιτεχνών. 

Οι νόμιμοι ιδιοκτήτες

Με την παραλαβή των έργων από την ε/κ πλευρά -εν προκειμένω από την Τεχνική Επιτροπή για τον Πολιτισμό- ξεκινά η διαδικασία αναζήτησης των νόμιμων ιδιοκτητών των έργων. Προς το παρόν δεν υπάρχει ένδειξη για το χρονικό πλαίσιο παραλαβής. Η επιτροπή θα συνεδριάσει την επόμενη βδομάδα αλλά δεν εναπόκειται στην ίδια η ημερομηνία επιστροφής των έργων. Θα έχει, όμως -σύμφωνα πάντα με δηλώσεις της κ. Βασιλείου- την ευθύνη για την παράδοση των έργων στους δικαιούχους τους.

Χάρη στη δουλειά των Τουρκοκυπρίων που μερίμνησαν, οι πίνακες έχουν φωτογραφηθεί και καταγραφεί, γι' αυτό και θα είναι εύκολο να δημιουργηθεί κάποια στιγμή μια βάση δεδομένων στο διαδίκτυο η οποία θα περιλαμβάνει τα έργα. Οι ενδιαφερόμενοι θα μπορούν να επισκεφτούν την ιστοσελίδα και να διεκδικήσουν τα έργα τους, εάν καταφέρουν να αποδείξουν ότι είναι οι πραγματικοί δικαιούχοι. Για παράδειγμα, αν ένας δικαιούχος ήταν συλλέκτης και είχε κάποιο έργο στο σαλόνι του, θα πρέπει μέσα από φωτογραφικό ή άλλο υλικό να αποδείξει ότι πράγματι το έργο είναι δικό του.

Αξίζει να σημειωθεί ότι τρία χρόνια μετά την τουρκική εισβολή, ιδιοκτήτες έργων είχαν κληθεί από το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού να δηλώσουν τα έργα τους. Αυτές οι λίστες υπάρχουν και ίσως βοηθήσουν σε κάποιο βαθμό στην ταυτοποίηση. Υπάρχει, επίσης, χειρόγραφο του λογοτέχνη Γ.Φ. Πιερίδη με τις Συλλογές της Βιβλιοθήκης και της Πινακοθήκης του Δήμου Αμμοχώστου.

H πολύτιμη κληρονομιά των Τουρκοκυπρίων

Σύμφωνα με την επίσημη ανακοίνωση των δύο ηγετών, ο Πρόεδρος Αναστασιάδης θα παραδώσει στους Τ/Κ οπτικοακουστικό υλικό καλλιτεχνών από την τουρκοκυπριακή κοινότητα που χρονολογείται πριν το 1963 και σήμερα φυλάσσεται στο Αρχείο του ΡΙΚ.

Το αίτημα των Τουρκοκυπρίων αφορά ραδιοφωνικό και τηλεοπτικό υλικό της περιόδου 1953-1963, στο οποίο εμφανίζονται Τουρκοκύπριοι καλλιτέχνες είτε πρόκειται για υλικό καλλιτεχνικό ή ειδησεογραφικό.
"Είναι πολύ σημαντικό για τη συλλογική μνήμη των Τουρκοκυπρίων", ανέφερε τ/κ πηγή που θέλησε να μείνει ανώνυμη. Μέχρι τα μέσα του 1950, το ΡΙΚ λειτουργούσε με Ε/Κ και Τ/Κ υπαλλήλους. Ωστόσο με την έναρξη του απελευθερωτικού αγώνα, πολλοί Τουρκοκύπριοι αποσύρθηκαν από τις δημόσιες θέσεις τους και οι Ε/Κ ανέλαβαν κατ' ουσία το ΡΙΚ.

Ανάμεσα στο υλικό που ζήτησε η τουρκοκυπριακή κοινότητα περιλαμβάνονται εμφανίσεις και κομμάτια της Καμράν Αζίζ, η οποία θεωρείται μια σπουδαία προσωπικότητα, ο ρόλος της οποίας υπήρξε καταλυτικός στη διαμόρφωση της τουρκοκυπριακής μουσικής. Επίσης έχει ζητηθεί αρχειακό υλικό του μουσικού συνόλου Abdulazim Aziz.

Το Αρχείο του ΡΙΚ ανταποκρίθηκε στο αίτημα που έφτασε από την προεδρία και τα Ηνωμένα Εθνή για αυτό το θέμα. Οι λίστες με το τηλεοπτικό υλικό έχουν ήδη ετοιμαστεί ενώ το ηχητικό / ραδιοφωνικό αρχείο βρίσκεται σε διαδικασία "ξεσκονίσματος".

+ Στο ρεπορτάζ συνέβαλαν ο Γιώργος Κακούρης και ο Μιχάλης Σταύρου.

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Τηλέμαχου Κάνθου «Βαρώσι - Σούρουπο», 1973, υδατογραφία, συλλογή οικ. Κάνθου, φωτ. Νίκος Λουκά «Το πορτρέτο ενός δημιουργού», Πολιτιστικό Ίδρυμα Τρ. Κύπρου, Λευκωσία 2005, σελ. 99 [από την έκδοση «Η Αμμόχωστος της εικαστικής δημιουργίας», Μαρίνα Σχίζα, εκδ. Συλλόγου Αποφοίτων και Φίλων των Ελληνικών Γυμνασίων Αμμοχώστου]