Ρεμπέτικα της Κρίσης

ΠΑΡΑΘΥΡΟ Δημοσιεύθηκε 8.10.2018

“Ψάχνω να βρω έναν άνθρωπο να πω τα μυστικά μου,

να μην πεθάνω ξαφνικά και μένουν στη καρδιά μου”

Στο τέλος του 19ου και στην αρχή του 20ου αιώνα, σε μια περίοδο έντονης οικονομικής κρίσης, και ύστερα από το τεράστιο προσφυγικό κύμα του 1922, η ελληνική πρωτεύουσα και το κεντρικό λιμάνι της χώρας αποτελούν τον πόλο έλξης διάφορων πληθυσμιακών στρωμάτων που αναζητούν τις προϋποθέσεις μιάς καλύτερης υλικής διαβίωσης. Ετερόμορφο ανθρώπινο δυναμικό, που αναζητά την οριοθέτηση του ατομικού του χώρου, δημιουργώντας μια διαρκή αίσθηση του εφήμερου σε όλους τους τομείς της δράσης του.

Τα τραγούδια για την κρίση – υποδιαιρέσεις

Τα ρεμπέτικα τραγούδια μας προσφέρουν «στιγμιότυπα» διαφόρων πτυχών της καθημερινής ζωής της εποχής εκείνης, μαρτυρούν την ζύμωση της αλλαγής, είναι το θερμόμετρο της κοινωνίας, των κατώτερων τάξεων, των προλετάριων και των εργαζομένων. Είναι τραγούδια της κρίσης, τόσο με την κυριολεκτική έννοια του όρου (βλέπε ιστορικές κρίσεις του 1922, 1929, 1932, 1940), όσο και, με μια ευρύτερη έννοια, εκφράζουν κρίσεις ταυτότητας, σχεσιακές, διαπροσωπικές, πολιτισμικές κρίσεις. Το ταξίδι μέσα από αυτά τα τραγούδια μας προσφέρει ζωντανές και έντονες εικόνες που καταγράφουν τα πολλαπλά χαρακτηριστικά της κρίσης και αποτελούν μικρά κοσμήματα - μαρτυρίες ενός παρελθόντος που συνεχίζει να είναι επίκαιρο.

Αυτό που συγκινεί είναι το ότι ακόμη και σήμερα αυτά τα τραγούδια είναι σε θέση να αγγίζουν τις βαθύτερες χορδές της ευαισθησίας μας και, πέρα από την ηδονιστική χρήση που μπορεί να γίνει, έρχονται να ξυπνήσουν μνήμες από το υποσυνείδητο, και γίνονται πάλι επίκαιρα και εύγλωττα, ενδεικτικά, σαν διαχρονικά μνημεία.

Τα ρεμπέτικα τραγούδια ανήκαν σε όσους αισθάνονταν τοποθετημένοι έξω από τα προκαθορισμένα όρια των καθώς πρέπει τάξεων και της υπάρχουσας τάξης πραγμάτων. Είναι τα τραγούδια των διωκόμενων, των αδικημένων, εκείνων που αφέθηκαν στο περιθώριο. Εκείνων που σε κάθε βήμα της ζωής τους έβλεπαν το κοινωνικό τους υπόβαθρο, την οικονομική τους κατάσταση, το περιβάλλον τους να εγείρονται μπροστά τους ως κατάρα, ως ανυπέρβλητο όριο. Συνεπώς, με ευρύτερη έννοια, το ρεμπέτικο ως σύνολο, μπορεί να θεωρηθεί προϊόν, παράγωγο και έκφραση της Κρίσης. Και ακριβώς επειδή είναι προϊόν του λαού και διαπραγματεύεται τα προβλήματα του λαού, δεν αγαπήθηκε από την άρχουσα τάξη και μάλιστα θεωρήθηκε επικίνδυνο και ανατρεπτικό.

Το Ρεμπέτικο είναι, όπως είπαμε, ένα προϊόν της κρίσης, ίσως καλύτερα, ο καθρέφτης της. Γεννήθηκε για να εκφράσει μια «έκρηξη» σε συνθήκες ανισορροπίας, δυσαρμονίας, υλικών δυσκολιών, ως αντίβαρο του πόνου. Και φυσικά είναι ένα ελεύθερο, αυθόρμητο, άμεσο τραγούδι. Λέει ψωμί το ψωμί και το κρασί κρασί. Χωρίς υπερβολική αλαζονεία και γαργάλια:

"Καπνίζω και δεν μπορώ να σηκωθώ. Πολλές σκοτούρες έχω στο κεφάλι μου. Δεν έχω ψιλή στην τσέπη μου και τί να κάνω τώρα; Γιατί το όμορφο κορίτσι στο παράθυρο δεν μένει πια εδώ και δεν μου ρίχνει ούτε μια ματιά; Θα έρθω να σε πάρω, να σε διασκεδάσω! Πίστεψέ με, μην με αντιμετωπίζεις άσχημα μόνο και μόνο επειδή είμαι φτωχός! "

Υπό το φως των ιστορικών-κοινωνικών αίτιων και στο πλαίσιο συγκεκριμένων προσδιορισμών, μπορούμε να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε γιατί η μάζα έχει ταυτιστεί με ένα συγκεκριμένο μουσικό προϊόν. Η σχέση είναι μεταξύ ενός συνόλου ιστορικών συνθηκών και ενός συνόλου μουσικών μοντέλων που αντικατοπτρίζουν και υποστηρίζουν τη διαιώνιση.

Εφαρμόζοντας αυτό το παράθεμα στο ρεμπέτικο (μέχρι τη διαιώνιση του ως μουσικό είδος μέχρι σήμερα, που συμπεριλήφθηκε ακόμη και στην άυλη κληρονομιά της UNESCO), μπορούμε να πούμε ότι η αρχική του περίοδος (της αυθόρμητης και αυθεντικής παραγωγής, που δεν εξαρτάται από τη λογική της αγοράς των δισκογραφικών εταιριών και που δεν εμποδίζεται και στρεβλώνεται από τη λογοκρισία) θα πρέπει να εξεταστεί ως μια πραγματική μουσική επανάσταση, μια στιγμή κρίσης, υπό την έννοια της ρήξης και της επαναφορά σε νέες ισορροπίες, οι οποίες οδήγησαν στην διαμόρφωση της πλέον αναγνωρίσιμη φυσιογνωμία του είδους.

Το σχήμα «Χρήσιμοι Κρίσιμοι» δημιουργήθηκε με την πρωτοβουλία της Gaia Zaccagni, και επικεντρώνεται στην διερεύνηση της μουσικής παράδοσης και του κοινωνικού και πολιτισμικού της υπόβαθρου. Με την συμβολή του Παντελή Ιωνά και του Νίκου Νικολαΐδη, η επιλογή των τραγουδιών αποσκοπεί να δημιουργήσει μια διαδρομή που διασχίζει τα ιστορικά ορόσημα, αποδίδοντας μια θεματική αφήγηση γύρω από την έννοια της κρίσης, από τα πρώτα “συμπτώματα”, μέχρι τις επακόλουθες “συνέπειες” που εντοπίζονται στην καθημερινή ζωή και στις διαπροσωπικές σχέσεις των ανθρώπων.

Τα τραγούδια που χαρακτιρίσαμε «της κρίσης» μας μιλάνε ακριβώς για τις κρίσιμες συνθήκες ζωής, για την φτώχεια, την καταστολή, για το μεταίχμιο ανάμεσα στην νομιμότητα και στην παρανομία, για τις συνέπειες της οικονομικής, πολιτικής, κοινωνικής κρίσης πάνω στον άνθρωπο ως ατομικό και κοινωνικό ον, για την κρίση στον έρωτα και στις σχέσεις των ανθρώπων.

Η έκτακτη και ανεκτίμητη φιλική συμμετοχή του Κυριάκου Γκουβέντα και του Σόλωνα Λέκκα σε αυτό το αναδρομικό μουσικό ταξίδι, χαρίζει στην προσπάθειά μας την πολύτιμη αξία της αυθεντικότητας και της ειλικρήνειας. Ο πηγαίος και ατόφιος “ενθουσιασμός” της έκφρασης είναι το χάρισμά τους, με το οποίο μας διδάσκουν πολλά στην τέχνη της ποίησης.

Το Μάρτιο 2018 βγήκε το βιβλίο στα ιταλικά Gaia Zaccagni «Ma che vita è questa?» 85 canzoni rebetike della crisi, ETPBooks, Atene 2018.Το Νοέμβριο 2018 προβλέπεται να βγει και η ελληνική εκδοχή του βιβλίου Gaia Zaccagni, “Ζωή ‘ναι αυτή;” 100 ρεμπέτικα τραγούδια της κρίσης, ETPBooks, Αθήνα 2018.