Της Jane Arraf / The New York Times

Το Μουσείο της Βίβλου στην Ουάσινγκτον, το οποίο εργάζεται για να ανακτήσει την αξιοπιστία του επιστρέφοντας αμφιλεγόμενα αντικείμενα στη συλλογή του, επέστρεψε ένα χειρόγραφο Ευαγγέλιο ηλικίας άνω των χιλίων ετών στην ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία το απόγευμα της περασμένης Τρίτης, αφού διαπίστωσε ότι είχε λεηλατηθεί από ελληνικό μοναστήρι κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο.

Το μουσείο είπε ότι μετέφερε το έκθεμα, το οποίο απέκτησαν οι ιδρυτές του σε δημοπρασία του οίκου Κρίστι το 2011, σε έναν αξιωματούχο της ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας σε μια ιδιωτική τελετή στη Νέα Υόρκη. Το χειρόγραφο πρόκειται να επαναπατριστεί τον επόμενο μήνα στη Μονή Κοσινίτσας στη βόρεια Ελλάδα, όπου χρησιμοποιήθηκε σε λειτουργίες για εκατοντάδες χρόνια προτού κλαπεί από τις βουλγαρικές δυνάμεις το 1917.

Η επιστροφή ήταν σύμφωνη με την πολιτική που υιοθέτησε το Μουσείου της Βίβλου τα τελευταία χρόνια για τη διερεύνηση της προέλευσης ολόκληρης της συλλογής του, αφού οι πρώτες εξαγορές από τους ιδρυτές του, τους ιδιοκτήτες της αλυσίδας καταστημάτων χειροτεχνίας Hobby Lobby, βρέθηκαν να περιλαμβάνουν χιλιάδες αντικείμενα που είχαν λεηλατηθεί από την αρχαία Μεσοποταμία και Αίγυπτο. Η εταιρεία πλήρωσε 3 εκατομμύρια δολάρια το 2017 για να διευθετήσει αξιώσεις με την κυβέρνηση των ΗΠΑ σχετικά με τη μη άσκηση δέουσας επιμέλειας σε ένα χαοτικό ξεφάντωμα διεθνών αγορών αρχαιοτήτων πολλών εκατομμυρίων δολαρίων που ξεκίνησε το 2009.

Η ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία είπε ότι πολλά άλλα αμερικανικά ιδρύματα κατέληξαν με αντικείμενα που λεηλατήθηκαν από το ίδιο μοναστήρι.

Ο ιστότοπος του Μουσείου της Βίβλου ανιχνεύει την ιστορία του χειρογράφου και την αλυσίδα ιδιοκτησίας, από τη δημιουργία του στα τέλη του 10ου ή στις αρχές του 11ου αιώνα, μέχρι τη λεηλασία του μοναστηριού το 1917, έως τις διάφορες πωλήσεις μετά το τέλος του πολέμου. Μεταπωλήθηκε σε δημοπρασία στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1958 και πιο πρόσφατα από τον οίκο Κρίστι το 2011.

«Σίγουρα η αγορά έχει τις προκλήσεις της», είπε ο Τζέφρι Κλόχα, ο επικεφαλής επιμελητής του Μουσείου της Βίβλου, ο οποίος προσήχθη μετά τις προβληματικές εξαγορές. «Αντικείμενα με μη νόμιμη προέλευση κινούνται στην αγορά εδώ και αρκετό καιρό, σε ορισμένες περιπτώσεις δεκαετίες».

Το χειρόγραφο, μερικές από τις σελίδες του μαυρισμένες από τον καπνό από τις προσευχές υπό το φως των κεριών και άλλες μουτζουρωμένες κατά τη διάρκεια των αιώνων από μοναχούς που γύριζαν τις σελίδες, ήταν ανάμεσα σε μια βιβλιοθήκη με περισσότερα από 400 χειρόγραφα που φυγαδεύτηκαν με μουλάρια από τις βουλγαρικές δυνάμεις που εισέβαλαν στο μοναστήρι το 1917.

«Είναι σίγουρα ένα αντικείμενο που χρησιμοποιήθηκε», είπε ο Κλόχα. «Θα ήταν μέρος της μοναστικής ζωής σε τακτική βάση».

Το Μουσείο της Βίβλου, το οποίο άνοιξε τις πόρτες του το 2017, δεν έχει παρουσιάσει δημόσια το χειρόγραφο λόγω ερωτήσεων σχετικά με την προέλευσή του. Το χειρόγραφο συμπεριλήφθηκε σε μια περιοδεύουσα έκθεση στο Βατικανό το 2012.

«Νομίζω ότι το Μουσείο της Βίβλου είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα για το πώς να μην χτιστεί μια συλλογή, αλλά θα ήθελα και άλλα αμερικανικά μουσεία να ακολουθήσουν το παράδειγμά του όταν χειρίζονται τις δικές τους υπάρχουσες προβληματικές συλλογές», δήλωσε η Τες Ντέιβις, εκτελεστική διευθύντρια του Συνασπισμού Αρχαιοτήτων που στοχεύει στην καταπολέμηση του παράνομου εμπορίου αρχαιοτήτων. «Σε αυτή την περίπτωση, οι επιμελητές είδαν κόκκινες σημαίες, ακολούθησαν τα στοιχεία και πού οδηγούσαν, συνειδητοποίησαν ότι το χειρόγραφο είχε κλαπεί, προσέγγισαν τους νόμιμους ιδιοκτήτες του και το επέστρεψαν οικειοθελώς».

Ο Κλόχα είπε ότι ήλπιζε ότι η επιστροφή του χειρόγραφου από το μουσείο του θα ενθάρρυνε άλλα ιδρύματα να επιστρέψουν χειρόγραφα από το μοναστήρι που βρέθηκε ότι είχαν λεηλατηθεί κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου.

Η ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία μήνυσε το Πανεπιστήμιο του Πρίνστον πριν από τέσσερα χρόνια στην προσπάθεια να ανακτήσει τέσσερα χειρόγραφα που πολλοί μελετητές πιστεύουν ότι λεηλατήθηκαν από το ίδιο μοναστήρι. Η υπόθεση δεν έχει επιλυθεί. Το Πρίνστον δεν απάντησε αμέσως σε αίτημα για σχολιασμό, αλλά το 2018 είπε ότι δεν πίστευε ότι τα χειρόγραφα είχαν λεηλατηθεί.

Το 2015, η Εκκλησία ζήτησε να επιστραφούν άλλα χειρόγραφα τα οποία πιστεύεται ότι είχαν λεηλατηθεί από το ίδιο μοναστήρι που κρατούνταν από το Πανεπιστήμιο Duke, τη Βιβλιοθήκη Morgan και τη Λουθηρανική Θεολογική Σχολή στο Σικάγο. Η θεολογική σχολή επέστρεψε τα χειρόγραφα που κρατούσε το 2016.

Η Ντέιβις, από τον Συνασπισμό Αρχαιοτήτων, είπε ότι υπάρχει εγγενής κίνδυνος στην αγορά θρησκευτικών αντικειμένων, τα οποία σχεδόν πάντα προορίζονται να παραμείνουν για χρήση στη θρησκευτική κοινότητα.

«Υπάρχουν εκπληκτικά λίγες νόμιμες πηγές θρησκευτικής τέχνης στην αγορά», είπε. « Κάτι που χρησιμεύει ως μια ακόμη προειδοποίηση για τον κίνδυνο αγοράς αρχαίας τέχνης και αντικειμένων». Η Ντέιβις είπε ότι οι περισσότερες θρησκευτικές αρχαιότητες λεηλατήθηκαν από αρχαιολογικούς χώρους ή τάφους ή κλάπηκαν από θρησκευτικά ιδρύματα.

Είπε ότι οι πρόσφατοι επαναπατρισμοί έργων τέχνης -συμπεριλαμβανομένης της απόφασης της Γαλλίας να επιστρέψει αντικείμενα στο Μπενίν και της επιστροφής αντικειμένων της Καμπότζης μετά από έρευνα της κυβέρνησης των ΗΠΑ- απεικονίζουν τους κινδύνους από την αγορά αντικειμένων αβέβαιης προέλευσης.

«Δεν είναι μόνο άτομα ή ερασιτέχνες που αντιμετωπίζουν προβλήματα με τις αρχές και κάνουν λάθη», είπε. «Είναι οι κορυφαίοι οίκοι δημοπρασιών, είναι τα κορυφαία μουσεία, είναι οι κορυφαίοι συλλέκτες».

Ο Κλόχα είπε ότι το μουσείο είχε περικόψει δραματικά τις αποκτήσεις του και είχε θέσει πολύ πιο αυστηρές διασφαλίσεις.

«Οι διαδικασίες που εφαρμόζονται τώρα είναι πολύ, πολύ αυστηρές», είπε. «Αν δεν έχουμε συμπληρώσει κάθε λεπτομέρεια για ένα επικείμενο έκθεμα απλά δεν λαμβάνεται υπόψη. Η διαδικασία είναι πολύ διαφορετική από ό,τι ήταν πριν από δέκα χρόνια».