Τρεις σβώλοι ανυψωμένη μπογιά, μια παλιά ακτινογραφία και μήνες επιστημονικής ανάλυσης και επίμονης ντετέκτιβικής εργασίας αποκάλυψαν ότι ένα πορτρέτο της μητέρας του Ζοάν Μιρό κρυβόταν, απαρατήρητο, κάτω από την μπλέ επιφάνεια ενός από τα ανεπανάληπτα έργα του Ισπανού καλλιτέχνη για το μεγαλύτερο μέρος ενός αιώνα.

Μεταξύ του 1925 και του 1927, ο Μιρό δημιούργησε έναν μικρό πίνακα με λάδι σε καμβά, με τίτλο, «Pintura» (Ζωγραφική), τον οποίο χάρισε στον μεγάλο του φίλο, τον διαφημιστή τέχνης Joan Prats.

Μέχρι τότε, έχοντας πραγματοποιήσει το αναπόφευκτο καλλιτεχνικό προσκύνημα στο Παρίσι, έχοντας πειραματιστεί με τον φαβισμό, τον μετα-εξπρεσιονισμό και τον κυβισμό -διαψεύδοντας πλήρως τις ελπίδες των γονιών του ότι θα μπορούσε μια μέρα να βρει σταθερή δουλειά ως λογιστής- ο Miró είχε καταλήξει σε ένα πιο ελεύθερο, πιο ατομικό στυλ.

Μια ακτινογραφία δεκαετιών είχε υποδηλώσει ότι κάτι άλλο κρυβόταν κάτω από το πινέλο του Μιρό. Φωτογραφία: Fundació Joan Miró

Ο Pintura υπογραμμίζει αυτό που ο Μάρκο Ντάνιελ, διευθυντής του Fundació Joan Miró, περιγράφει ως δέσμευση του καλλιτέχνη να «καταρρίψει τις συμβάσεις της ζωγραφικής, του ζωγραφικού χώρου, του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί η ζωγραφική». Αλλά μπορεί επίσης να κρύβει ένα βαθύτερο, κρυφό νόημα που αντανακλά την προσπάθεια του καλλιτέχνη να ξεφύγει από τους αστικούς περιορισμούς της οικογένειάς του, καθώς ξεκινούσε την περίφημη προσπάθειά του να «δολοφονήσει τη ζωγραφική».

Πέντε χρόνια μετά τον θάνατο του Prats το 1970, ο πίνακας έγινε μέρος της συλλογής του ιδρύματος, το οποίο εδρεύει στη Βαρκελώνη. Ο χρόνος και η υγρασία δεν είχαν φερθεί καλά στον καμβά, ο οποίος είχε υποστεί μικρορωγμές και άλλες φθορές.

Πριν από ένα χρόνο, οι ειδικοί του ιδρύματος, με επικεφαλής την Ελισάβετ Σερράτ, επικεφαλής της προληπτικής συντήρησης και αποκατάστασης, αποφάσισαν να ρίξουν μια νέα ματιά στην Pintura. Μια ακτινογραφία δεκαετιών είχε υπονοήσει ότι κάτι άλλο βρισκόταν κάτω από το πινέλο του Μιρό, όπως και οι άκρες του πίνακα, όπου το μπλε χρώμα υποχωρεί σε παλαιότερα, πιο σκούρα χρώματα.

Χρησιμοποιώντας ακτίνες Χ, υπεριώδες και υπέρυθρο φως, υπερφασματική απεικόνιση, ορατή τσουγκράνα και διαπερατό φως, η ομάδα της Σερράτ και ερευνητές από οργανισμούς, όπως το Centre de Restauració de Béns Mobles de Catalunya και το Universidad Pablo de Olavide στη Σεβίλλη, ανακάλυψαν το πορτρέτο μιας καλοντυμένης, μεσήλικης γυναίκας, ζωγραφισμένο σε ένα στυλ που δεν θα μπορούσε να είναι πιο διαφορετικό από αυτό του Μιρό.

Σύντομα διαπίστωσαν ότι τα σκουλαρίκια της και η καρφίτσα στο λαιμό της αντιστοιχούσαν στις τρεις κηλίδες ανάγλυφης μπογιάς που είχαν ήδη διαφανεί στην επιφάνεια της Pintura.

«Έτσι, τώρα είχαμε μια καλής ποιότητας εικόνα του πορτρέτου, η οποία έμοιαζε σχεδόν με φωτογραφία», λέει η Σερράτ. «Αλλά δεν ξέραμε ποιαν απεικόνιζε».

Μη μπορώντας να βρει στοιχεία για την ταυτότητα της γυναίκας στη Βαρκελώνη, η Σερράτ πήγε στην Ταρραγκόνα λίγες εβδομάδες αργότερα για να επισκεφθεί το Fundació Mas Miró, ένα μουσείο που βρίσκεται στην αγροικία όπου ο καλλιτέχνης και η οικογένειά του περνούσαν τα καλοκαίρια τους.

«Αλλά κανένα από τα πορτρέτα εκεί δεν ταίριαζε», προσθέτει. «Ο διευθυντής του ιδρύματος είπε ότι το πορτρέτο θα μπορούσε να βρίσκεται στη Μαγιόρκα, όπου επίσης έζησε και εργάστηκε ο Μιρό».

Στο στούντιο Son Boter του Μιρό στο νησί των Βαλεαρίδων, η Σερράτ βρήκε ένα πορτρέτο του 1907 υπογεγραμμένο από τον καλλιτέχνη Cristòfol Montserrat Jorba. Το πρόσωπο όχι μόνο ταίριαζε με εκείνο της γυναίκας στις ακτινογραφίες του Pintura, αλλά το θέμα του ήταν κάποια Dolors Ferrà i Oromí - πιο γνωστή ως μητέρα του Μιρό.

Πορτρέτο της Ντολόρες Φέρα ι Ορόμι (1907) του καλλιτέχνη Κριστόφολ Μοντσεράτ. Φωτογραφία: Fundació Joan Miró

«Το [πορτρέτο της Μαγιόρκα] είναι ακριβώς το ίδιο, εκτός από μερικές διαφορές: το φόρεμα ήταν διαφορετικό και τα σκουλαρίκια ήταν διαφορετικά, αλλά δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο», λέει η Σερράτ.

Τέτοιες ανακαλύψεις είναι εξαιρετικά σπάνιες. Η αποκάλυψη του προσώπου της Dolores Ferrà, προσθέτει η Σερράτ με κάποια υποτίμηση, ήταν «μια ευχάριστη έκπληξη».

Η ομάδα της πιστεύει ότι ο Μιρό έκοψε μια άλλη εκδοχή του πορτρέτου της Μονσεράτ - ο Pintura έχει διαστάσεις μόλις 49 εκατοστά x 60 εκατοστά - και το γύρισε από πορτρέτο σε οριζόντιο, αλλά επέλεξε σκόπιμα να κρατήσει το κεντρικό τμήμα που έδειχνε το πρόσωπο της μητέρας του.

Οι Σερράτ και Ντάνιελ θεωρούν την απόφαση του Μιρό ως σκόπιμη πράξη και ως πρόγευση της επικάλυψης που ο καλλιτέχνης θα εφάρμοζε στα δικά του, προηγούμενα έργα τη δεκαετία του 1950. Η υπερζωγραφική ήταν επίσης μια τεχνική που χρησιμοποίησε στα κιτς, κακόγουστα έργα των καλλιτεχνών του προς το τέλος της ζωής του, όταν άρχισε να αμαυρώνει ό,τι θεωρούσε φτηνή, κακή και φτηνή τέχνη.

«Τούτου λεχθέντος, η νέα ανακάλυψη δεν είναι καταστασιακή επικάλυψη, ούτε η δική του, αναθεωρητική επικάλυψη», λέει ο Ντάνιελ.

«Είναι μια πράξη εξέγερσης. Αλλά ο Μιρό ήταν ήδη 32 ετών όταν το ξεκίνησε αυτό, οπότε δεν πρόκειται για μια νεανική πράξη εξέγερσης ενάντια στους γονείς του... [αλλά] ενάντια στο είδος του κόσμου που εκπροσωπούσαν οι γονείς του- τις φιλοδοξίες της μεσαίας τάξης να είσαι πάντα λίγο πιο σικέ απ' ό,τι είσαι στην πραγματικότητα».

Είναι πεπεισμένος ότι ο Μιρό δεν επέλεξε τυχαία το πορτρέτο του Montserrat: «Δεν υπήρχε τεχνική ανάγκη να ζωγραφίσει πάνω σε αυτό- δεν ήταν σαν τον Γκογκέν στον Νότιο Ειρηνικό, χωρίς πρόσβαση σε υλικά. Γι' αυτόν, αυτό ήταν πραγματικά μια πράξη επιλογής».

Η εικόνα ακτίνων Χ εμφανίζει το πορτραίτο. Φωτογραφία: Fundació Joan Miró

Και όμως, κατά τη γνώμη της Σερράτ, η παράξενη χειρονομία του καλλιτέχνη δεν ήταν χωρίς κάποια στοργή.

«Θα μπορούσε να είχε επιλέξει ένα άλλο πορτρέτο», λέει. «Αλλά επιλέγει αυτό, και το κόβει και κρατάει το πρόσωπο της μητέρας του πλήρες, οπότε υπάρχει σεβασμός».

Σημειώνει επίσης ότι άφησε ανέπαφο το τρίο των σβώλων χρώματος - το χ που σηματοδοτούσε το σημείο του κοσμήματος της μητέρας του - ενώ θα μπορούσε εύκολα να τα είχε ξύσει.

Τα ευρήματα των εμπειρογνωμόνων, τα οποία ο Ντάνιελ αποκαλεί «CSI: Miró», εκτίθενται σε μια νέα έκθεση, με τίτλο Under the Layers of Miró: A Scientific Investigation, και σε ένα συνοδευτικό ντοκιμαντέρ, El Secret de Miró. Η έκθεση, στην έδρα του ιδρύματος στη Βαρκελώνη, θα επιτρέψει στους επισκέπτες να δουν τόσο την Pintura όσο και το πορτρέτο του Montserrat της Ferrà.

Σχεδόν έναν αιώνα αφότου στέγνωσε η λαμπερή μπλε μπογιά στον αινιγματικό πίνακα του Μιρό, ο Ντάνιελ πιστεύει ότι ο κόσμος αρχίζει επιτέλους να κατανοεί τις προθέσεις του καλλιτέχνη.

«Κατά κάποιον τρόπο, ο Μιρό μας άφησε πολύ καλά στοιχεία - ειδικά η καρφίτσα, η οποία είναι πραγματικά τρισδιάστατη και μπορείς να τη δεις στο τσουχτερό φως», λέει. «Μας άφησε αυτά τα στοιχεία, οπότε θα πρέπει να σκέφτεται: «Γιατί στο καλό σας πήρε τόσο καιρό να το ανακαλύψετε αυτό; Εκατό χρόνια μετά, βρήκατε τι έκανα!».

ΠΗΓΗ : The Guardian