Συνέντευξη στη Χριστίνα Λάμπρου/φωτογραφίες: Παύλος Βρυωνίδης

Γιος και εγγονός παραδοσιακού κεραμίστα, ο Βαλεντίνος Χαραλάμπους έφυγε από την Κύπρο για το Λονδίνο στις αρχές του '50, όπου σπούδασε κεραμική και εργάστηκε πλάι στον σημαντικό κεραμίστα Μπέρναρντ Λιτς.

Μετά από μία σύντομη επιστροφή στην Κύπρο, έφυγε για τη Βαγδάτη, όπου ίδρυσε και δίδαξε στο τμήμα Κεραμικής του εκεί Ινστιτούτου Καλών Τεχνών από το 1957 μέχρι το 1983, όταν επέστρεψε ξανά στην Κύπρο.

Βαρωσιώτης, Βαγδατινός και Λεμεσιανός ταυτόχρονα, ο Βαλεντίνος Χαραλάμπους φτιάχνει έργα από χώμα και νερό και τα "εμψυχώνει" με την πολλαπλή εντοπιότητά του.

Προτού επισκεφτώ τον Βαλεντίνο Χαραλάμπους για τη συνέντευξη που ακολουθεί, ο ίδιος μου ζητά να του στείλω μία λίστα με τα θέματα συζήτησης, ώστε να προετοιμαστεί ανάλογα. Με υποδέχεται χαμογελαστός στο εκθαμβωτικά φωτεινό εργαστήρι του, που μοιάζει προέκταση του εαυτού του: δραστήριο, κομψό στην απλότητά του, ευχάριστο. Μου δείχνει τη βεράντα του, όπου δέχεται επισκέψεις από φίλους μεταξύ των οποίων και ο Μιχάλης [ο Αρχάγγελος!], για τον οποίο [όπως και τη θεωρία του για το "28 Χ 3", αλλά και την αγάπη του για το ευτράπελο] θα μιλήσει στη συνέχεια*.

Στο γραφείο του με δεκάδες σελίδες σημειώσεων μπροστά του, μου ανακοινώνει πως έχει προσθέσει άλλο ένα θέμα στη δική μου λίστα: τη σχέση του με την πολιτεία. Ξεκινούμε από εκεί και ο ίδιος αρχίζει την αφήγησή του με τον "νεαρό Βαλεντίνο, γιο του Χρίστου του Κουζάρη παραδοσιακού αγγειοπλάστη και εγγονό παραδοσιακού αγγειοπλάστη", ο οποίος αποφοιτά από το γυμνάσιο, όπου ξεχωρίζει για τις επιδόσεις του:

«Όπως όλοι οι πατεράδες, ο πατέρας μου ήθελε κάτι καλύτερο για τον γιο του. Στο σχολείο εγώ ήμουν και αθλητής -συμμετείχα στους Πανελλήνιους Αγώνες του '47 [άλμα εις ύψος και 300 μέτρα]. Από την άλλη είχα μια πολύ καλή επίδοση στα ελληνικά γράμματα -έγραφα από μικρός. Στο γυμνάσιο ήμουν συμμαθητής με τη Νέλλυ Σαβεριάδου Τσουγιοπούλου και με τον Παναγιώτη Σέργη, με τον οποίο μοιράστηκα το λογοτεχνικό βραβείο. Έτσι, ο Χρίστος ο Κουζάρης ήθελε τον γιο του να σπουδάσει και να αναδειχθεί. Εμένα με ενδιέφερε η κεραμική, αλλά για να πείσω τους γονείς μου επέλεξα να σπουδάσω διακόσμηση στην κεραμική, τονίζοντας τη διακόσμηση -μακριά από τα "πηλά". Πήγα, λοιπόν, στο Λονδίνο, στο Central School of Arts and Crafts [σ.σ. αργότερα Central St. Martins] το '48. Αποφοίτησα με το μοναδικό δίπλωμα με διάκριση που απονεμήθηκε εκείνη τη χρονιά [1951], και μου πρόσφεραν αμέσως δουλειά στο πανεπιστήμιο. Επέστρεψα στην Κύπρο γιατί δεν άντεχα τη ζωή στην Αγγλία [μια ανυπόφορη μαυρίλα], εδώ, όμως, βρήκα έναν στείρο και άγονο χώρο. Τότε δεν υπήρχε αναγνώριση της τέχνης με τρόπο που να μπορείς να εξασφαλίσεις τα προς το ζην ως καλλιτέχνης».

Επιστροφή
Πώς ήταν το καλλιτεχνικό τοπίο τότε στις αρχές του '50;

«Ήταν ο Διαμαντής και ο Κάνθος -οι καημένοι, οι οποίοι ευτυχώς για μας επέστρεψαν για να εργαστούν εδώ. Οι 'πατέρες', οι οποίοι θεωρώ ότι υπολειτουργούσαν διότι ήταν εδώ μόνοι τους, απομονωμένοι από τα ρεύματα της Ευρώπης, στα οποία είχαν και οι δύο διακριθεί, χωρίς πρωτοβουλίες ή κίνητρα ή προώθηση και αγάπη που να τους ωθήσει να εξελιχθούν ουσιαστικά. Πέρα από το μεράκι και το ταλέντο το δικό τους, το τοπίο εδώ ήταν υποτονικό.

Ο Διαμαντής εργαζόταν χρόνια ως δάσκαλος, ενώ ο Κάνθος διορίστηκε το '43 στο γυμνάσιο Αμμοχώστου και παρέλαβε τη δική μας ομάδα.

Ήμασταν οι πρώτοι μαθητές του και δεθήκαμε μαζί του πιο πολύ ως φίλοι παρά σαν μαθητές. Μαζί και ο Νίκος Κρανιδιώτης, που μας είχε σαν παιδιά του. Και οι δύο με τρομερά καινοτόμες ιδέες για την εκπαίδευση και πολλή αγάπη για τους μαθητές τους. Είχαμε τη μεγάλη τύχη των δύο αυτών ανθρώπων.

Αλλά η γενική ατμόσφαιρα ήταν μικροαστική. Ήταν πολύ λίγος ο κόσμος, καμία έξοδος και καμία τάση εξόδου από τα στεγανά -δικαιολογημένα ίσως. Πάντως, δεν υπήρχε η ατμόσφαιρα που να στηρίξει την τέχνη».

Λαξ Ι

«Επέστρεψα από το Λονδίνο και ήθελα αμέσως να ξαναφύγω. Έμεινα με πολλή δυσκολία και μετά από πίεση των γονιών μου. Έβαλα πολύ νερό στο κρασί μου και έκανα αγγεία που πουλούσαμε στους Άγγλους στρατιωτικούς για σουβενίρ. Έπρεπε να αλλάξουν όλες μου οι επιθυμίες, τα όνειρα και τα σχέδια, ή μάλλον έπρεπε να μπουν σε αναμονή. Με τον πατέρα μου να είναι βουτηγμένος στα χρέη για τις σπουδές μου, έπρεπε να δουλέψω σκληρά για να τον βοηθήσω να ξεχρεώσουμε. Ζήτησα να διοριστώ δάσκαλος τέχνης, αλλά στάθηκε αδύνατον. Η σχολική εφορία δεν ενέκρινε το δίπλωμα στην κεραμική ως δίπλωμα καλών τεχνών, ενώ αν η ειδίκευσή μου ήταν στη γλυπτική, για παράδειγμα, δεν θα υπήρχε πρόβλημα. Αυτή η άρνηση, αυτό το πρώτο λάκτισμα δεν θα το ξεχάσω ποτέ. Λίγο μετά, όμως, το 1957, μου ήρθε η πρόταση να πάω να ιδρύσω το τμήμα Κεραμικής στο Πανεπιστήμιο της Βαγδάτης και πήγα».

Έρωτας

Πώς προέκυψε η πρόταση για το Ινστιτούτο Καλών Τεχνών της Βαγδάτης;

«Τότε το Ιράκ ήταν μία χώρα αγγλόφιλη, με έναν βασιλιά πολύ φιλικά προσκείμενο και μία κυβέρνηση ελεγχόμενη από τους Άγγλους. Όταν αποφάσισαν να ιδρύσουν τμήμα Κεραμικής, έψαξαν κεραμίστα στα πανεπιστήμια του Λονδίνου. Εγώ είχα την τύχη να έχω ένα δίπλωμα με διάκριση και παρά το ότι δεν ήμουν Άγγλος, πήρα τη θέση. Δύο μέρες μετά την άφιξή μου στη Βαγδάτη, ήμουν ήδη ερωτευμένος με αυτή τη χώρα. Έμεινα ερωτευμένος για είκοσι οκτώ χρόνια. Η αίσθηση της πόλης αυτής είναι ακόμα μαζί μου».

Το σπίτι του στη Βαγδάτη υπάρχει;

«Απ' ό,τι γνωρίζω το σπίτι είναι εκεί. Αν θα ήθελα να πάω πίσω; Από περιέργεια θα ήθελα να πάω, ναι, με κίνδυνο, όμως, να καταστρέψω τις υπέροχες μνήμες των είκοσι οκτώ χρόνων που πέρασα εκεί. Δεν θα το ρίσκαρα, γιατί κατέστρεψα τις μνήμες των προηγούμενων είκοσι οκτώ χρόνων, όταν επισκέφτηκα το σπίτι μου στο Βαρώσι. Υπάρχει, όμως, και η αγωνία και η περιέργεια».

Επιστροφή ΙΙ

Επαναφέροντας την κουβέντα στη σχέση του με την πολιτεία, ο Βαλεντίνος Χαραλάμπους συνεχίζει:

«Το δεύτερο λάκτισμα. Το 1985 αφότου ίδρυσα το τμήμα και δίδαξα για είκοσι οκτώ χρόνια, ξέσπασε ο πόλεμος και έπρεπε πια να φύγω από τη Βαγδάτη.

Στο μεταξύ απέκτησα και την ιρακινή υπηκοότητα, αλλά μετά την αποστολή σημειώματος από το υπουργείο Εξωτερικών της Κύπρου, το οποίο ζητούσε από το Ιράκ να με 'δανειστούν' για να εργαστώ στην υπηρεσία της αναδόμησης της τέχνης στην Κύπρο κλπ., κλπ., έπεσαν πάνω μου όλοι οι γενικοί διευθυντές των υπουργείων για να έρθω, μου υποσχέθηκαν φούρνους ποξαμάθκια -τα οποία εννοούσαν οι ίδιοι βεβαίως- και έτσι αποφάσισα και ήρθα στην Κύπρο.

Όμως, δεν υπήρχε τίποτα γραπτώς, και έτσι όταν ήρθα δεν υπήρχε ούτε η θέση ούτε η κλίμακα. Τελικά, μου ανετέθη να δημιουργήσω τμήμα Κεραμικής στην Τεχνική Σχολή Λεμεσού, μία προσπάθεια που απέτυχε παταγωδώς, διότι δεν υπήρχε συναντίληψη με τους ανθρώπους της Τεχνικής Σχολής. Μετά με μετάφεραν στο υπουργείο Παιδείας, όπου εκεί συνεργάστηκα με τον υπέροχο Γιάννη Κατσούρη, έναν καταπληκτικό άνθρωπο, με στόχο την ενθάρρυνση κυπρο-αραβικών πολιτιστικών σχέσεων. Μιλούμε για το '87 - '88».

Φάρος

«Μέχρι τότε δεν υπήρχαν κυπρο-αραβικές σχέσεις έκτος από κάποιες σπασμωδικές κινήσεις. Εμένα μου ήρθε γάντι διότι ήθελα να μεταφέρω και να χρησιμοποιήσω τις γνώσεις μου προς όφελος των χωρών που αγάπησα και της δικής μου της χώρας.

Εν τω μεταξύ, επειδή είχε απαγορευθεί η είσοδος στο Ιράκ και έμεινα πλέον έξω, έστρεψα όλη μου την προσοχή στην Αίγυπτο, τη μεγάλη αυτή χώρα του αραβικού κόσμου. Εκεί, η σημαντικότερη για μένα ανακάλυψη -μετά από δύο χρόνια έρευνας, αναζήτησης και καταγραφής- ήταν το σπίτι του Νίκου Νικολαΐδη στο Κάιρο.

Ένα μικρό σπίτι στο κέντρο του Καΐρου. Βρήκαμε τον ιδιοκτήτη και κάναμε όλες τις διαδικασίες για να αγοραστεί. Στο μεταξύ ιδρύσαμε τον Κύπρο-Αραβικό Πολιτιστικό Σύνδεσμο, με την ονομασία Πολιτιστικός Σύνδεσμος Κύπρου - Αιγύπτου Νίκος Νικολαΐδης και είχαμε σωρεία μελών. Το Πανεπιστήμιο του Καΐρου μάς έδωσε δύο θέσεις για Κύπριους για να μάθουν τη γλώσσα και τον πολιτισμό της Αιγύπτου και να αναλάβουν τη διαχείριση του Πολιτιστικού Κέντρου, το οποίο θα εξέπεμπε σαν φάρος σε όλη την περιοχή».

Λαξ ΙΙ

«Κάναμε μία πρόταση και τη στείλαμε στο Yπουργικό μέσω του Ουράνιου Ιωαννίδη, τότε υπουργού Παιδείας. Εγώ είμαι απολίτικoς, αλλά θα πω αυτό που θα πω: Οι Εγγλέζοι όταν σε καλέσουν για τσάι και δεν θέλουν να σου προσφέρουν από το κέικ τους, τι θα πουν; "You don' t want any cake do you?" [Δεν θέλεις κέικ, έτσι;]. Κάπως έτσι έγινε η εισήγηση της πρότασής μας στο Υπουργικό. Όλο το Υπουργικό Συμβούλιο, λοιπόν, ψήφισε αρνητικά για την πρότασή μας με την εξαίρεση του Νίκου Ρολάνδη. Ύστερα, επειδή κι εγώ ήμουν από τους ανήσυχους, τους ενοχλητικούς των Πολιτιστικών υπηρεσιών, μου ανακοινώθηκε ότι δεν θα ανανεωθεί το συμβόλαιό μου. Αυτό ήταν το δεύτερο λάκτισμα της πολιτείας. Με πολλούς τρόπους, όμως, αυτό μου έκαμε μεγάλο καλό, γιατί επέστρεψα στη δική μου δουλειά, την οποία είχα παραμερίσει. Δέκα χρόνια μετά, οι ίδιοι άνθρωποι που με έδιωξαν, μου έδωσαν Αριστείο Γραμμάτων και Τεχνών!!! Τι να το κάνω; Σημείωσε ότι το αριστείο αυτό ήρθε μετά που πήρα το Man of the Year το 2011 από το American Biographical Institute, το οποίο με τοποθετεί στους "top 100 artists" του κόσμου, ενώ έχω πάρει και βραβείο για τη συνολική προσφορά μου από το Κέιμπριτζ. Για μένα το αριστείο δεν μετρά, όχι γιατί δεν το θέλω, αλλά γιατί αυτή η διάκριση έφτασε πολύ αργά και ακολουθώντας τις διεθνείς βραβεύσεις».

Διγενείς

Σε κάποιο σημείο του ντοκιμαντέρ που είναι αφιερωμένο στον Κύπριο κεραμίστα [παραγωγή Ιδρύματος Tapies 2010], το οποίο υπογράφει η Κατρίν Νταβίντ -γνωστή για τη συμβολή της στην ανάδειξη της σύγχρονης τέχνης που παράγεται στη Μέση Ανατολή- ο ίδιος σημειώνει: «Ήταν λάθος της Κύπρου να κοιτά πάντα προς τη Δύση και όχι προς την Ανατολή. Δεν είμαστε Δυτικοί».

Συνεχίζει να το πιστεύει:

«Σίγουρα δεν ανήκουμε στη Δύση και απόδειξη αυτού είναι ότι σε όλες μας τις εκδηλώσεις, τις εκφράσεις, είμαστε εξίσου Ανατολίτες. Να κοιτούμε προς τη Δύση, ναι. Αλλά να κοιτούμε και να μην αρνούμαστε ή να υποτιμούμε την Ανατολή.

Είμαστε, λινομπάμπακοι, με τη σωστή έννοια βέβαια. Δίχως ενδοιασμό, έχουμε διγενικά στοιχεία. Εμείς, με όλα αυτά τα μπλα-μπλα με τη λύση και τους Τουρκοκύπριους, πρέπει να δούμε το διγενικό στοιχείο ως εργαλείο για να δούμε τι θα κάνουμε και τι θα εκπέμψουμε προς τον μεσανατολικό χώρο.

Είμαστε σε ένα κομβικό σημείο το οποίο πρέπει να εκμεταλλευτούμε. Διακατεχόμεθα από μια παθιασμένη ελληνοκεντρικότητα, η οποία μας στερεί τον ρόλο που μας επεφύλαξε η γεωγραφική μας θέση εξαιτίας της οποίας αποκτήσαμε μια ιδιομορφία μοναδική, την οποία κάποιος -εξαιρούμενος από μας λαός- θα εκμεταλλευόταν».

Οι Έλληνες

«Εμείς οι Έλληνες, υποταγμένοι σε ένα σύνδρομο εθνικής υπερηφάνειας που φτάνει τα όρια εθνικής υπεροψίας, θαυμάζουμε και επαινούμε τους εκάστοτε ξένους δημιουργούς που επηρεάστηκαν από την ελληνική τέχνη. Αν, όμως, ένας Έλληνας δημιουργός αφεθεί να επηρεαστεί από άλλους χώρους και πολιτισμούς που τους έζησε και τους αφομοίωσε, τότε τον βλέπουμε με εχθρότητα και καχυποψία. Προδότης».

Έχει κατά την άποψη του διαφορά αν αυτοί οι επηρεασμοί έρχονται από τη δυτική παράδοση ή -για παράδειγμα- από τον αραβικό κόσμο, όπως στη δική του περίπτωση;

«Ω βέβαια, είναι μια ρατσιστική τάση υποτίμησης, που πηγάζει από την ιδέα ότι ο δυτικός πολιτισμός έχει ως βάση του τον ελληνικό. Εγώ, βουτηγμένος στην Αίγυπτο [έχω κάνει 40 ταξίδια], βρίσκω έναν πολιτισμό αφάνταστα προκλητικό. Εμείς, όμως, θεωρούμε τους άλλους πολιτισμούς ως ήσσονος σημασίας. Η Κύπρος στα αρχαία χρόνια έχει επωφεληθεί αφάνταστα από την επαφή της με ξένους, κυρίως ανατολικούς λαούς -στην κεραμική για παράδειγμα. Τότε καλωσορίζαμε αυτές τις επιδράσεις. Γιατί υπάρχει αυτή η ελληνοκεντρικότητα που μας περιορίζει να δούμε λίγο πιο πλατιά;».

Παρ' όλα αυτά, λίγο πριν ο ίδιος έχει πει: «Εμείς οι Έλληνες», του επισημαίνω.

«Να το αλλάξεις».

Προσωδίες

Στα αγγεία του [όπως η κούπα καβαφικής γραφής, που παρουσιάζεται στην έκθεση Mediterranee, στο Κέντρο Ευαγόρα Λανίτη] συνδυάζει ελληνικά και αραβικά σύμβολα. Με τη συνάντηση των δύο αυτών γραφών, ο καλλιτέχνης δημιουργεί ένα τρίτο ενδεχόμενο:

«Ξεκινώ δημιουργώντας έναν νέο όρο για τα έργα αυτά, την οπτική προσωδία. Είναι δικός μου ο όρος και ας με σφάξουν οι ταγοί της γλώσσας! Μέσα από τους ρυθμούς της αραβικής και της ελληνικής γραφής, κάνω μια οπτική μεταφορά της προσωδίας του βραχέως και του μακρού. Με ενδιαφέρει η φωνητική προσωδία που υπάρχει στα αρχαία ελληνικά και η ανάλογη προσωδία στην αραβική καλλιγραφία. Παίρνοντας τις δύο αυτές προσωδίες, την ακουστική από τα ελληνικά και την οπτική από τα αραβικά, φτιάχνω κάτι νέο».

Καβαφικά

Με αυτόν τον τρόπο γραφής, συλλαβίζονται και οι στίχοι που αποτελούν βασική διακόσμηση, αλλά και θέμα στις κούπες του. Οι στίχοι ανήκουν στον Καβάφη, ενώ εργάζεται πάνω σε στίχους του Ρίτσου για τον Καβάφη.

«Διάβασα Καβάφη και βέβαια στα είκοσι δεν τον καταλάβαινα. Σε κάθε βήμα της ζωής και σε κάθε συμβάν κάτι έχει να σου πει ο Καβάφης. Για μένα ο Κάβαφης είναι σύμβολο και το υψηλότερο σημείο της πυραμίδας της προσφοράς του ελληνισμού στην Αίγυπτο. Τώρα, για μένα προσωπικά ο Καβάφης έχει μια θεματογραφία που με ταξιδεύει σε σημεία της Μέσης Ανατολής. Με επηρέασε η λιτότητά του στη γραφή, ο απόλυτος μινιμαλισμός, το κλάδεμα για να μείνουν μόνο τα αναγκαία. Τίποτα περιττό».

Στη σκέψη και στο έργο του επανέρχονται αυτές οι μορφές των οποίων η ζωή και το έργο βρίσκεται ανάμεσα σε δύο σημεία, με το ένα πόδι στην Ανατολή και το άλλο στη Δύση, ο Νικολαΐδης, ο Κάβαφης...

«Ναι, ακριβώς επειδή κι εμείς πολιτιστικά έχουμε το ένα πόδι εδώ και το άλλο εκεί. Κι εγώ είμαι με το ένα πόδι στη Βαγδάτη και το άλλο στην Κύπρο. Είμαι σπουδασμένος στην Αγγλία, είμαι αγγλοκεντρικός σε ορισμένα πράγματα, αλλά δεν νιώθω πως ανήκω μόνο εδώ».

Ανεπανάληπτα

Με τη συμμετοχή του στην τρέχουσα έκθεση στο Κέντρο Ευαγόρα Λανίτη και ένα ενδιαφέρον που φέρνει το έργο του ξανά στο προσκήνιο, η ερώτηση για τη σύγχρονη κυπριακή τέχνη είναι αναπόφευκτη:

«Με εξέπληξε όταν άκουσα τον Πρόεδρο Χριστόφια να χαρακτηρίζει την πρόσφατη επιτυχία του ΑΠΟΕΛ 'ανεπανάληπτη επιτυχία'. Μα 'ανεπανάληπτη' σημαίνει ότι η επιτυχία αυτή ήταν και λίγο τυχαία, και κυρίως ότι δεν θα επαναληφθεί! Tο ποσοστό επιτυχίας στην Κύπρο -σε όλους τους τομείς, και στην τέχνη- είναι μεγάλο σε σύγκριση με τον πληθυσμό μας. Δεν έχουμε εμπεδώσει ότι η Κύπρος έχει ενηλικιωθεί και ότι σύμφωνα με το μέγεθός της προσφέρει πολλά. Ανεπανάληπτη!

Όχι, δεν είναι ανεπανάληπτη. Στον τομέα των τεχνών ισχύει το ίδιο. Αναλόγως του μεγέθους της χώρας, έχουμε μία πολύ καλή διεθνή παρουσία, και όσον αφορά την κατά κεφαλήν αναλογία καλλιτεχνών, μάλλον έχουμε την παγκόσμια πρωτιά. Αν σκεφτείς πόσοι καλλιτέχνες αναλογούν στον καθένα από μας... θα μου πεις, τώρα αυτό είναι καλό; Βεβαίως είναι καλό. Δεν μπορούν να είναι όλοι στην κορυφή της πυραμίδας, αλλά σίγουρα ο καθένας προσφέρει ανάλογα με τις δυνάμεις του».

* [Εγώ τώρα ζω με το σύνδρομο των 28 Χ 3. Να σου το εξηγήσω, αν και είναι λίγο μακάβριο, αλλά τη ζωή πρέπει να την καλαμπουρίζουμε και λίγο. Στα 28 μου έφυγα από το Βαρώσι, πήγα στη Βαγδάτη όπου έμεινα 28 χρόνια -ήμουν 56 όταν ήρθα στην Κύπρο. Στα επόμενα 28 που θα κλείσουν του χρόνου, αν εκδημήσω εις Κύριον, θα επαληθευθεί η θεωρία μου. Βέβαια, εγώ θα προσπαθήσω να καλάρω τον Μιχάλη. Έμαθα να φτιάχνω και ρακόμελο από την Κρήτη, 'έλα Μιχάλη, έφερα ρακόμελο κρητικό να δοκιμάσουμε', να τον καλάρω, να σισαμώσει και να τον στείλω στο καλό. Εάν, όμως, τυχόν φύγω στα 84, θα έχει επαληθευθεί το Σύνδρομο των 28 Χ 3. Μεταξύ σοβαρού και αστείου εγώ επιμένω ότι υπάρχει μια συγκυρία καταστάσεων που με οδηγεί κάπου άλλου κάθε 28 χρόνια. Δεν εσοβαρολόγησα ποτέ. Αλλά είναι σημαντικό να καλαμπουρίζω, σχεδόν αριστοφανικά. Λέω κάποιες αλήθειες μέσα από ευτράπελες κουβέντες. Η αλήθεια έχει πολλούς τρόπους να λεχθεί.]