Στον Πύργο Τηλλυρίας βρίσκεται ένα από τα πιο σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα της μεσαιωνικής Κύπρου, όπως αποκαλύπτει στο «Π» ο αρχαιολόγος Στυλιανός Περδίκης, σε συνέντευξή του στην οποία ξεδιπλώνει 17 χρόνια έρευνας, ιστορίας και προσωπικής αφοσίωσης. Ο κ. Περδίκης μιλάει για τα ευρήματα της αρχαιολογικής ανασκαφής που πραγματοποιείται σε μία απομακρυσμένη περιοχή της Κύπρου, η οποία ωστόσο, όπως διαφαίνεται, κατοικείται από τα προϊστορικά χρόνια.
Από το 2008 διευθύνετε την αρχαιολογική ανασκαφή που πραγματοποιείται στον Πύργο Τηλλυρίας και η οποία έφερε στο φως ένα μεσαιωνικό συγκρότημα, πιθανόν μία τοπική φεουδαρχική έπαυλη. Μιλήστε μας γι' αυτό το εγχείρημά σας.
Αυτή είναι μια ανασκαφή στην τοποθεσία «Αυλή» στον Πάνω Πύργο Τηλλυρίας η οποία ξεκίνησε το 2008 κατόπιν άδειας από τον τότε διευθυντή του Τμήματος Αρχαιοτήτων, τον Παύλο Φλουρέντζο. Επιλέξαμε ειδικά αυτή την ακριτική περιοχή, γιατί θέλαμε να φύγουμε από τα μεγάλα γνωστά αρχαία κέντρα της Κύπρου και να δούμε τι γίνεται αρχαιολογικά σε μια απομακρυσμένη αγροτική-κτηνοτροφική και φτωχή περιοχή του νησιού. Η ανασκαφή διεξάγεται από το Μουσείο Κύκκου σε συνεργασία με το Τμήμα Αρχαιοτήτων.
Ταυτόχρονα, με αυτό τον τρόπο, πρόθεση του μητροπολίτη Κύκκου κ. Νικηφόρου που χρηματοδοτούσε το ανασκαφικό έργο, ήταν να προσφέρουμε εργασία στον τοπικό πληθυσμό ο οποίος ακόμα τότε ήταν τελείως απομονωμένος. Δεν είχαν ανοίξει ακόμη τα οδοφράγματα στον Λιμνίτη και πολλοί άνθρωποι δεν είχαν εργασία. Η συγκεκριμένη θέση είχε επισημανθεί από προηγουμένως μετά από σειρά αρχαιολογικών επισκοπήσεων. Από τότε μαζί με τους συνεργάτες μου δραστηριοποιούμαστε σχεδόν κάθε χρόνο. Ειδική αναφορά πρέπει να κάνουμε στον κ. Γεώργιο Κουμή ο οποίος από το 2008 μέχρι σήμερα είναι ο τεχνικός της ανασκαφής μας.
Σε γενικές γραμμές φέραμε στο φως τα ερείπια ενός εντυπωσιακού κτηριακού συγκροτήματος των μεσαιωνικών χρόνων. Η κατοίκηση του χώρου τοποθετείται κάπου στα τέλη του 12ου αιώνα και συνεχίζεται αδιάλειπτα μέχρι τα μέσα της τουρκοκρατίας (17ος αιώνας). Πρόκειται για μεγάλων διαστάσεων ορθογωνίου σχήματος οικιστικό συγκρότημα το οποίο αναπτύσσεται γύρω από μεγάλη περίκλειστη αυλή. Το οικοδόμημα στην αρχική του φάση ήταν εξ ολοκλήρου δομημένο με ορθογωνισμένους ψαμμιτόλιθους τους οποίους μετέφεραν από λατομεία που βρίσκονταν τρία χιλιόμετρα μακριά στην παραλία του Αγίου Θεοδώρου. Ένα έργο αρκετά δύσκολο και φοβερά δαπανηρό.
Με βάση τα αρχαιολογικά δεδομένα, τα κτήρια ήταν διώροφα, ενώ σε μερικές περιπτώσεις διέθεταν και υπόγειους αποθηκευτικούς χώρους. Η οροφή αποτελείτο από ξύλινη δίρριχτη στέγη καλυμμένη με επίπεδα αγκιστρωτά κεραμίδια.
Για να οικοδομηθεί αυτό το συγκρότημα, αναμφίβολα ξοδεύτηκαν πολλά χρηματικά ποσά. Τα δωμάτια του χώρου είναι ιδιαίτερα μεγάλα, σχεδόν 30 με 40 τ.μ. το καθένα, διώροφα με υπόγειους χώρους και εσωτερικά κλιμακοστάσια, ενώ τα δάπεδα καλύπτονταν από ειδικό ασβεστοκονίαμα με μικρά θαλασσινά βότσαλα. Εσωτερικά έφεραν ερυθρό ή σταχτόχρωμο κονίαμα, χρώμα που παραπέμπει στη μεγαλοπρέπεια του χώρου. Μιλάμε για την περίοδο της Φραγκοκρατίας (1192-1572) όπου στην Κύπρο επικρατεί το φεουδαρχικό σύστημα.
Οι αυτόχθονες κάτοικοι του νησιού σε καμία περίπτωση δεν είχαν την οικονομική ευχέρεια για τόσο πολυδάπανες οικοδομές, αφού ζούσαν σε καθεστώς δουλοπαροικίας. Δούλευαν συστηματικά τη γη και τα εισοδήματα κατέληγαν στους φεουδάρχες. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι το συγκρότημα αυτό οικοδομήθηκε από ανθρώπους της άρχουσας τάξης. Την εποχή εκείνη, άρχουσα τάξη ήταν οι Φράγκοι φεουδάρχες και η Λατινική Εκκλησία. Και οι δύο εγκαταστάθηκαν διά της βίας στην Κύπρο. Οι Έλληνες κάτοικοι του νησιού συνέβαλαν στην οικοδομή, προσφέροντας δωρεάν εργασία, τις γνωστές αγγαρείες.
Αν και ευρέως γνωστός στο κοινό για τα προβλήματα διακίνησης προς τη Λευκωσία, η περιοχή του Πύργου Τηλλυρίας φαίνεται να έχει αρχαιολογικό ενδιαφέρον.
Ναι, αν και θεωρείται η πιο απομονωμένη περιοχή της Κύπρου, η πλέον δυσπρόσιτη, αφού τα βουνά καταλήγουν στη θάλασσα, εντούτοις, όσο και αν ξενίζει, κατοικείται από τα προϊστορικά χρόνια. Έχουν εντοπιστεί σε διάφορα σημεία οικισμοί της Ακεραμικής περιόδου που μας πάνε πίσω στο 8000 π.Χ. Από τότε υπάρχει μια συνεχής κατοίκηση σε όλη την Τηλλυρία. Έχουμε εγκαταστάσεις της εποχής του χαλκού με μεγάλα νεκροταφεία, και ακολουθείται μια αδιάλειπτη κατοίκηση καθ' όλον τον αρχαίο κόσμο καθώς και στη μετά Χριστόν εποχή. Θα ήταν παράλειψη αν δεν γινόταν ξεχωριστή αναφορά στο αρχαίο λουτρό στην περιοχή του Μανσούρα με τα γνωστά ψηφιδωτά δάπεδα της «Φύριας της καλής» και στην επιγραφή του Φιλοθάλασσου που τοποθετούνται στον 4οαι. μ.Χ.
Πώς είναι να ασχολείστε με το ανασκαφικό έργο της γενέτειράς σας;
Η αρχαιολογία είναι μια ιδιαίτερη επιστήμη με ξεχωριστούς ανθρώπους. Αυτοί που ασχολούνται με την αρχαιολογία έχουν ένα ξεχωριστό πάθος. Πρέπει να αγαπάς αυτό που κάνεις και πρέπει να σε διακατέχει ένα έντονο αρχαιολογικό ενδιαφέρον. Το να μου δοθεί μια τέτοια άδεια, για μένα, ήταν κάτι πολύ ιδιαίτερο. Η πραγματοποίηση ενός άπιαστου ονείρου. Επιπλέον, αυτό που προσδίδει ιδιαίτερη σημασία είναι ότι, αυτό το πράγμα, κατορθώσαμε να το υλοποιήσουμε στον χώρο της γενέτειράς μου. Από τα παιδικά μου χρόνια, πριν ακόμη ασχοληθώ με την αρχαιολογία, θυμάμαι με πόσο ενδιαφέρον άκουγα τον αείμνηστο παππού μου παπά Στυλιανό να διηγείται ιστορίες για τις αρχαιότητες του Πύργου.
Ποια τα ευρήματά σας;
Τα ευρήματα είναι ποικίλα. Μιλάμε για οικιστικό χώρο, όπου συνήθως τα ευρήματα είναι περιορισμένα σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει στα νεκροταφεία.
Παρά το ότι ο χώρος έτυχε εκτεταμένης λεηλασίας, γκρεμίστηκαν τα κτήρια, το οικοδομικό υλικό μεταφέρθηκε αλλού, η γη μετατράπηκε σε καλλιεργήσιμη με φυτείες από ελιές και αμυγδαλιές, βρήκαμε έστω και σε περιορισμένο αριθμό σημαντικά ευρήματα όπως τμήμα επίχρυσου μεταλλικού καλύμματος ξύλινου κιβωτίου με επιχρυσωμένη διακόσμηση από δράκους. Ένα ασημένιο κουτάλι με σφραγίδα κατασκευαστή που μας παραπέμπει σε εργαστήριο της Βενετίας. Δύο ασημένια πιρουνάκια από αυτά που σήμερα χρησιμοποιούμε για το γλυκό. Επίσης, βρέθηκαν δακτυλίδια, κυρίως χάλκινα με ημιπολύτιμους λίθους.
Όσα συγκεντρώθηκαν καλύπτουν όλο το φάσμα της κεραμικής της μεσαιωνικής Κύπρου από τα τέλη του 12ου μέχρι το 17ο αιώνα. Έχει διαπιστωθεί ότι αριθμός πινακίων προέρχεται από τη Βενετία, τα γνωστά μαγιόλικα. Άλλα με φαγεντιανή προέρχονται από την κοντινή Συρία.
Όλα αυτά δείχνουν ότι οι ένοικοι του χώρου ήταν άνθρωποι ανώτερης κοινωνικής τάξης. Επίσης, θέλω να κάνω αναφορά στο διαιτολόγιο αυτών των ανθρώπων, το τι έτρωγαν. Μέσα από τα οστά που συγκεντρώθηκαν, τα οποία μελέτησε ο ζωοαρχαιολόγος κ. Άγγελος Χατζηκουμής έχει παρουσιαστεί ένα πολύ μεγάλο φάσμα πτηνών και ζώων με τα οποία τρέφονταν. Γουρούνια, αγρινά, κατσίκια, πρόβατα, βοοειδή, αγριογούρουνα, πέρδικες, λαγοί, τρυγόνια, περιστέρια και διάφορα θαλασσινά. Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζουν οστά παγωνιού. Το παγώνι ξέραμε από γραπτές πηγές ότι βρισκόταν ως διακοσμητικό στοιχείο στους χώρους της άρχουσας τάξης. Αυτό το επαληθεύουμε τώρα και με αρχαιολογικό εύρημα στην «Αυλή» Τηλλυρίας.
Σε ποια φάση βρίσκεται το ανασκαφικό σας έργο;
Το όλο έργο βρίσκεται προς το τέλος. Έχουν μείνει ένα με δύο τεμάχια γης τα οποία ακόμη δεν έχουν απαλλοτριωθεί για να ολοκληρωθεί η ανασκαφή. Ταυτόχρονα διεξάγουμε και έργα συντήρησης και ανάδειξης του χώρου ούτως ώστε να είναι σύντομα προσβάσιμος στο ευρύ κοινό. Επιπλέον, γύρω από τον χώρο δημιουργούμε έναν μικρό βοτανικό κήπο με παραδοσιακά φυτά και δέντρα της Κύπρου που χρησιμοποιούνταν σε διάφορες περιόδους όπως κουμανταντά, υγράμβαρη ή ξύλο του αφέντη, φραγκολεμονιά κ.ά. Έτσι ο επισκέπτης θα έχει την ευκαιρία πέρα από τις αρχαιότητες να έρθει σε επαφή με μια άλλη διαφορετική πτυχή της χλωρίδας της Κύπρου.
Ποια άλλα αρχαία έχουν εντοπιστεί στην περιοχή του Πύργου Τηλλυρίας και ποιας περιόδου;
Πριν από κάποια χρόνια γύρω στο 2010, αν θυμάμαι καλά, όταν ανοιγόταν δρόμος στην κοινότητα του Κάτω Πύργου, εντοπίστηκαν δύο τάφοι της Ύστερης Χαλκοκρατίας. Με άδεια του Τμήματος Αρχαιοτήτων τους ανασκάψαμε. Έχουμε έτσι ένα αξιόλογο εύρημα από τάφους της ύστερης εποχής του χαλκού, μια ποικιλία από διάφορα αγγεία μεταξύ των οποίων και μυκηναϊκά που παραπέμπουν στις σχέσεις με τον μυκηναϊκό κόσμο.
Παλαιότερα επί εποχής της Αγγλοκρατίας, στη Μανσούρα, ανακαλύφθηκε λουτρό που τοποθετείται γύρω στον 4ο αιώνα μ.Χ., με δύο γνωστούς ψηφιδωτούς πίνακες που εκτίθενται σήμερα στο Κυπριακό Μουσείο.
Από αρχαιολογικής πλευράς τι άλλο αξίζει να δει κάποιος στον Πύργο Τηλλυρίας;
Πέραν του αρχαιολογικού χώρου «Αυλή» μπορεί να δει το βυζαντινό παρατηρητήριο το οποίο εφάπτεται της γραμμής αντιπαράταξης. Πρόκειται για θαλασσινό παρατηρητήριο-βίγλα με το οποίο έλεγχαν τη θάλασσα. Πιστεύεται ότι είναι οικοδόμημα της εποχής του Αλέξιου Κομνηνού (11ος αιώνας). Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία διέθεσε μεγάλα χρηματικά ποσά για να ενισχύσει την άμυνα της Κύπρου, ώστε να μπορέσει να αντιμετωπίσει τις σταυροφορίες. Πρόκειται για εξαγωνικό πύργο που σήμερα βρίσκεται σε ερειπιώδη κατάσταση. Είναι από τα ελάχιστα δείγματα που σώζονται στην Κύπρο. Αυτό έχει συντηρηθεί σε συνεργασία με το Τμήμα Αρχαιοτήτων και είναι προσβάσιμο στο κοινό. Σημαντικός είναι και ο ναός της Παναγίας Γαλόκτιστης, ένας βυζαντινός ναός του 11ου αιώνα με τοιχογραφίες του 12ου και 13ου αιώνα. Θεωρείται ως ο ιερότερος χώρος για τους κατοίκους του Πύργου Τηλλυρίας.
Φωτογραφία: Στιγμιότυπο από την ανασκαφική δραστηριότητα.
