Κατά την τελευταία απογραφή του 1565 που διενήργησαν οι Βενετοί προτού χάσουν την Κύπρο από τους Οθωμανούς, το Τσέρι είχε 110 και το Τρυπί 28 ελεύθερους καλλιεργητές. Το 1881, κατά την πρώτη βρετανική απογραφή, το Τρυπί δεν υφίσταται πλέον

Το χωριό Τσέρι του διαμερίσματος Λευκωσίας αναφέρεται σε όλους τους βενετικούς καταλόγους με τα χωριά της Κύπρου ως Ceri ή Xeri. Πρόκειται για μεσαιωνικό χωριό και μάλλον προϋπήρξε της Φραγκοκρατίας, αλλά δυστυχώς δεν διαθέτουμε παλαιότερες πηγές για το ίδιο. Το Τσέρι ανήκε όπως πάντα στο διαμέρισμα της Λευκωσίας το οποίο όμως κατά τη Λατινοκρατία, δηλαδή Φραγκοκρατία και Ενετοκρατία, ονομαζόταν υποκομητεία (viscontado), επειδή ο βισκούντης της περιοχής, o οποίος είχε δικαστικές εξουσίες, κατοικούσε και είχε έδρα τη Λευκωσία. Τμήμα, ωστόσο, της περιοχής του viscontado ονομαζόταν Ταμασία ένεκα της αρχαίας πόλης Ταμασού και οι Βενετοί διόριζαν εκεί και ένα διοικητή με τον τίτλο του τσιβιτάνου (civitano). Άλλωστε Ταμασία δηλώνει τον χώρο, τη γύρω περιοχή όπως τα επίθετα Παφία, Λαπηθία, Αμαθουσία κ.ά. Επίσης κατά τη Φραγκοκρατία και Βενετοκρατία ένα άλλο τμήμα του viscontado, μια άλλη υποδιαίρεσή του προς τα νοτιοδυτικά της Λευκωσίας, που περιελάμβανε πολλά χωριά, μεταξύ αυτών και το Τσέρι, ήταν γνωστή από τότε με το όνομα Ορεινή. Η ονομασία αυτή, ως γνωστόν, επεκράτησε από τα μεσαιωνικά χρόνια έως σήμερα και στην πριν από μία δεκαετία ανασυσταθείσα επισκοπή Ταμασίας, τελικά δόθηκε το όνομα επισκοπή Ταμασού και Ορεινής, επειδή υπάγονται στη δικαιοδοσία της και πολλά χωριά της εν λόγω περιοχής.

Περί της Ορεινής

Η ονομασία Ορεινή της περιοχής αυτής στην οποία υπάγεται και το Τσέρι, κατά την άποψή μας, πρέπει να είναι προφραγκική, αν και δεν διαθέτουμε καμιά σχετική πηγή κατά την ίδια εποχή, ωστόσο όμως το τοπωνύμιο Ορεινή πρέπει να ανάγεται στους βυζαντινούς χρόνους, αφού είναι ελληνικότατο και δηλώνει την ορεινή περιοχή ή αυτήν που γειτνιάζει με οροσειρά. Τα όρια της περιοχής της Ορεινής δεν είναι επακριβώς γνωστά από καμία γραπτή πηγή της Λατινοκρατίας, ωστόσο κατά παράδοση γνωρίζουμε περίπου ποια χωριά περιλαμβάνει. Το τοπωνύμιο απαντά και σε πηγές τόσο της Φραγκοκρατίας όσο και της Βενετοκρατίας. Η παλαιότερη μνεία απαντάται στον Λεόντιο Μαχαιρά όταν αναφέρεται στην εξέγερση του Ρε Αλέξη. Μεταξύ άλλων σημειώνει στο χρονικό του ότι είχαν τότε εξεγερθεί και χωριά της Ορεινής. Σε πηγή επίσης του 1445 αναφέρεται μια μονή στην περιοχή της Ορεινής, η γνωστή σήμερα ως Μονή Αρχαγγέλου Μιχαήλ του Αναλιόντα, η οποία τότε ονομαζόταν Μονή του Αγίου Μιχαήλ της Ορεινής. Αξίζει να σημειωθεί ότι στη συγκεκριμένη πηγή το τοπωνύμιο Ορεινή σημειώνεται παραφθαρμένο ως Norinis (San Michel de Norinis). Στο έγγραφο του 1445 αναφέρεται ότι ο βασιλιάς Ιωάννης Β?Lusignan είχε πωλήσει μεταξύ άλλων χωριών στους συριακής καταγωγής Αντώνιο και Ιωάννη Audeth και τη Μονή του Αρχαγγέλου Μιχαήλ. Tέλος, η Ορεινή μνημονεύεται και σε κατάλογο αιχμαλώτων του 1571, που είχαν συλληφθεί στη Λευκωσία όταν κυριεύθηκε από τους Οθωμανούς. Ο κατάλογος αυτός είχε σταλεί στις βενετικές αρχές από τον Βενετό βάιλο στην Κωνσταντινούπολη, ο οποίος μεταξύ άλλων γράφει ότι στα βουνά της Ορεινής είχε καταφύγει πλήθος κόσμου, όταν εισέβαλαν το 1570 οι Οθωμανοί στην Κύπρο για να σωθεί, με αρχηγούς τους Κύπριους άρχοντες Σκιπίωνα Καράφα, Πέτρο Παύλο Συγκλητικό και Ιωάννη Συγκλητικό.

Φράγκικο φέουδο: Το χωριό Τρυπί, κοντά στο Τσέρι, υπήρξε σημαντικό φέουδο κατά τη Φραγκοκρατία και τη Βενετοκρατία, αλλά χάθηκε με την πάροδο των αιώνων, χωρίς να αποκλείεται η ύπαρξη ερειπίων στον χώρο όπου ήταν οικοδομημένο

Το Τσέρι, κατά την απογραφή του 1565 την οποία είχαν διενεργήσει οι Βενετοί, μόλις πέντε χρόνια πριν απολέσουν την Κύπρο και περάσει στην εξουσία των Οθωμανών, αναφέρεται ως χωριό και όχι ως πραστειό, δηλαδή μικρό χωριό και είχε ένα σεβαστό αριθμό κατοίκων σύμφωνα με τα δεδομένα της εποχής. Οι κάτοικοί του ανέρχονταν στους εκατόν δέκα αρσενικού γένους ελεύθερους καλλιεργητές, τους αποκαλούμενους φραγκομάτους. Στον πιο πάνω αριθμό κατοίκων δεν περιλαμβάνονταν ούτε τα γυναικόπαιδα, αλλά ούτε και οι πάροικοι, που αποτελούσαν απλούστατα μια τάξη που ήταν πλήρως υποκείμενη στους φεουδάρχες τους ή ανάλογα στο Δημόσιο. Σημειώνουμε επίσης, ότι το Τσέρι, στην πρώτη απογραφή του πληθυσμού του έτους 1881, την οποία πραγματοποίησαν οι Βρετανοί, όταν η Κύπρος πέρασε στην εξουσία τους, είχε τριακόσιους είκοσι πέντε κατοίκους.

Για να αντιληφθούμε καλύτερα τα πληθυσμιακά στοιχεία κάποιων χωριών που ανήκουν στο διαμέρισμα Λευκωσίας Viscontado κατά την ίδια εποχή σε σχέση με το Τσέρι σημειώνουμε τα εξής. Για παράδειγμα η Ποταμιά είχε πιο λίγους κατοίκους από το Τσέρι το 1565, αφού οι κάτοικοί της ανέρχονταν στους εξήντα έξι τον αριθμό αρσενικού γένους ελεύθερους καλλιεργητές. Επίσης τα Λατσιά, τα οποία σημειώνονται στις βενετικές πηγές ως Lacchia, είχαν ενενήντα έξι κατοίκους αρσενικού γένους ελεύθερους καλλιεργητές και ο Αναλιόντας ογδόντα έξι.

Ο ιστορικός Φλώριος Βουστρώνιος αναφέρεται και σε ένα φεουδάρχη του Τσερίου, γεγονός που δηλώνει ότι και το Τσέρι ανήκε στη βασιλική περιουσία, γι' αυτό άλλωστε και παραχωρήθηκε από τον βασιλιά Ιάκωβο Β? Lusignan σε οπαδό του. Ο φεουδάρχης στον οποίο παραχωρήθηκε το Τσέρι κατά τη χρονική περίοδο 1464-1468 ονομαζόταν Ιωάννης de Ledro, αλλά δυστυχώς δεν έχουμε στη διάθεσή μας κανένα άλλο στοιχείο σχετικά με τον ίδιο ούτε από πού καταγόταν.

Ένα σημαντικό φέουδο κοντά στο Τσέρι

Ένα σημαντικό φέουδο κατά τη Φραγκοκρατία και τη Βενετοκρατία κοντά στο Τσέρι, όπως μαρτυρείται στις πηγές, ήταν το χωριό (το) Τρυπί (Tripi). Το χωριό αυτό χάθηκε με την πάροδο των αιώνων, αλλά ίσως υφίστανται ακόμη κάποια ίχνη ερειπίων στον χώρο όπου ήταν οικοδομημένο. Το χωριό Τρυπί, αν και μικρό χωριό αφού αναφέρεται ως πραστειό, ήταν σημαντικό φέουδο και ήταν εξαρτώμενο από το χωριό Ψημολόφου. Ήδη από τα πρώτα χρόνια της Φραγκοκρατίας το χωριό Τρυπί μαζί με πολλά άλλα φέουδα σε όλη την Κύπρο είχε παραχωρηθεί στο Τάγμα των Ναiτών Ιπποτών. Εκτός από το Τρυπί, κάποια άλλα χωριά που είχαν παραχωρηθεί στους Να?τες στην περιοχή της Λευκωσίας (Viscontado) που ανήκαν το Τσέρι και το Τρυπί ήταν το Μιτσερό, η Κάτω Μονή, η Αγροκηπιά, το Παλαιχώρι, η Κάτω Δευτερά, η Ψημολόφου και άλλα. Αργότερα, το 1308, με τη διάλυση του Τάγματος των Ναiτών τα ίδια χωριά παραχωρήθηκαν στο Τάγμα των ιπποτών του Αγίου Ιωάννη. Το Τρυπί είχε εύφορες εκτάσεις και ανήκε αργότερα για κάποια χρονικά διαστήματα στη βασιλική περιουσία, γιατί ουσιαστικά ο ιδιοκτήτης του, όπως και της Ψημολόφου και της Κάτω Δευτεράς, ήταν ο Λατίνος πατριάρχης Αντιοχείας. Φαίνεται όμως ότι ο τελευταίος Φράγκος βασιλιάς Ιάκωβος Β? Lusignan σφετερίστηκε τα φέουδα του πατριάρχη Αντιοχείας, δηλαδή το Τρυπί, την Κάτω Δευτερά, την Ψημολόφου και το Πεντάκωμο της Λεμεσού και τα παραχώρησε σε ευνοούμενούς του, όταν κατόρθωσε να εκδιώξει τη νόμιμη βασίλισσα και ετεροθαλή αδελφή του Καρλόττα και να ανέλθει στην εξουσία. Η Ψημολόφου και το Τρυπί, όταν πλέον ο Ιάκωβος σφετερίστηκε το στέμμα, παραχωρήθηκαν από τον ίδιο, όπως αναφέρει ο Φλώριος Βουστρώνιος, κατά τη χρονική περίοδο 1464-1468, στην Έλενα Zappo. Ας σημειωθεί ότι η οικογένεια Zappo κατά την ίδια χρονική περίοδο είχε ευεργετηθεί πολλαπλώς από τον βασιλιά Ιάκωβο Β? Lusignan. Ένα έγγραφο από τα αρχεία του Βατικανού με ημερομηνία 14 Ιουνίου 1468 μας γνωστοποιεί ότι το Τρυπί, εξαρτώμενο χωριό από την Ψημολόφου, είχε παραχωρηθεί, εκτός από τη Βαβατσινιά, στον ιερωμένο Gomez d'Avila. Αυτό το μικρό χωριό αλλά σημαντικό φέουδο το 1565 είχε είκοσι οκτώ κατοίκους ελεύθερους καλλιεργητές. Το 1881, κατά την πρώτη βρετανική απογραφή, το Τρυπί δεν υφίσταται πλέον γιατί προφανώς ήδη εγκαταλείφθηκε και ερημώθηκε.

Το χωριό Τρυπί έχει συνδεθεί και με τη μεγάλη φραγκική οικογένεια της Κύπρου, τους Lasse. Ο ίδιος ο Στέφανος Lusignan αναφέρει την οικογένεια Lasse μεταξύ των πιο σημαντικών οικογενειών της Κύπρου, που ανήκαν στην τάξη των ευγενών. Το 1524 η Δημοκρατία της Βενετίας είχε παραχωρήσει στον Τιβέριο Lasse με σύμβαση (con patto), για τις υπηρεσίες που είχε προσφέρει, τρία χωριά του διαμερίσματος Λευκωσίας: το Τρυπί, την Κάτω Δευτερά και την Ψημολόφου. Αργότερα ο γιος του Πέτρος ζητούσε άδεια να αγοράσει ένα άλλο χωριό για τον μικρότερο γιο του, γιατί τα χωριά Ψημολόφου και Τρυπί θα τα κληρονομούσε ο πρωτότοκος γιος του. Η οικογένεια Lasse, που είχε ως φέουδο το Τρυπί, είχε ένα μέγαρο προς τα ανατολικά της Λευκωσίας στην περιοχή που είχε οικοδομηθεί το 1567 ο προμαχώνας Φλάτρο. Το μέγαρο αυτό άξιζε περίπου δέκα χιλιάδες δουκάτα, αλλά κατεδαφίστηκε γιατί βρισκόταν έξω από τον νέο οχυρωματικό περίβολο που είχε αρχίσει να οικοδομείται τo 1567, από τον στρατιωτικό μηχανικό Ιούλιο Savorgnano.

Όταν οι Οθωμανοί το 1570 κατέλαβαν τη Λευκωσία, ο Πέτρος Lasse φονεύθηκε, καθώς και άλλα μέλη της οικογένειάς του, ενώ οι τρεις θυγατέρες του αιχμαλωτίστηκαν. Μία από αυτές, μετά από μακρύ χρονικό διάστημα αιχμαλωσίας, κατόρθωσε να ελευθερωθεί και εγκαταστάθηκε στη Βενετία. Έζησε μόνη αναπολώντας την πατρίδα της και προσπαθώντας να επουλώσει τις πληγές από τα όσα κατά την αιχμαλωσία της βίωσε. Επειδή είχε αποκτήσει από κληροδότημα χρήματα που είχαν πριν τον πόλεμο επενδύσει δικοί της στην Ιταλία ήταν ιδιαίτερα γενναιόδωρη σε ναούς και σε ευαγή ιδρύματα.

Σύμφωνα με μία παράδοση, η εικόνα της εκκλησίας από το Τρυπί, μετά την εγκατάλειψη και ερήμωσή του χωριού, μεταφέρθηκε στον ναό του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στην εντός των τειχών Λευκωσία και έκτοτε η εκκλησία ονομάστηκε Τρυπιώτης. Η αιτιολόγηση αυτή, κατά την άποψή μας, δεν είναι μόνο γοητευτική αλλά και περισσότερο πειστική απ' ό,τι η σύνδεση του ονόματος του ναού με το εν Χώναις θαύμα.

Το Τσέρι επέζησε και το Τρυπί χάθηκε. Επίπονη αλλά και ενδιαφέρουσα η συγκέντρωση πηγών και μαρτυριών με αποτέλεσμα έστω τη σύνταξη αποσπασματικής Ιστορίας των δύο χωριών στο πέρασμα των αιώνων...