Στη μνήμη της αγαπημένης αδελφής Αντιγόνης Γαβριηλίδου που έφυγε ξαφνικά από κοντά μας τη Μεγάλη Πέμπτη…

Αισθανόμαστε πραγματικά περήφανοι γιατί ένα σημαντικό, μεταξύ άλλων, πολιτιστικό αγαθό του Ριζοκαρπάσου, του γενέθλιου τόπου μας, η ριζοκαρπασίτικη σαγιά, βρίσκεται σήμερα σε μουσεία όχι μόνο της Κύπρου αλλά και του εξωτερικού, όπως ακριβώς συμβαίνει με σημαντικές αρχαιότητές μας που βρίσκονται σε γνωστά μουσεία ανά τον κόσμο και τα κοσμούν. Τo όνομα της ριζοκαρπασίτικης σαγιάς ως της πιο σημαντικής λαϊκής ενδυμασίας της Κύπρου επικράτησε για κάθε είδος κυπριακής λαϊκής ενδυμασίας, ασχέτως εάν δεν έχει τα χαρακτηριστικά της. Ένα σημαντικό στοιχείο ότι πραγματικά οι κάτοικοι του Ριζοκαρπάσου είχαν ιδιαίτερο ενδυματολογικό ενδιαφέρον και ανέπτυξαν την υφαντική και την τοπική τους ενδυματολογία και ιδίως τη γυναικεία ενδυματολογία αποτελεί το γεγονός ότι στον πιο ανατολικό αυτό οικισμό της Κύπρου υπήρχαν και έχουν καταγραφεί τέσσερα είδη σαγιάς. Πρόκειται για τη λευκή βαμβακερή σαγιά την υφασμένη και κοσμημένη με μικρές χάντρες, που ήταν επίσημο ένδυμα για γάμους και γενικά εορταστικό και ήταν σε χρήση έως τα τέλη του 19ου αιώνα. Παράλληλα υπήρχαν δύο σαγιές για καθημερινή χρήση, η μια σε χρώμα σκούρο μπλε και η άλλη σε σκούρο μοβ και βέβαια η πιο διαδεδομένη, η πολύχρωμη, σε ζωηρά χρώματα και αυτή εορταστική. Τις τρεις αυτές σαγιές συνέχιζαν να χρησιμοποιούν ως ενδυμασία τους κάποιες Ριζοκαρπασίτισσες σχεδόν μέχρι το 1974.

Την εορταστική σαγιά με τα ζωηρά χρώματα μοχθούμε να περιγράψουμε, να καταγράψουμε την ιστορία της και να την αναδείξουμε με κάθε τρόπο, ως σημαντικό πολιτιστικό αγαθό του Ριζοκαρπάσου, αλλά και ολόκληρης της Κύπρου και γενικά του ελληνισμού. Ήδη πετύχαμε το πρώτο βήμα αφού έχει προεγκριθεί η πρότασή μας για εγγραφή του στοιχείου στον Εθνικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς (2020).

Η ριζοκαρπασίτικη σαγιά σε πίνακα του Ιωάννη Κισσονέργη.

Η παλαιά λευκή σαγιά, η κοσμημένη με χάντρες που ήταν σε χρήση έως το τέλος του 19ου αιώνα και τα υφαντά σεντόνια του Ριζοκαρπάσου με χάντρες όταν σταμάτησαν να υφαίνονται μοιραία εξέλιπαν. Τέτοιες παλαιές σαγιές και σεντόνια με χάντρες φυλάσσονταν ως κειμήλια στο Ριζοκάρπασο και χάθηκαν με την τουρκική εισβολή. Ελάχιστες οικογένειες από το Ριζοκάρπασο εξακολουθούν να έχουν έως σήμερα τέτοια κειμήλια, κληρονομιά από τις γιαγιάδες και τις προγιαγιάδες τους.

Σαγιές με χάντρες μεταφέρθηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα από τους αποικιοκράτες Άγγλους και σώζονται σήμερα σε μουσείο πανεπιστημίου. Και θα ρωτούσε κάποιος πώς βρέθηκαν εκεί οι ριζοκαρπασίτικες σαγιές, αυτά τα πολύτιμα κειμήλια, τα σπουδαία χειροτεχνήματα που η τέχνη τους ανάγεται στα βυζαντινά χρόνια. Και απαντούμε ότι διασώθηκαν χάρη στη γενναιοδωρία των γυναικών του Ριζοκαρπάσου που προσέφεραν στους νέους κατακτητές Άγγλους ό,τι πολύτιμο είχαν, γιατί φαντάστηκαν ότι οι ομόθρησκοι Άγγλοι είχαν αφιχθεί στην πατρίδα τους ως ελευθερωτές, για να τους απαλλάξουν από τον τουρκικό ζυγό, και όχι ως κατακτητές. Οι Ριζοκαρπασίτισσες για την ποθητή ελευθερία τους, όπως είχαν φανταστεί, είχαν προσφέρει ό,τι πιο πολύτιμο είχαν, τα έξοχα χειροτεχνήματά τους, τις υφαντές σαγιές με χάντρες.

Δουμπλέττι, το διάσημο: Εκτός από την αυθεντική ριζοκαρπασίτικη ενδυμασία, πολιτιστικό αγαθό του Ριζοκαρπάσου αποτελεί και το δουμπλέττι, που παρουσιάστηκε σε μεγάλη διεθνή έκθεση δίπλα σε δημιουργίες μεγάλων μόδιστρων όπως οι Κριστιάν Ντιόρ, Μιγιάκε και άλλοι

Το δουμπλέττι

Ένα άλλο μοναδικό πολιτιστικό αγαθό του Ριζοκαρπάσου, «το δουμπλέττι», που είχε υφανθεί με βαμβακερό ριζοκαρπασίτικο νήμα επεξεργασμένο από ριζοκαρπασίτικα χέρια και στη συνέχεια ραμμένο από τα ίδια χέρια με πλούσιες πτυχώσεις είχε αναδειχθεί σε μια σημαντική έκθεση στην οποία είχαν λάβει μέρος, μεταξύ άλλων, μουσεία όπως το Μουσείο Βικτωρίας και Αλβέρτου του Λονδίνου αλλά και διάσημοι οίκοι μόδας. Η σπουδαία αυτή ενδυματολογική έκθεση, που διοργανώθηκε πριν από μια δεκαπενταετία στην Αθήνα και είχε στόχο να συνδέσει την αρχαία ελληνική ενδυμασία με το σύγχρονο ένδυμα και να δείξει ότι μπορείς να τυλίξεις και να διαβάσεις την ιστορία του κόσμου στις πτυχώσεις ενός έξυπνα διπλωμένου υφάσματος, εκεί, ανάμεσα στα άλλα σημαντικά εκθέματα, περίοπτη θέση είχε το ριζοκαρπασίτικό μας δουμπλέττι, ένα άλλο μοναδικό πολιτιστικό αγαθό του Ριζοκαρπάσου. Δίπλα στα διάσημα και πολυτελή ενδύματα των Κριστιάν Ντιόρ, Ζαν Πατού, Μπαλεντσιάνκα και του Ιάπωνα Μιγιάκε, που ανέδειξε το πλισωτό ένδυμα, ήταν και το ριζοκαρπασίτικο δουμπλέττι, ένα παντελώς άγνωστο ένδυμα στην υπόλοιπη Κύπρο, αλλά και στον ελλαδικό χώρο. Μια πλούσια πτυχωτή λευκή βαμβακερή φούστα που οφείλει το όνομά της «δουμπλέττι» στη διπλή χρήση της, αφού μπορούσε να χρησιμοποιηθεί όχι μόνο ως φούστα αλλά και για να καλύψει τους ώμους ως επενδύτης. Το έκθεμα αυτό μετέφερε στην υφή του υφαντού βαμβακερού υφάσματός του όχι μόνο την αγάπη, τον μόχθο, τον εκλεπτυσμό, τη δημιουργική φαντασία και τις ενδυματολογικές προτιμήσεις της ανώνυμης καλλιτέχνιδας υφάντρας Ριζοκαρπασίτισσας, αλλά και την κυτταρική μνήμη των προγόνων μας και της μακραίωνης ιστορίας μας.

Το περιβάλλον του Ριζοκαρπάσου, όπως το βιώσαμε πριν την εισβολή και την κατοχή, ήταν ένα ολοζώντανο σκηνικό όπου μπορούσες να μαθητεύσεις και να σπουδάσεις μαζί με όλα τ’ άλλα και τον πλούσιο λαϊκό πολιτισμό του. Το Ριζοκάρπασο διαφύλαξε έναν μοναδικό, θαυμαστό και ιδιαίτερο πολιτισμό σε όλους τους τομείς, με στοιχεία από τον αρχαίο και πρωτίστως τον βυζαντινό πολιτισμό, αλλά και στοιχεία από τη μακρά φραγκική και βενετική κυριαρχία.

Μεγαλώσαμε σε ένα περιβάλλον από πλούσια πολιτιστικά αγαθά. Με βυζαντινές εκκλησίες που φέρουν ψηφιδωτά δάπεδα και τοιχογραφίες, με αρχοντικά με εξαιρετικά λιθανάγλυφα, ακόμη με ερειπωμένα βενετσιάνικα μέγαρα με οικόσημα όπως αυτό της οικογένειας Del Aste, που υπερασπίστηκαν την Αμμόχωστο το 1571, με έργα ανάπτυξης όπως τους υδρόμυλους των Κορνάρων del Carpasso και πολλά άλλα. Η ξυλογλυπτική, η υφαντική τέχνη, η μεταξουργία, τα παραδοσιακά αρτοσκευάσματα, ο ριζοκαρπασίτικος γαστρονομικός πολιτισμός, τo δουμπλέττι, το ρουτζιέττι και κυρίως η ριζοκαρπασίτικη σαγιά μας είναι τα πολύτιμα πολιτιστικά αγαθά και διάσημα του τόπου μας.

Η σπουδαιότητα της ριζοκαρπασίτικης σαγιάς, όπως προαναφέρθηκε, έδωσε το όνομά της ως “καρπασίτικη σαγιά” και σε άλλα είδη της παραδοσιακής ενδυμασίας της Κύπρου. Η έλλειψη ωστόσο μιας ολοκληρωμένης επιτόπιας έρευνας και η απουσία σχετικών πηγών ειδικά για τη ριζοκαρπασίτικη ενδυμασία προκάλεσαν εύλογα ανακρίβειες, παρερμηνείες ή και εσφαλμένες απόψεις για αυτή την ίδια την ενδυμασία και την περιγραφή της. Επιπρόσθετα το Ριζοκάρπασο επειδή καλείται και Καρπάσι, όπως ήδη απαντά και στις βυζαντινές πηγές, δημιούργησε εσφαλμένες εντυπώσεις ότι ο όρος καρπασίτικη σαγιά αφορούσε ολόκληρη τη χερσόνησο Καρπασίας. Το γεγονός αυτό ωστόσο δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, ασχέτως εάν σε κάποια γειτονικά χωριά θα μπορούσαν να είχαν μάθει την τέχνη της υφαντικής της σαγιάς και ασφαλώς και τη χρήση της. Όλα τα πιο πάνω τεκμηριώνονται άριστα μέσα από τις πρώτες ερευνητικές αποστολές που έγιναν γενικά για τον λαϊκό πολιτισμό του Ριζoκαρπάσου και ειδικά για τη ριζοκαρπασίτικη σαγιά. Οι ερευνητικές αυτές αποστολές δυστυχώς δεν ολοκληρώθηκαν λόγω της εισβολής του 1974, ωστόσο διαφύλαξαν στοιχεία, τα οποία μοιραία θα μπορούσαν να είχαν χαθεί για πάντα, όπως για παράδειγμα, μεταξύ άλλων, και σχετικό φωτογραφικό υλικό, συνεντεύξεις από σπουδαίες υφάντρες και τεχνήτριες του είδους, υλικό το οποίο μπορεί να ενισχύσει εν μέρει την έρευνά μας για τη ριζοκαρπασίτικη σαγιά. Και οι ερευνητικές αυτές αποστολές πραγματοποιήθηκαν εύλογα στο Ριζοκάρπασο, γιατί ο γενέθλιος τόπος της ριζοκαρπασίτικης / καρπασίτικης σαγιάς αναντίλεκτα είναι αυτή η πιο ανατολική κωμόπολη της χερσονήσου Καρπασίας.

Είναι σημαντικό επίσης να αναφέρουμε σε ό,τι αφορά τον όρο καρπασίτικη σαγιά ότι το Ριζοκάρπασο απαντά στις βυζαντινές πηγές έως και το τέλος του 15ου αιώνα απλώς ως Καρπάσι και αντίστοιχα στη γαλλική Carpasse / Carpasso, όνομα που έδωσαν οι Φράγκοι και σε ολόκληρη τη χερσόνησο αντικαθιστώντας το τοπωνύμιο Ακρωτίκη, τη βυζαντινή ονομασία της χερσονήσου. Εύλογα εικάζουμε ότι αυτό ήταν αποτέλεσμα του γεγονότος ότι το όνομα Carpasse / Carpasso ήταν πιο γνώριμο από την αρχαία ομώνυμη πόλη και χωρίς δυσχέρειες προφανώς για τη γλώσσα των Φράγκων, σε σχέση με το τοπωνύμιο Ακρωτίκη. Όλα τα πιο πάνω δημιούργησαν προφανώς σύγχυση ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τις φραγκικές και τις βενετικές πηγές. Ίσως αυτός να είναι και ο ουσιαστικός λόγος ώστε ήδη από τις αρχές του 16ου αιώνα, επί βενετικής κυριαρχίας, για πρώτη φορά να εμφανίζεται στις πηγές το τοπωνύμιο Ριζοκάρπασο (Rizokasrpaso) αντί Carpasso. Τρανό παράδειγμα αυτής της σύγχυσης είναι η έως σήμερα γνωστή ως κομητεία της Καρπασίας (del Carpasso), ωστόσο όπως έχουμε καταδείξει βάσει αρχειακού υλικού στην περίπτωση αυτή το τοπωνύμιο Carpasso δεν αναφέρεται στη χερσόνησο της Καρπασίας, αλλά σε αυτό το ίδιο το Ριζοκάρπασο. Και τούτο διότι στο σχετικό έγγραφο σημειώνεται ότι η κομητεία αυτή, την οποία δημιούργησε ο τελευταίος Φράγκος βασιλιάς Ιάκωβος Β’ Lusignan, περιελάμβανε το Ριζοκάρπασο (Carpasso) και τα γειτονικά χωριά Σελενιά και Αναχίδα που δεν υφίστανται πλέον. Η Αναχίδα ωστόσο αποτελεί πρόδρομο οικισμό του νεότερου οικισμού της Αγίας Τριάδος Αιγιαλούσης και γι’ αυτό μία ενορία της καλείται έως σήμερα Ανασία. Ουσιαστικά η έλλειψη στο παρελθόν μιας ολοκληρωμένης έρευνας και μελέτης της ριζοκαρπασίτικης σαγιάς συνέτεινε στην ταύτισή της με άλλα είδη παραδοσιακής ενδυμασίας όπως η παφίτικη ενδυμασία και οποιοδήποτε παραδοσιακό κυπριακό ένδυμα. Δυστυχώς σε πολλές νεότερες πηγές η ριζοκαρπασίτικη σαγιά παρουσιάζεται ως τέτοια με σαλβάρι / βρακί καθαρά φυτιώτικο και εσφαλμένα αναφέρεται ως καρπασίτικο ή παρουσιάζεται ένας ριγωτός τύπος σαγιάς και αναφέρεται και πάλι εσφαλμένα ως καρπασίτικη σαγιά.

Αξιώθηκα και πρόλαβα να δω γνήσιες Ριζοκαρπασίτισσες που έως τη στιγμή που αποχαιρέτησαν τον παρόντα κόσμο δεν καταδέχτηκαν να φορέσουν άλλη ενδυμασία, παρά τη γνήσια ριζοκαρπασίτικη σαγιά, τόσο την καθημερινή όσο και την εορταστική σαγιά τις Κυριακές στην εκκλησία, στα πανηγύρια και σε άλλες γιορτινές ημέρες. Η ριζοκαρπασίτικη σαγιά είναι αναρτημένη στον τοίχο του καθιστικού μου, να τη βλέπω και να ταξιδεύω, να φαντάζομαι τις μακουτζιές και τον ήχο του αργαλειού που την ύφαναν και εικόνες αλλοτινών εποχών από τον γενέθλιο τόπο μου να εισβάλλουν μαγικά στον χώρο μου. Ένα υφαντό σεντόνι με χάντρες και ένα δουμπλέττι που έντυσε είτε ως φούστα είτε ως επενδύτης γυναικείες μορφές προγόνων φυλάσσονται από εμένα ως κειμήλια του αθάνατου λαϊκού πολιτισμού του Ριζοκαρπάσου, όπου είδα το φως, και αποτελούν ουσιαστικά τα διάσημά μας, όπως αυτά των πάλαι ποτέ φεουδαρχών μας. Ήταν έθιμο και εξακολουθεί η κάθε Ριζοκαρπασιτοπούλα να απαθανατίζεται με το ριζοκαρπασίτικο ρουτζιέττι ή την ριζοκαρπασίτικη σαγιά σε μια φωτογραφία.
Σε μια τέτοια φωτογραφία με σαγιά και σε εφηβική ηλικία απεικονίζεται και η αγαπημένη μεγάλη μας αδελφή Αντιγόνη…

Καλό ταξίδι, αγαπημένη μας, στον απάνω κήπο τον αληθινό…