Τα μνημεία στον δημόσιο χώρο δεν είναι παρά εργαλεία διαμόρφωσης της συλλογικής μνήμης. Είναι επίσης αφηγητές ιστορικών γεγονότων, καθοριστικών –συνήθως– για τον τόπο στον οποίο συνέβησαν.

Μ' αυτή την έννοια, τα μνημεία –αγάλματα, ανδριάντες, προτομές, γλυπτικές συνθέσεις– είναι φορείς συμβολισμών και δυνάμεων που ούτε μπορούμε να φανταστούμε πόσο επιδρούν στους αποδέκτες τους.

Τις τελευταίες μέρες παρακολουθούμε εικόνες αποκαθήλωσης αγαλμάτων, από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού μέχρι τη «συγγενική» μας Ευρώπη, με μια συχνότητα που τείνει να καταστεί καθημερινότητα. Αγαλμάτων που συνδέονται με την εποχή της δουλείας στην Αμερική ή με την ευρωπαϊκή αποικιοκρατία. Ή τελοσπάντων με ένα επαίσχυντο παρελθόν των προσωπικοτήτων που εικονίζονται στα αγάλματα και που πια δεν είναι ανεκτό από την κοινωνία των ενεργών πολιτών, σε όλο τον κόσμο.

Την περασμένη Κυριακή, 7 Ιουνίου, διαδηλωτές του Black Lives Matter στο λιμάνι του Μπρίστολ, στη Μεγάλη Βρετανία, αποκαθήλωσαν το άγαλμα του έμπορου σκλάβων Έντουαρντ Κόλστον και το πέταξαν στο λιμάνι [όπου εντοπίστηκε από τις Αρχές την Πέμπτη και «αλιεύτηκε» για να μπει σε μουσείο]. Πολιτικοί και αξιωματούχοι αμφισβήτησαν τον «αντιδημοκρατικό» τρόπο με τον οποίο το άγαλμα γκρεμίστηκε από το βάθρο του, ωστόσο η παρουσία του στο λιμάνι του Μπρίστολ ήταν πάντα ένα επίμαχο θέμα.

Η στιγμή που το άγαλμα του Κόλστον πέφτει. Ο δήμαρχος του Μπρίστολ, Μάρβιν Ριβς, χαρακτήρισε την αποκαθήλωση «ιστορική ποίηση» | ΕΙΚΟΝΑ ©Harry Pugsley

Στο Λονδίνο, το άγαλμα του Ρόμπερτ Μίλιγκαν μετακινήθηκε από το Μουσείο του Λονδίνου. Ποιος ήταν; Ένας έμπορος, πλοιοκτήτης και... ιδιοκτήτης δούλων τον 18ο αιώνα.

Μετά από τα δύο αυτά περιστατικά, ο δήμαρχος του Λονδίνου Σαντίκ Χαν ζήτησε να αξιολογηθούν όλα τα αγάλματα που βρίσκονται σε δημόσιο χώρο στη βρετανική πρωτεύουσα. Μαζί και οι τοιχογραφίες, ακόμη και τα ονόματα των δρόμων. «Οποιαδήποτε αναφορά στη δουλεία πρέπει να καταργηθεί» ανέφερε ο Σαντίκ Χαν επισημαίνοντας ότι πολλές προσωπικότητες αποτελούν μέρος της ιστορίας του Λονδίνου και δεν μπορούμε να τις ξεχνούμε, όχι όμως και να τις τιμούμε με οποιοδήποτε μνημειακό τρόπο.

Μεγάλη συζήτηση διεξήχθη και για το άγαλμα του Λεοπόλδου Β' στην πόλη Αμβέρσα του Βελγίου που απομακρύνθηκε από τις Αρχές της πόλης από τον δημόσιο χώρο και μεταφέρθηκε στην αποθήκη ενός μουσείου. Ο Λεοπόλδος θεωρείται υπεύθυνος για τη γενοκτονία δέκα εκατομμυρίων κατοίκων του Κονγκό την εποχή της βελγικής αποικιοκρατίας και για άλλες φρικαλεότητες, εξ ου και ο βανδαλισμός του αγάλματός του στις Βρυξέλλες.

Διαδηλωτές έβαλαν φωτιά στο άγαλμα του Λεοπόλδου με αποτέλεσμα οι Αρχές να αποφασίσουν την μετακίνησή του, τη συντήρηση και την φύλαξή του σε μουσείο | ΕΙΚΟΝΑ ©ATV/via Reuters

Σε ολόκληρο το Βέλγιο κυκλοφόρησε κείμενο με συλλογή υπογραφών για να ξηλωθούν όλα τα αγάλματα από την εποχή της αποικιοκρατίας, στο οποίο ανταποκρίθηκαν 65 χιλιάδες άνθρωποι σε μία μέρα.

Αποκαθηλώσεις πάντα, παντού

Δεν είναι ανοίκεια η εικόνα της αποκαθήλωσης ενός αγάλματος στη σύγχρονη ιστορία του κόσμου. Το 2003, η αποκαθήλωση του αγάλματος του Σαντάμ Χουσεΐν σήμαινε την κατάρρευση του καθεστώτος δικτατορίας του στο Ιράκ. Όχι πως έκτοτε η χώρα πέρασε στη δημοκρατία, αλλά η αποκαθήλωση του αγάλματος έφερε τεράστια συμβολική δύναμη.

Το 2005, η σοσιαλιστική κυβέρνηση Θαπατέρο στην Ισπανία ζήτησε την αποκαθήλωση του τελευταίου αγάλματος του Φράνκο στη Μαδρίτη. Η αποκαθήλωση έγινε... νύχτα υπό τον φόβο αντιδράσεων ενώ σχολιάστηκε έντονα και δη αρνητικά από τη Δεξιά. Ωστόσο η αποκαθήλωση ενός αγάλματος του δικτάτορα Φράνκο είναι μάλλον αποκατάσταση της δημοκρατίας.
Το 2014, Ουκρανοί εθνικιστές κατάφεραν να ρίξουν το μεγαλύτερο άγαλμα του Λένιν ύστερα από πολύωρες προσπάθειες, ως ένδειξη διαμαρτυρίας για την εμπλοκή της Ρωσίας στο εσωτερικό της χώρας τους, όπως είπαν.

Τα δικά μας αγάλματα: Το άγαλμα του Γρίβα στέκει αγέρωχο στη θάλασσα της Χλώρακας. Εμείς, στεκόμαστε κριτικά απέναντι σε όσα δημόσια μάς υπο- και επι-δεικνύονται μέσα από τα μνημεία μας;

Στα καθ' ημάς

Στη χώρα μας, τουλάχιστον 190 δημόσια μνημεία βρίσκονται διάσπαρτα σε πόλεις και κοινότητες της Κύπρου που αφορούν τον αγώνα του 1955-59 [άλλα τόσα ενδέχεται να απεικονίζουν αποκλειστικά τον Μακάριο Γ']. Ως αποτέλεσμα, η δημόσια τέχνη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη μνήμη του απελευθερωτικού αγώνα της ΕΟΚΑ. Μάλιστα από αυτή τη σελίδα την περασμένη Κυριακή η εικαστικός Μαρία Λοϊζίδου έγραφε για την προσπάθεια τροποποίησης της νομοθεσίας που ορίζει τι είναι μνημείο, σημειώνοντας –ιδανικά για την περίπτωση του παρόντος άρθρου– ότι η σημασία της μνημόνευσης δεν μπορεί να περιορίζεται στην ανθρωπόμορφη αναπαράσταση ενός/μιας εκλιπόντος/ούσας. Και πως σήμερα, «τα μνημεία ανταποκρίνονται σε ερμηνείες συλλογικής μνήμης, στη σημασία του έργου στον δημόσιο χώρο και στη δημιουργία συνθηκών ανάπτυξης μιας κριτικής σκέψης που να αφορά όλους».

Το άγαλμα του Γεώργιου Γρίβα, μέρος μνημειακού συμπλέγματος και του Μουσείου Αγίου Γεωργίου στην Χλώρακα | ΕΙΚΟΝΑ ©chloraka.org.cy

Και επειδή όλα ξεκίνησαν από την άγρια, ρατσιστική δολοφονία του Τζορτζ Φλόιντ στην Αμερική, ας τελειώσουν στη Χλώρακα της Πάφου όπου καταγράφονται ακραία φαινόμενα ρατσισμού και ξενοφοβίας. Στη Χλώρακα βρίσκεται το ένα από δύο μνημειακά συμπλέγματα στην Κύπρο, όπου αποτυπώνονται δύο στιγμές στην κυπριακή ιστορία: η πρώτη είναι η άφιξη του Γρίβα στις 10 Νοεμβρίου 1954 για συντονισμό και οργάνωση της ΕΟΚΑ. Στον ακριβή χώρο αποβίβασης του Γρίβα, δίπλα στη θάλασσα, ανεγέρθηκε ο ανδριάντας του, πιστό αντίγραφο του γνωστού ανδριάντα στη Λεμεσό. Ο Γρίβας είναι αμφιλεγόμενη προσωπικότητα όσο καμιά άλλη στη σύγχρονη ιστορία της Κύπρου. Αν διευρύνουμε τον φακό πέρα από τα της ΕΟΚΑ, θα θυμηθούμε ότι υπήρξε ηγέτης της φιλοβασιλικής οργάνωσης «Χ», μιας παραστρατιωτικής οργάνωσης με έντονη αντικομουνιστική δράση τον καιρό της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα.

Άραγε πόσο κριτικά στεκόμαστε εμείς απέναντι σε όσα δημόσια μάς υπο- και επι-δεικνύονται μέσα από τα μνημεία μας;

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Αγαλμα του Χριστόφορου Κολόμβου πεσμένο στο έδαφος, στη Μινεσότα των ΗΠΑ στις 10 Ιουνίου 2020 / via MPR News ©Evan Frost