Ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος -που πέθανε τον Αύγουστο του 1881- είναι περισσότερο γνωστός ως ιστορικός. Χαρακτηρίστηκε, όπως και ο Παπαρρηγόπουλος, "Διοσκούρος" της ελληνικής ιστοριογραφίας του 19ου αιώνα. Ασχολήθηκε, όμως, και με τη λογοτεχνία, αφού, όπως αναφέρει ο Απόστολος Σαχίνης, δύο βιβλία του -τα "Ιστορικά σκηνογραφήματα" και οι "Κρητικοί γάμοι"- βρίσκονται ανάμεσα στην ιστορία και τη μυθιστοριογραφία.

O πολυταξιδευμένος και πολυμαθής Ζαμπέλιος αντλεί στοιχεία από μια πλούσια βιβλιογραφία, τα οποία αξιοποιεί στη συγγραφή των έργων του. Η υπόθεση των έργων τοποθετείται στην Κρήτη και σχετίζεται με τους αιματηρούς αγώνες του νησιού για την αποτίναξη του ενετικού ζυγού. Η αφήγηση δεν εστιάζει στα πρόσωπα, στις τύχες και τις μεταξύ τους σχέσεις, αλλά στον τόπο, δηλαδή στην Κρήτη, γεγονός που αναδεικνύει τον ιστορικό χαρακτήρα των έργων. Όμως, η ζωηρή και δημιουργική φαντασία του συγγραφέα και η ικανότητά του να αποδίδει παραστατικά το κλίμα της εποχής, επιβάλλουν την περίληψή τους στην κατηγορία των λογοτεχνικών έργων.

Η επιμονή του Ζαμπέλιου στο κρητικό ζήτημα έγκειται αφενός στο μίσος του για τους Βενετούς, αφετέρου στον θαυμασμό του για το ηρωικό και αγωνιστικό πνεύμα της Κρήτης. Όπως ο ίδιος επισημαίνει: "Των Κρητικών αγώνων η έποψις παρίσταται υπό ποικιλοτάτην μορφήν. Ολίγα παραδείγματα η χρονογραφία του Ευρωπαϊκού μεσαιώνος μαρτυρεί παρομοίας επιμονής, και ακατάβλητου αντιπαλαίσεως, ουδέ παρέχει σκηνάς δραματικωτέρας άμα και ποικιλοτέρας εις χρήσιν του ιστορικού, του ποιητού, του μυθιστοριογράφου. Η ανάγκη της ελευθερίας αναπηδά, ως αν τις είποι, εις Κρήτην εκ των σπλάχνων αυτής της γης".

Τα "Ιστορικά σκηνογραφήματα" δεν αναφέρονται μόνο σε μια επανάσταση, αλλά περιγράφουν αλλεπάλληλες ανταρσίες και συνεχείς αγώνες για την ελευθερία. Όλα αυτά εμπλουτίζονται με σκηνές από την καθημερινή ζωή, τις κοινωνικές συνήθειες και τα ήθη της Κρήτης τον 13ο και τον 14ο αιώνα.

Οι "Κρητικοί γάμοι" τοποθετούν τη δράση τους στα 1570 και περιγράφουν μια συναρπαστική ιστορία με πατριωτικό περιεχόμενο και έντονη δράση. Ο Σαχίνης δεν αξιολογεί θετικά το έργο, καθώς το χαρακτηρίζει "ολότελα στατικό" και τους ήρωές του "συμβατικούς και μονοκόμματους". Όμως, η πιο ενδιαφέρουσα και η πιο αξιόλογη πλευρά του έργου είναι το γεγονός ότι ο Ζαμπέλιος βρίσκει την αφορμή να μιλήσει για τις ιδιότητες και την ψυχική σύσταση των Ελλήνων, εκφράζοντας υπαινικτικά την πίκρα και την απαισιοδοξία του για τα πράγματα της εποχής του.

Ανέκαθεν, λοιπόν, ο Έλληνας διακρίνεται για τον πατριωτισμό και την αγωνιστικότητά του, αλλά επικρίνεται για τα λάθη και τις εμμονές του.

* Φιλολόγου