Το φαινόμενο να αποδίδονται έργα από το διεθνές ρεπερτόριο στα κυπριακά επανήλθε στο θεατρικό σανίδι και οι Κώστας Σιλβέστρος, Ευριπίδης Δίκαιος, Μιχάλης Τερλικκάς και Άντρη Κωνσταντίνου έχουν κάτι να πουν γι' αυτό 

Την αφορμή γι' αυτό το κείμενο έδωσε η νέα θεατρική παραγωγή του Θεάτρου Σκάλα με το έργο «Οι Μαννοί», που έκανε πρεμιέρα χθες Σάββατο στο Παττίχειο Θέατρο Σκάλα. «Οι Μαννοί» δεν είναι άλλοι από τους διάσημους «Ηλίθιους» του πολυβραβευμένου θεατρικού συγγραφέα Νιλ Σάιμον. Το έργο που παρουσιάζεται στο Σκάλα ανεβαίνει σε διασκευή και απόδοση στην κυπριακή διάλεκτο από τον Μιχάλη Τερλικκά, ο οποίος μεταφέρει τη δράση από το μικρό χωριό Κουλιέντσικοφ της Ουκρανίας, όπου το τοποθετεί ο Νιλ Σάιμον, στο χωριό Εξίκκιν, της έβδομης επαρχίας της Κύπρου, Αμπαλατούσας, το 1890.

Αυτό το διάστημα ανεβαίνει στην κυπριακή θεατρική σκηνή και ο «Μικρός Πρίγκιπας» στα κυπριακά, σε σκηνοθεσία Κώστα Σιλβέστρου. Το κείμενο είναι βασισμένο στο βιβλίο που κυκλοφόρησε πρόσφατα με τίτλο «Ο Μικρός Πρίγκιπας» στα κυπριακά, σε απόδοση του Ιάκωβου Χατζηπιερή. Η απόδοση γνωστών έργων από το διεθνές ρεπερτόριο / λογοτεχνία στην κυπριακή διάλεκτο δεν είναι φαινόμενο σημερινό. Η συχνότητά τους όμως είναι και αποτελεί συνέχεια ενός εγχειρήματος το οποίο ξεκίνησε το 2007 ο ηθοποιός Μάριος Ιωάννου σε συνεργασία με τον σκηνοθέτη Σπύρο Χαραλάμπους. Τότε, ο Ιωάννου απέδωσε το έργο του Νικολάι Γκόγκολ «Το ημερολόγιο ενός τρελού [μουσικού]» στην κυπριακή. Σε παλαιότερο σημείωμά του που δημοσιεύθηκε στο «Παράθυρο» σχετικά με τους λόγους που τον οδήγησαν σε αυτήν την απόφαση, ο Μάριος Ιωάννου είπε χαρακτηριστικά: «Είμαι που την Πάφον. Έγινα ηθοποιός. [...] Στην Σχολήν του Εθνικού Θεάτρου είπαν μου να ξιχάσω τα κυπριακά. Το 'ν' στο τέλος της λέξης. Τα παραμύθκια της μάμμας μου. Άκουσα τους γιατί έπρεπε να ανήκω στον πολιτισμό προφορικού λόγου που υπάρχει στο θέατρο στην Αθήνα. Έγινα πρώτος καλαμαράς. Δεν καταλάβαινε κανείς την καταγωγή μου. Ήμουν σωστός ηθοποιός για δεκατρία χρόνια». Επιστρέφοντας στην Κύπρο, «εσκέφτηκα μιαν νύχταν σαν ήμουν εις την θάλασσαν να ξιαντραπώ τζαι να φκω πά’ στη σκηνή να δανειστώ τον αγαπημένον Γκόγκολ τζαι να αφήσω το σώμα μου να θυμηθεί πού έν’ που εγεννήθηκεν. Έκαμεν εντύπωσην στην αρχήν γιατί οι παραπάνω έθθελουν να θυμηθούν. Προτιμούν να θωρούν τηλεόραση που οι ηθοποιοί που την Αθήναν λαλούν 'σ' αγαπώ' τζι όι 'αγαπώ σε'. Είχα πάντα θέμα με την σύνταξη της συγκεκριμένης φράσης τζαι αποφάσισα να ανασυνταχτώ».

Έναν χρόνο μετά, ο Πάρις Ερωτοκρίτου απέδωσε στην κυπριακή καθομιλουμένη τον «Εραστή» του Χάρολντ Πίντερ, εντάσσοντας την επιλογή της απόδοσης στο πλαίσιο της σκηνοθετικής προσέγγισης για ένα ρεαλιστικό ανέβασμα. «Θα ήταν άτοπο να παραβλέψουμε -σε μια θεατρική παράσταση που αποσκοπεί στον ρεαλισμό- τη γλώσσα που χρησιμοποιούμε στις προσωπικές μας σχέσεις», σχολίασε τότε.

«Δεν είναι αυτοσκοπός»

Το 2012, ο Ευριπίδης Δίκαιος παρουσίασε το έργο του Φίλιπ Ρίνλεϊ «Vincent River» σε κυπριακή απόδοση με τον τίτλο «Χ Βύρωνος». Το τοποθέτησε στο Γιώρκειο της Λευκωσίας. Έκτοτε, ο Δίκαιος παρουσίασε επίσης τον «Εραστή» του Πίντερ στα κυπριακά, ενώ σκηνοθετεί κυρίως έργα κυπριακής θεατρικής γραφής. Έτσι, παρότι ο Δίκαιος δεν ήταν ο πρώτος που παρουσίασε έργο από το διεθνές ρεπερτόριο στην κυπριακή καθομιλουμένη, ήταν «εκείνος που επέμεινε», σχολιάζει σήμερα στο «Π».

«Έχω θκυο σημεία αναφοράς άμα πρόκειται για την κυπριακή στο θέατρο: το πρώτο έν' το άκουσμα, η αγάπη μου για την διάλεκτο. Το άλλο έν' η τεχνική», σημειώνει ο Δίκαιος, ο οποίος θεωρεί ότι η κυπριακή διάλεκτος είναι από μόνη της ένα θεατρικό εργαλείο. «Το να έσιεις τούτο το εργαλείο στο σιέρι σου έν' πολλά μεγάλο πλεονέκτημα γιατί ανάλογα φέρνεις κοντά ή απομακρύνεις το κοινό», σχολιάζει. «Είμαστεν συνηθισμένοι να μας βομβαρδίζει η κοινή ελληνική (αττική;) ως φορέας της επισημότητας, της απόστασης / αποστασιοποίησης, των ειδήσεων, των μακρινών πραμάτων, σε σημείον που χάνει την δύναμην της ως προφορικός λόγος. Κλείουμεν διακόπτες γιατί έν' ο τρόπος που εμάθαμεν να (μεν) ακούμεν. Άρα η διάλεκτος μας ως θεατρικός λόγος τζαι εργαλείον προσπερνά τούτην την ασυναίσθητην άμυναν που έχουμεν, ρίχνει μας στα βαθκιά, φέρνει μας κοντά, γιατί είναι οικεία».

Πάντως, ο Ευριπίδης Δίκαιος τονίζει ότι την επιλογή της απόδοσης ενός έργου στην κυπριακή «πρέπει να έσιεις ουσιαστικό δραματικό λόγο για να την κάμεις» και επισημαίνει ότι «όταν έκαμα τον 'Εραστή', απέτυχα γιατί ο κόσμος εν συζητά με τούτο τον τρόπο τα σεξουαλικά θέματα. Ο δραματουργικός λόγος ήταν αδύναμος. Αντίθετα, όταν έκαμα το 'Χ Βύρωνος', το έργο είσιε αντίκτυπο γιατί εμιλούσε για πράματα που συμβαίνουν στην Κύπρο».

Εν τέλει, «η κυπριακή έννεν αυτοσκοπός, πέραν που το ηχητικό μέρος, που έν' αισθητική επιλογή».

Στη ζεστασιά της κυπριακής

Αυτό το διάστημα, ο Κώστας Σιλβέστρος ανεβάζει στο θέατρο το έργο «Ο Μικρός Πρίγκιπας». Πρόκειται για το γνωστό παραμύθι του Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ σε απόδοση στα κυπριακά του Ιάκωβου Χατζηπιερή. Γιατί επέλεξε να το ανεβάσει στο θέατρο ο βραβευμένος σκηνοθέτης; «Όταν διάβασα το βιβλίο στα κυπριακά, ένιωσα μια πολύ πιο έντονη ζεστασιά απ’ ό,τι στην κοινή ελληνική. Ένιωσα όπως τότε που μου διάβαζε παραμύθια η γιαγιά μου. Ελάλεν μου τα όπως τα σκεφτόταν, όι όπως ήταν γραμμένα στα βιβλία. Τζι εγώ ένιωθα τες ιστορίες πιο οικείες με τούτο τον τρόπο. Έτσι ξαφνικά ένιωσα θκιαβάζοντας τζαι τον 'Μικρό Πρίγκιπα', μια ζεστασιά διαφορετική. Νομίζω ότι η σωστή χρήση της κυπριακής όντως μπορεί να φέρει πολύ πιο κοντά μας τα κείμενα του διεθνούς ρεπερτορίου. Αλλά έν' σημαντικό να τονίσουμε τη σωστή χρήση της. Η κυπριακή διάλεκτος δεν είναι μόνο τα σκετς: έν' πολλά πλούσια, συγκινητική τζαι αστεία ταυτόχρονα».

Εξέλιξη πηγαία και χρήσιμη

Ζητήσαμε από τη θεατρολόγο Άντρη Χ. Κωνσταντίνου ένα σχόλιο γι' αυτήν την τάση στο σύγχρονο κυπριακό θέατρο. Το σχόλιό της συνοψίζει τίνι τρόπω το φαινόμενο: «Η τάση να μεταφράζονται έργα από το ξένο ρεπερτόριο στα κυπριακά -κάνοντας αρχή με το 'Ημερολόγιο ενός τρελού', με το οποίο μας εξέπληξαν ευχάριστα ο Σπύρος Χαραλάμπους και ο Μάριος Ιωάννου το 2007- αποτελεί, πιστεύω, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα νέα φαινόμενα της σύγχρονης σκηνής του νησιού, με πιο συνεπή υποστηρικτή τον Ευριπίδη Δίκαιο. Μετά την πρώτη αντανακλαστική αντίσταση του Κύπριου θεατή, εκπαιδευμένου στην πρόσληψη του ξένου ρεπερτορίου μέσα από το φίλτρο της 'νόμιμης' νεοελληνικής κοινής, μια καινούργια ανακάλυψη λαμβάνει χώρα: το σκηνικό κείμενο, είτε κλασικό είτε σύγχρονο, γίνεται πρωτόγνωρα οικείο ενώ στους ηθοποιούς χαρίζεται μια καινούργια ελευθερία.

Η εν λόγω πρακτική βρίσκεται ακόμα στο στάδιο του πειραματισμού, ανοίγοντας έναν δρόμο και ταυτόχρονα πυροδοτώντας ένα εύρος συζητήσεων που κινούνται από την αισθητική έως την πολιτική. Οι δε νέες μεταφράσεις ενδέχεται να χρειάζονται περαιτέρω τριβή με τη σκηνική πράξη μέχρι να απαλλαγούν από τη δική τους αμηχανία, σε σχέση με το ποια είναι η σύγχρονη ελληνοκυπριακή καθομιλουμένη - ρευστή βεβαίως και αυτή.

Έχω την πεποίθηση ότι πρόκειται για μια εξέλιξη πηγαία και χρήσιμη που αποτελεί μια ακόμα διάσταση της διαδικασίας ωρίμανσης της κυπριακής σκηνής ως προς τη διαμόρφωση της σύγχρονης ταυτότητάς της».

Οι «Μαννοί» του Τερλικκά

Τελειώνοντας αυτό το κείμενο από εκεί που ξεκίνησε, τους Μαννούς, ζητήσαμε από τον Μιχάλη Τερλικκά, γνωστό κυρίως με την ιδιότητα του ερμηνευτή και του ερευνητή της παραδοσιακής κυπριακής μουσικής, να μας πει πώς προέκυψε η δουλειά του πάνω στο έργο του Νιλ Σάιμον:

«Όταν πριν κάμποσα χρόνια ήρτα σε επαφήν με μιαν μικρήν σκηνήν του έργου του Νιλ Σάιμον, εδιαπίστωσα ότι επρόκειτουν για έναν έργον με πλούσιον τζαι έξυπνον χιούμορ. Το καλοτζαίριν του 2018 ήρτεν ξανά στον νουν μου τυχαία τζ’ι εθκιάβασα ούλλον το έργον που μετάφραση στα ελληνικά. Ενθουσιάστηκα, αφού εδιαπίστωσα ότι εκτός που το χιούμορ το έργον έσει τζαι δυνατά παναθρώπινα μηνύματα. Η δε κυπριακή διάλεκτος θα του επήαιννεν πολλά.

Όπως συμβαίνει με ούλλα τα ξένα έργα, μια απλή τζαι ακριβής μετάφραση στην κυπριακή διάλεκτον έθθα ελάλεν τίποτε. Έτσι εκατάληξα να κάμω διασκευήν / μετάφρασην, με τες καταστάσεις τζαι το χιούμορ του προσαρμοσμένα στο κυπριακό περιβάλλον, παράλληλα όμως τζαι με πλήρη σεβασμόν στες απόψεις του συγγραφέα. Η εποχή που διαδραματίζεται η ιστορία, γύρω στο 1890, καθορίζει εκτός των άλλων τζαι την μορφήν της διαλέκτου που εχρησιμοποίησα.

Με τούτον κατά νουν, άρκεψα δουλειάν. Τζαι για να είμαι όσον πιο κοντά γίνεται με τον συγγραφέαν, εβασίστηκα πιο πολλά στο πρωτότυπο αγγλικόν κείμενον».

Στη διάρκεια της διαδικασίας, ο κ. Τερλικκάς χρειάστηκε να αποφασίσει κατά πόσο ο πρωταγωνιστής του έργου, ο δάσκαλος, θα μιλά κυπριακά ή στην καθαρεύουσα, όπως συνηθιζόταν. Και καθώς το κείμενο δεν είναι μόνο απόδοση αλλά και διασκευή, πρόσθεσε τον εξής διάλογο:

- Κύριε δάσκαλε. Πόμεινε μιαν στιμήν. Με το συμπάθκιον. Μα έν’ σε τούν’ την γλώσσαν που εσυντύχαννες του Στυλλή του ττακκουρημένου προμπύττερα, τζ̆ι εκαρτέρας να καταλάβει;

- Ασφαλώς! Εις την καθαρήν ελληνικήν. Ποία άλλη γλώσσα αρμόζει εις εν εξέχοντα διδάσκαλον, της ιδικής μου περιοπής!

- Άκου, δάσκαλε. Εγιώ, περί της οπής, εν ιξέρω, μα αν το εκατάλαβες, εμείς δακάτω είμαστιν ούλλοι μαννοί. Την γλώσσαν μας άντζ̆ιακκι την καταλάβουμεν. Για τούτον, αν λοαρκάζεις να συνεννοηθείς νάκκον μιτά μας, ξαπόλα τα περιγραμμάτικα, τζ̆αι σύντυσιε την γλώσσαν του παππού σου.

 Ο δάσκαλος στο υπόλοιπο του έργου μιλά κυπριακά.