Γράφει η Νάσα Παταπίου

Ο Κύπριος άγιος Ιωάννης ο Ελεήμων, που απέκτησε επάξια την επωνυμία ελεήμων εξαιτίας της βοήθειας που είχε προσφέρει σε φτωχούς και δυστυχισμένους δαπανώντας υψηλά ποσά, δεν τιμάται μόνο στην Κύπρο, αλλά και στη μακρινή πόλη των τεναγών, τη Βενετία. Ο άγιος Ιωάννης ο Ελεήμων έζησε στα τέλη του 6ου με αρχές του 7ου αιώνα μ.Χ. και υπήρξε πατριάρχης Αλεξανδρείας από το 610 έως το 619 μ.Χ. Τον βίο του Κύπριου αγίου, που γεννήθηκε στην Αμαθούντα και ήταν γιος του Βυζαντινού δούκα της μεγαλονήσου Επιφανίου, οφείλουμε στον σύγχρονό του και επίσης Κύπριο επίσκοπο Νεαπόλεως (Λεμεσού) Λεόντιο. Ο Λεόντιος Νεαπόλεως παραθέτει σε πρώτο πρόσωπο διηγήσεις για τον βίο του Κυπρίου αγίου, οι οποίες πρέπει μάλλον να αποδοθούν στον ίδιο τον άγιο. Ένα όραμα, σύμφωνα με τη βιογραφία του αγίου, όταν ήταν δεκαπέντε ετών, τον οδήγησε στο να αφοσιωθεί στη φιλανθρωπία και στην ελεημοσύνη. Έτσι έγινε ο πραγματικός στυλοβάτης των φτωχών και των πασχόντων και προσέφερε πολύ σημαντικό έργο στους πρόσφυγες χριστιανούς, που είχαν καταφύγει στην Αλεξάνδρεια όταν οι Πέρσες κατέλαβαν τα Ιεροσόλυμα.
Ο άγιος Ιωάννης ο Ελεήμων εγκατέλειψε την Αλεξάνδρεια όταν βάδισαν εναντίον της οι Πέρσες και αναχώρησε για την Κωνσταντινούπολη, αλλά καθ' οδόν είδε μια οπτασία και επειδή συναισθάνθηκε ότι πλησίαζε το τέλος επέστρεψε στην Κύπρο, για να πεθάνει στη γενέθλια πόλη του. Κατά τον Λεόντιο Νεαπόλεως ο άγιος Ιωάννης είχε ταφεί στον ναό του Αγίου Τύχωνος, επισκόπου Αμαθούντος.

Πώς όμως μεταφέρθηκε το άφθαρτο σκήνωμα του αγίου αργότερα στη Βενετία και πώς εδραιώθηκε η λατρεία του στην πόλη της Βενετίας, ώστε του αφιερώθηκε και ένας ναός, στο εμπορικό κέντρο της ίδιας πόλης; Οι εμπορικές σχέσεις της Βενετίας με την Κύπρο, πολύ πριν περάσει στην εξουσία της Γαληνοτάτης, είχαν ήδη αρχίσει από τον 13ο αιώνα. Στενές εμπορικές σχέσεις είχε επίσης η Βενετία με την Αίγυπτο και ιδιαίτερα με την Αλεξάνδρεια όπου ο άγιος Ιωάννης ο Ελεήμων, όπως προαναφέρθηκε, ήταν πατριάρχης από το 610 έως το 619 μ.Χ., και έτσι οι Βενετοί είχαν γνωρίσει τη λατρεία και την τιμή του φιλάνθρωπου και ελεήμονα αγίου.

Στη Βενετία

Ο Κύπριος άγιος Ιωάννης ο Ελεήμονας, όπως ήδη σημειώσαμε, χαίρει μεγάλης λατρείας και τιμάται δεόντως στην πόλη των τεναγών ήδη από τον 13ο αιώνα. Όχι μόνο το άφθαρτο σκήνωμα του εν λόγω αγίου βρίσκεται σε εκκλησία της Βενετίας, αλλά και μια άλλη εκκλησία στο κέντρο της υδάτινης πολιτείας, η οποία χαρακτηρίζεται ως εκκλησία των δόγηδων, είναι αφιερωμένη στον άγιο από την Αμαθούντα της Κύπρου.

Πρόκειται για μια παλαιότατη εκκλησία οικοδομημένη πλησίον του εμπορικού κέντρου του Ριάλτο, προς το δρόμο που οδηγεί στην ενορία του Αγίου Παύλου (San Polo). O ναός είναι γνωστός και ως ναός του Αγίου Ιωάννη του Ριάλτο (San Zuanne di Rialto). Όπως αναφέρεται από την παράδοση ο ναός αυτός είχε οικοδομηθεί πριν από τον 10ο αιώνα από τη βενετική οικογένεια Trevisan, ενώ κάποιες άλλες πηγές αναφέρουν ως έτος οικοδόμησης του ναού το 1071. Ωστόσο η λατρεία του αγίου Ιωάννη του Ελεήμονος άρχισε να διαδίδεται στην Ανατολή κατά τον 12ο αιώνα και στη Βενετία έφθασε τον επόμενο αιώνα, δηλαδή κατά τον 13ο αιώνα. Αργότερα, όταν ο δόγης Ιάκωβος Tiepolo (1229-1249) θέλησε να οργανώσει τη μεταφορά του άφθαρτου σκηνώματος του αγίου στη Βενετία, είχε στη συνέχεια αποφασίσει όπως ο ναός του Αγίου Ιωάννη στο Ριάλτο αφιερωθεί στον άγιο Ιωάννη τον Ελεήμονα. Αλλά πώς συνέβη αυτό; Ο Ιάκωβος Tiepolo πριν εκλεγεί δόγης είχε ζήσει στην Αλεξάνδρεια και εκεί είχε γνωρίσει τη φήμη του αγίου και έταξε ως σκοπό του να μεταφέρει το σκήνωμά του στην πατρίδα του.

Η νάβα, η οποία το 1249 έφθασε στη λιμνοθάλασσα μεταφέροντας το σκήνωμα του αγίου Ιωάννη του Ελεήμονος, δεν τα κατάφερε να αγκυροβολήσει, όπως αναφέρει η παράδοση, στην περιοχή του Ριάλτο, ώστε να τοποθετηθεί το σκήνωμά του στην εκκλησία η οποία θα αφιερωνόταν στη συνέχεια στον άγιο Ιωάννη τον Ελεήμονα. Τότε έγινε προσπάθεια το σκήνωμα του αγίου να μεταφερθεί διά ξηράς στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη στο Ριάλτο.

Η προσπάθεια όμως ματαιώθηκε γιατί άρχισε αμέσως τότε μια κατακλυσμιαία βροχή και οι άνθρωποι που μετέφεραν το άφθαρτο σκήνωμα αναγκάστηκαν να καταφύγουν στη γειτονική εκκλησία του Αγίου Ιωάννη in Bragora, από την οποία πλέον δεν θέλησαν να μετακινήσουν το σκήνωμα. Έτσι από τότε, δηλαδή το έτος 1249 έως σήμερα, το σκήνωμα του αγίου βρίσκεται στο παρεκκλήσιο (cappella) το αφιερωμένο στον Κύπριο άγιο και το οποίο με την πάροδο των αιώνων έχει κατά καιρούς διακοσμηθεί. Πρόκειται πράγματι για κάτι παράδοξο, το μεν άφθαρτο σκήνωμα του αγίου Ιωάννη του Ελεήμονος να βρίσκεται στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη in Bragora, αλλά στον ίδιο άγιο να είναι αφιερωμένη μια άλλη εκκλησία, αυτή στο Ριάλτο.Τόσο η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Ελεήμονος όσο και η εκκλησία του Αγίου Μάρκου ήταν κάτω από τον έλεγχο και τη διαχείριση των δόγηδων.

Στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Ελεήμονος ήδη από το 1421 είχε λειτουργήσει η πρώτη δημόσια σχολή στη Βενετία υπό την επωνυμία Σχολή του Ριάλτο (Scuola di Rialto), στην οποία διδάσκονταν Λογική, Μαθηματικά και Φιλοσοφία και, ουσιαστικά, προετοιμάζονταν σ' αυτήν οι μελλοντικοί φοιτητές στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας. Τον Ιανουάριο του 1514 είχε ξεσπάσει πυρκαγιά στο Ριάλτο προκαλώντας μεγάλες καταστροφές και μεταξύ άλλων καταστράφηκε και το κωδωνοστάσιο του ναού του Αγίου Ιωάννη του Ελεήμονος.

Ο ναός και οι δόγηδες

Όπως έχουμε προαναφέρει ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Ελεήμονος στη Βενετία έχει χαρακτηρισθεί ως ο ναός των δόγηδων και όχι τυχαία. Γιατί οι δόγηδες δεν είχαν μόνο τη διαχείριση και την επίβλεψη αυτού του ναού, αλλά στον ίδιο ναό μπορεί κάποιος επίσης να θαυμάσει σημαντικότατα έργα τέχνης, στα οποία απεικονίζονται και κάποιοι δόγηδες, γεγονός που μαρτυρεί τη στενή σχέση τους. Ο δόγης Μιχαήλ Steno το 1410 είχε φροντίσει για την επισκευή του κωδωνοστασίου με πολύ ενδιαφέρουσες διακοσμήσεις σε πέτρα λευκή. Σε μια εγχάρακτη απεικόνιση παρουσιάζεται ο άγιος πατριάρχης να προσφέρει χρήματα σε ένα πλήθος φτωχών ανθρώπων.

Επίσης, σε μία άλλη παρουσιάζεται το οικόσημο του δόγη Steno πάνω από το οποίο δεσπόζει ο δουκικός σκούφος (corno ducale). Επίσης ο δόγης Ανδρέας Gritti είχε φροντίσει για την αποκατάσταση του ναού μετά τις φθορές που είχε υποστεί από την πυρκαγιά. Τότε μερίμνησε για την τοιχογράφηση του θόλου η οποία πραγματοποιήθηκε από τον Αντώνιο de'Sacchis. Στο τύμπανο του θόλου απεικονίζεται ο Μέγας Γρηγόριος και υπάρχει επίσης το οικόσημο του δόγη Ανδρέα Gritti.

Η πρωτοβουλία για την πραγματοποίηση ενός αριστουργηματικού έργου στον ναό αποδίδεται στον δόγη Φραγκίσκο Dona (1545-1553). Στο έργο απεικονίζεται ο άγιος να προσφέρει χρήματα σ' έναν ζητιάνο. Πρόκειται για ένα εξαίσιο έργο του μεγάλου ζωγράφου Tiziano. Ένα άλλο έργο φιλοτεχνήθηκε στον ίδιο ναό, όταν ήταν δόγης ο Λεονάρδος Dona, ένα άλλο μέλος της μεγάλης βενετικής οικογένειας, του οποίου ο βίος τόσο πολύ συνδέθηκε με τη μεγαλόνησο Κύπρο. Ας αναφερθεί και πάλι ότι ο Λεονάρδος έζησε για δύο χρόνια στην πιο ανατολική αποικία της πατρίδας του, κατά τα έτη 1556-1558, όταν ο πατέρας του είχε διοριστεί για δύο χρόνια ως τοποτηρητής στην Κύπρο, ενώ ο ίδιος ήταν τότε μόλις είκοσι ετών.

Το έργο στο οποίο απεικονίζεται ο Λεονάρδος Dona, με την επίσημη ενδυμασία του δόγη και τον δουκικό σκούφο στα χέρια, ενώ τον ευλογεί ο ιερέας της ενορίας του ναού, φέρει την υπογραφή του ζωγράφου Μάρκο Vecellio. Χρονολογείται μεταξύ των ετών 1606-1612.

Η απεικόνιση του δόγη σ' αυτόν τον ναό, εκτός του γεγονότος ότι κατείχε το ύπατο αξίωμα στη Δημοκρατία του Αδρία, άραγε να μαρτυρεί και τη στενή σχέση του ιδίου με την Κύπρο, την πατρίδα του αγίου Ιωάννη του Ελεήμονος; Άλλωστε ο ίδιος διαφύλαξε και μας κληροδότησε τόσα πολλά και τόσο πολύτιμα στοιχεία για την ιστορία της μεγαλονήσου... Κάθε φορά που επισκέπτομαι τη Βενετία δεν παραλείπω να πηγαίνω όχι μόνο στον ναό του Αγίου Ιωάννη in Bragora, όπου βρίσκεται το άφθαρτο σκήνωμα του αγίου, αλλά και στον ναό τον αφιερωμένο στον ίδιο, στο Ριάλτο. Εκεί, ατενίζοντας τον δόγη Λεονάρδο Dona, με την επίσημη ενδυμασία του, στο έξοχο έργο του Vecellio, συλλογίζομαι και το ταξίδι του όταν τότε εικοσαετής διέσχισε την Ακραία Καρπασία... Έφθασε έως το ακρωτήριο Δεινάρετο... Είχε επισκεφθεί τον Άγιο Νικόλαο, τον Παχύαμμο, τους Πέντε Αγιούς, την Αφέντρικα, την Κρεμμαστή, τον Άγιο Φίλωνα, τις Τσάμπρες, τη Σελενιά, τον Μαχαιριώνα... και κατέγραφε κρατώντας σημειώσεις...

ΛΕΖΑΝΤΑ : Ο άγιος Ιωάννης ο Ελεήμων, έργο του Tiziano, το οποίο βρίσκεται στον ομώνυμο ναό, στη Βενετία.