Η οικοδόμηση της νέας οχύρωσης της Λευκωσίας το 1567 είχε προκαλέσει μεγάλα προβλήματα στους κατοίκους με τις κατεδαφίσεις που είχαν πραγματοποιηθεί. Ο νέος οχυρωματικός περίβολος, ως πιο περιορισμένος σε σχέση με τα μεσαιωνικά τείχη, άφησε έξω περίπου χίλιες οκτακόσιες κατοικίες φτωχών ανθρώπων, ογδόντα εκκλησίες, τέσσερις μονές αλλά και μέγαρα αρχόντων, τα οποία στη συνέχεια κατεδαφίστηκαν. Ο στρατιωτικός μηχανικός Ιούλιος Savorgnano σημειώνει μεταξύ άλλων σε μια επιστολή του ότι είχαν κατεδαφιστεί επίσης και τέσσερα μέγαρα αρχόντων το κάθε ένα από τα οποία άξιζε δέκα χιλιάδες δουκάτα. Πολλοί τότε είχαν υποστεί μεγάλες ζημιές γιατί κατεδαφίστηκαν ακόμη και τα καταστήματά τους. Τα αιτήματα, τα οποία υπέβαλλαν για ενίσχυση μετά τις κατεδαφίσεις αυτές στις βενετικές αρχές, μας παρέχουν ενδιαφέροντα στοιχεία για πρόσωπα και γεγονότα.
Αναφέρουμε ενδεικτικά τον Λευκωσιάτη Πέτρο Vailat που είχε κατεδαφιστεί η οικία του εξαιτίας της νέας οχύρωσης και ζητούσε ως αντάλλαγμα της ζημιάς που είχε υποστεί να διοριστεί γραμματέας στο βαϊλάτο της Αχέλειας. Επίσης το 1569 ο Calceran Cadit από τη Λευκωσία σε αίτημά του, μεταξύ άλλων, ανέφερε ότι εξαιτίας των κατεδαφίσεων για τη νέα οχύρωση της πρωτεύουσας είχε απολέσει την οικία του, της οποίας η αξία ανερχόταν στα δύο χιλιάδες δουκάτα. Ακόμη, ο έμπορος Γιαννούτιος Νεγροπόντης και οι ανιψιοί του είχαν εκμισθώσει το 1566 στη Λευκωσία τον δασμό του λαδιού και σαπουνιού, αλλά λόγω της οικοδόμησης της νέας οχύρωσης με τις κατεδαφίσεις οικιών και υποστατικών είχαν υποστεί μεγάλες ζημιές. Από μια πηγή που πρόσφατα εντοπίσαμε, πληροφορούμαστε για την κατεδάφιση την ίδια εποχή της οικίας του Ανδρέα Κατάσαρκα, ενός άλλου Λευκωσιάτη, που υπηρετούσε σε υψηλή θέση στη βενετική διοίκηση της Κύπρου, λίγο πριν η μεγαλόνησος περιέλθει στην εξουσία των Οθωμανών. Στο σημερινό μας δημοσίευμα παρουσιάζουμε άγνωστα στοιχεία για τον άγνωστο έως σήμερα Ανδρέα Κατάσαρκα καθώς και άλλες ειδήσεις για τις περιπέτειες των Κυπρίων μετά τον πόλεμο 1570-1571.
Ανδρέας Κατάσαρκας
Ο Αδρέας Κατάσαρκας ήταν μια διακεκριμένη προσωπικότητα της Κύπρου κατά τους τελευταίους χρόνους της Βενετοκρατίας. Πρόκειται για το τρίτο κατά σειρά άτομο της κυπριακής οικογένειας Κατάσαρκα που απαντά στις πηγές και, στην προκειμένη περίπτωση σε αρχειακό υλικό. Μέχρι πρότινος, μας ήταν γνωστοί ο Ιάκωβος Κατάσαρκας, ο οποίος είχε φοιτήσει στη Νομική Σχολή του πανεπιστημίου της Πάντοβας γύρω στα 1544/1545 και ο Λουκάς Κατάσαρκας που είχε φοιτήσει στο Ελληνικό Κολλέγιο της Ρώμης από το 1584 έως το 1594. Δύο ανέκδοτες πηγές μάς προσφέρουν για πρώτη φορά άγνωστα στοιχεία σχετικά με τον Ανδρέα Κατάσαρκα. Φαίνεται να πρόκειται για υιό του Ιακώβου Κατάσαρκα, που είχε σπουδάσει στο πανεπιστήμιο της Πάντοβας. Στο ίδιο πανεπιστήμιο πρέπει να είχε οπωσδήποτε φοιτήσει και ο Ανδρέας Κατάσαρκας αφού κατείχε, όπως θα δούμε στη συνέχεια, υψηλή θέση στη βενετική διοίκηση της Κύπρου.
Σε απόφαση του Συμβουλίου των Δέκα και με ημερομηνία 20 Ιουνίου 1570 ο Ανδρέας Κατάσαρκας χαρακτηρίζεται ως κατάλληλος, ικανότατος και έμπιστος, και από την ίδια πηγή πληροφορούμαστε ότι υπηρετούσε στη βενετική διοίκηση της Κύπρου ως υπεύθυνος στο Δημόσιο Ταμείο (contador). Όπως μπορούμε να υποθέσουμε ο Ανδρέας Κατάσαρκας πρέπει κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Λευκωσίας, το καλοκαίρι του 1570, να βρισκόταν με την οικογένειά του στην πρωτεύουσα και να είχε βιώσει τα όσα είχαν υποστεί οι κάτοικοί της όταν κυριεύθηκε από τον εχθρό. Στη συνέχεια κατόρθωσε όπως φαίνεται να εγκαταλείψει την πατρίδα του και να φθάσει με την οικογένειά του στη Βενετία. Δεν γνωρίζουμε τι προσέφερε κατά την άμυνα της πόλης ούτε πότε ακριβώς κατόρθωσε να εγκαταλείψει την Κύπρο.
Μετά από μερικά χρόνια, αφού ήδη η Κύπρος περιήλθε στην εξουσία των Οθωμανών, ο Ανδρέας Κατάσαρκας, όπως προκύπτει μέσα από τις πηγές, βρίσκεται εγκατεστημένος με την οικογένειά του στη Βενετία. Σε ένα αίτημά του προς τις βενετικές αρχές αναφέρονται τα όσα βίωνε μετά την απώλεια της πατρίδας του ως πρόσφυγας χωρίς εργασία, χωρίς σπίτι και οικονομικά μέσα για να συντηρήσει την οικογένειά του. Η εκτίμηση που έτρεφαν στο πρόσωπό του οι συμπατριώτες και συμπολίτες του -όλοι τους πάλαι ποτέ άρχοντες που κατείχαν φέουδα- φαίνεται από τον ζήλο που επέδειξαν για να τον βοηθήσουν. Οκτώ φεουδάρχες από τη Λευκωσία και αυτοί πρόσφυγες, που είχαν απελευθερωθεί μετά από αιχμαλωσία και κατέφυγαν και αυτοί στη Βενετία, έσπευσαν να πιστοποιήσουν όλα όσα ανέφερε ο Ανδρέας Κατάσαρκας στο αίτημά του, το οποίο είχε υποβάλει στις βενετικές αρχές.
Οι μάρτυρες
Μέσα από την εν λόγω πηγή δεν πληροφορούμαστε μόνο περισσότερα στοιχεία για τον υπεύθυνο του Δημοσίου Ταμείου της Λευκωσίας, λίγο πριν την κατάκτηση της Κύπρου από τους Οθωμανούς, αλλά επιπρόσθετα παρακολουθούμε τις τύχες και άλλων αρχόντων της Κύπρου για τους οποίους δεν γνωρίζαμε, τουλάχιστον με λεπτομέρειες, τι απέγιναν μετά την αιχμαλωσία τους. Ένας μεταξύ των οκτώ μαρτύρων ήταν και ο λόγιος Ιωάννης Ποδοκάθαρος που είχε ήδη απελευθερωθεί από την αιχμαλωσία και είχε αφιχθεί στη Βενετία. Η εγκατάστασή του στη Βενετία πρέπει να είχε γίνει πριν το 1573 ή κατά το 1573, αφού στις 17 Μαΐου του ιδίου έτους είχε εκφωνήσει έναν λόγο ενώπιον του δόγη Μοτσενίγο εκ μέρους των Κυπρίων προσφύγων, με τον οποίο του ζητούσε να ενισχύσει τους πρόσφυγες και τα παιδιά που έφθασαν στην πόλη των τεναγών ρακένδυτοι, δυστυχισμένοι και δεν είχαν πού την κεφαλήν κλίναι. Ας σημειωθεί ότι ο Ιωάννης Ποδοκάθαρος εκτός από τον λόγο που είχε εκφωνήσει ενώπιον του δόγη, μας κληροδότησε επίσης και μια περιγραφή της άλωσης της Λευκωσίας το 1570 ως αυτόπτης μάρτυρας. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ακόμη και ένας εγκωμιαστικός λόγος τον οποίο συνέταξε ο Ιωάννης Ποδοκάθαρος, για να αποχαιρετήσει εκ μέρους των αρχόντων της πρωτεύουσας τον Ιούλιο Savorgnano, που είχε οχυρώσει τη Λευκωσία και θα αναχωρούσε πίσω στην πατρίδα του. Ας σημειωθεί ότι παρών μάρτυρας με ένορκη υπογραφή ήταν και ο Λίβιος Ποδοκάθαρος, αδελφός του λόγιου Ιωάννη Ποδοκάθαρου, που είχε καλύψει τις δαπάνες του προμαχώνα που φέρει το όνομα της οικογένειάς τους.
Ένας άλλος μάρτυρας ήταν ο Tutio Costanzo, φεουδάρχης και κτήτορας του ομώνυμου προμαχώνα του οποίου είναι γνωστές οι περιπέτειες κατά την πτώση της Λευκωσίας. Ωστόσο, δεν γνωρίζουμε επακριβώς κάτω από ποιες συνθήκες κατόρθωσε αργότερα με τη σύζυγό του να φθάσει στη Βενετία και να ζήσει εκεί ή στο Castelfranco. Από την ίδια οικογένεια των Costanzo υπογράφει επίσης ως μάρτυρας και ένας Mutio και πρέπει να ταυτιστεί με τον ομώνυμό του, που βρισκόταν το1570 στην πολιορκία και πτώση της Λευκωσίας.
Ένας άλλος μάρτυρας στο αίτημα του Ανδρέα Κατάσαρκα ήταν και ο Ιωάννης Mistachiel, αναμφισβήτητα ένα από τα δέκα παιδιά του φεουδάρχη της Κρίθκιας, ενός χωριού της χερσονήσου Καρπασίας. Ο Ιωάννης Mistachiel απαντά και σε άλλα έγγραφα βενετικά μετά την πτώση της Κύπρου στην εξουσία των Οθωμανών, σε κάποια από τα οποία σχετίζεται με τον Ιάκωβο Στράμπαλη. Αλλά και ο υπερασπιστής της Αμμοχώστου το 1571 Θωμάς Στράμπαλης, που λίγο έλειψε να χάσει τη ζωή του κατά τη διάρκεια της πολιορκίας όταν κτυπήθηκε από μια νάρκη, είναι μεταξύ των μαρτύρων. Ο Θωμάς ήταν γιος του πάλαι ποτέ βισκούντη της Λευκωσίας Διομήδη Στράμπαλη και μετά την παράδοση της Αμμοχώστου κατέφυγε στα βουνά της Κύπρου και, ύστερα από πολλές περιπλανήσεις για αρκετό χρονικό διάστημα, αναχώρησε από τη μεγαλόνησο λαθραία και όταν έφθασε στη Βενετία φρόντισε για την απελευθέρωση των μελών της οικογένειάς του.
Στο έγγραφο επίσης υπάρχει και η υπογραφή του Ιωάννη Μουσκόρνου και του Zuan Maria Sanson. O Ιωάννης Μουσκόρνος ανήκε στη γνωστή κυπριακή οικογένεια της οποίας πολλά μέλη διέπρεψαν την ίδια εποχή στη Βενετία. Ήταν γιος του Πέτρου Μουσκόρνου και η μητέρα του καταγόταν από έναν κλάδο της βενετικής οικογένειας Bembo, που είχε εγκατασταθεί στην Κύπρο. Ο Ιωάννης Μουσκόρνος είχε ελευθερωθεί από την αιχμαλωσία μαζί με τη μητέρα του, τους δύο αδελφούς του Ιερώνυμο και Ιάκωβο και τις δυο αδελφές του Λουκρητία και Λάουρα. Μεταξύ των μελών της ίδιας οικογένειας που είχαν διακριθεί ήταν και ο Βικέντιος Μουσκόρνος, που είχε διατελέσει πρόεδρος της Ελληνικής Αδελφότητας Βενετίας. Επίσης το γένος Μουσκόρνου και αδελφή του Βικέντιου ήταν η μητέρα του ευεργέτη της Αδελφότητας Βερνάρδου Άκρη.
Ο Zuan Maria Sanson είχε αιχμαλωτιστεί στη Λευκωσία και είχε μεταφερθεί στα τέλη Σεπτεμβρίου 1570 στην Κωνσταντινούπολη μαζί με τον κόμη της Καρπασίας Orsato Giustinian και τον στρατιωτικό διοικητή Paulo dal Vasto. Σε βενετικό έγγραφο αναφέρεται ότι και οι τρεις είχαν οδηγηθεί στο Διβάνι όπου τους παρουσίασαν ένοπλους με κάπου είκοσι λάβαρα, που είχαν αποσπάσει οι Οθωμανοί στη Λευκωσία από τους Βενετούς. Στη συνέχεια οι αιχμάλωτοι οδηγήθηκαν στη φυλακή. Δεν γνωρίζουμε ωστόσο πότε ο Sanson απελευθερώθηκε και αναχώρησε για τη Βενετία.
Τι διαβεβαίωναν οι οκτώ μάρτυρες
Και οι οκτώ μάρτυρες διαβεβαίωναν τα όσα σημειώνονταν στο εν λόγω έγγραφο το οποίο και υπέγραφαν. Μεταξύ άλλων ανέφεραν ότι ο Ανδρέας Κατάσαρκας και η οικογένειά του βρίσκονταν σε απελπιστική και άθλια κατάσταση.
Όπως σημείωναν, επρόκειτο για έναν άξιο υπάλληλο της βενετικής διοίκησης της Κύπρου, στη θέση του υπευθύνου του Δημόσιου Ταμείου όπου εργαζόταν για αρκετό χρονικό διάστημα. Έφερνε εις πέρας δημόσιες υποθέσεις και ήταν ένας πραγματικά πιστός υπηρέτης του δόγη και της πατρίδας του, αλλά και άνθρωπος ευσεβής και έντιμος. Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν τότε ήταν αξιοθρήνητη, γιατί ήταν πρόσφυγας χωρίς σπίτι και εργασία και είχε να συντηρήσει σύζυγο και μια πολυμελή οικογένεια.
Όταν το 1567 άρχισε να οχυρώνεται η Λευκωσία είχε τότε κατεδαφιστεί και η οικία του Ανδρέα Κατάσαρκα, η οποία ήταν μεγάλης αξίας, καθώς και άλλα υποστατικά που διέθετε. Δυστυχώς, ένεκα της πολιορκίας και πτώσης της Λευκωσίας στους Οθωμανούς, που επακολούθησε λίγο μετά την οχύρωση της πόλης, ο Κατάσαρκας δεν πρόλαβε να πάρει καμιά αποζημίωση. Με τον πόλεμο έχασε και ό,τι άλλο του είχε απομείνει και κυρίως την εργασία του, η οποία του εξασφάλιζε ένα σταθερό εισόδημα ώστε να συντηρεί την οικογένειά του.
Το πιο πάνω έγγραφο με τις υπογραφές και διαβεβαιώσεις των οκτώ Κυπρίων μάς προσέφερε εικόνες από τον βίο και τις περιπέτειες των προγόνων μας. Το ίδιο το έγγραφο είχε συνταχθεί βέβαια για να χρησιμεύσει στον πρόσφυγα και δυστυχή Ανδρέα Κατάσαρκα, ώστε να πετύχει κάποια ενίσχυση ή να εργοδοτηθεί κάπου, με σκοπό να εξασφαλίσει για τον ίδιο και την οικογένειά του τα προς το ζην...
Λεζάντα: Το πανεπιστήμιο της Πάντοβας στο οποίο είχαν σπουδάσει πολλοί Κύπριοι πριν αλλά και μετά την οθωμανική κατάκτηση.
