Γάμοι και συνοικέσια ανάμεσα σε Βυζαντινούς και Φράγκους της Κύπρου

Νάσα Παταπίου Δημοσιεύθηκε 13.11.2017

Από τη μια οι δάφνες του Βυζαντινού κράτους, κληρονόμου μιας ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, έστω αποδυναμωμένου και από την άλλη ο φραγκικός οίκος των Lusignan της Κύπρου μ’ ένα στέμμα κυρίαρχο στο πιο νευραλγικό γεωγραφικό σημείο θα μπορούσαν άνετα με επιγαμίες να ενώσουν τις δυνάμεις τους. Το στέμμα του βασιλείου της Κύπρου αν και κατ’ όνομα περιελάμβανε τρία κράτη αφού έφερε τον τίτλο στέμμα του βασιλείου της Κύπρου, της Ιερουσαλήμ και της Αρμενίας με την προαιώνια προοπτική βέβαια της επανάκτησης των χαμένων εδαφών του Λατινικού Βασιλείου της Ιερουσαλήμ. Όλα αυτά συνηγορούσαν εύλογα στην προώθηση και τέλεση γάμων μεταξύ Βυζαντινών και Φράγκων της Κύπρου με τις ευλογίες της πολιτικής διπλωματίας.

Είναι βέβαιο εξάλλου ότι οι συγγενικοί δεσμοί από την τέλεση γάμων με καθολικές οικογένειες ενίσχυαν την αυτοκρατορική οικογένεια του Βυζαντίου στους αγώνες της ενάντια στους Οθωμανούς, ενώ από την πλευρά τους οι Δυτικοί ή οι Lusignan της Κύπρου επεδίωκαν τέτοιου είδους σχέσεις με τους Βυζαντινούς, που εντάσσονταν φυσικά μέσα στα δικά τους πολιτικά σχέδια και συμφέροντα.

Ο γάμος με ένα Βυζαντινό αυτοκράτορα εξακολουθούσε να θεωρείται μεταξύ των ηγετικών τάξεων της Δύσης ως μια καλή ευκαιρία ανόδου, το ίδιο ίσχυε και για τους Lusignan. Μνημονεύουμε ενδεικτικά τον γάμο της Γιολάντας της Μομφερρατικής με τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Ανδρόνικο Παλαιολόγο Β΄, για καθαρά αμοιβαία συμφέροντα, τόσο της Λομβαρδίας όσο και του Βυζαντίου. Η Γιολάντα, μετέπειτα αυτοκράτειρα Ειρήνη Παλαιολόγου, ήταν μόλις έντεκα ετών όταν παντρεύτηκε, και ο Ανδρόνικος είκοσι έξι. Οι σεξουαλικές του επιδόσεις, σύμφωνα πάντα με τις πηγές της εποχής, ήταν ανεξάντλητες και είχε τουλάχιστον δύο παράνομα παιδιά. Η Ειρήνη τον κατηγορούσε, σύμφωνα με όσα καταγράφει ο ιστορικός Νικηφόρος Γρηγοράς, πως ήταν ένας πραγματικός γερο-τράγος όταν συνευρίσκετο μαζί της.

Όπως αντιλαμβανόμαστε, γάμοι από έρωτα ήταν μάλλον σπάνιοι. Οι αρραβώνες που ακολουθούνταν από γάμους κανονίζονταν, όπως εύστοχα έχει διατυπωθεί, όχι στον ουρανό, αλλά γύρω από το οικονομικό και διπλωματικό τραπέζι, από τους γονείς που βιάζονταν να δουν τις θυγατέρες τους και τις οικογένειές τους ωφελημένες με τον καλύτερο τρόπο. Άλλωστε, όπως είναι γνωστό, οι Οθωμανοί μπορούσαν να χαλιναγωγήσουν την επιθετικότητά τους εναντίον του Βυζαντίου μέσω ενός γάμου με μια καλά προικισμένη βυζαντινή πριγκίπισσα. Το μέσο αυτό εύλογα δεν το άφησαν ανεκμετάλλευτο οι βυζαντινοί αυτοκράτορες. Με βάση τα πιο πάνω οι θυγατέρες όπως και οι γιοί αποτελούσαν αναλώσιμα εμπορεύματα για διπλωματικούς ή οικονομικούς σκοπούς. Η κανονική ηλικία γάμου ήταν τα δώδεκα χρόνια για το κορίτσι και τα δεκατέσσερα ή δεκαέξι για το αγόρι. Λόγω ηλικίας δεν μπορούσαν να φέρουν αντίρρηση ή να έχουν σχετική άποψη… Ακόμη, τύχαινε οι γαμπροί να είναι κατά πολύ μεγαλύτεροι από τη νύφη. Ένα παράδειγμα τέτοιου σκανδαλώδους γάμου υπήρξε ο γάμος της πενταετούς βυζαντινής πριγκίπισσας, της Σιμωνίδας, θυγατέρας των προαναφερομένων Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου και της Γιολάντας Ειρήνης με τον πενηντάχρονο κράλη, δηλαδή τον βασιλιά, της Σερβίας Στέφανο Μιλούτιν. Ο κράλης απειλούσε με τις δραστηριότητές του τα σύνορα της Μακεδονίας με τη Θεσσαλονίκη και ως τίμημα για να κρατήσει την ειρήνη, ζήτησε το χέρι της βυζαντινής πριγκίπισσας. Ο κράλης είχε ζήσει ένα πολυτάραχο βίο από προηγούμενους γάμους και διγαμίες. Ο σκανδαλώδης γάμος της Σιμωνίδος, που ακόμη ήταν παιδί με τον μεσόκοπο και έκφυλο Μιλούτιν, έγινε στη Θεσσαλονίκη. Ο Στέφανος Μιλούτιν αποδείχθηκε ανίσχυρος ώστε να μην ολοκληρώσει το γάμο του με την Σιμωνίδα και έτσι κατέστησε το φτωχό κορίτσι ανίκανο να γεννήσει κάποτε παιδιά. Η τραγική πριγκίπισσα Σιμωνίδα μετά το θάνατο του συζύγου της επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη όπου εκάρη μοναχή και έζησε έως το θάνατό της, στη μονή του Αγίου Ανδρέα. Η πριγκίπισσα αυτή από την οικογένεια των Παλαιολόγων ενέπνευσε και τη μεγάλη ποιήτρια Ζωή Καρέλλη η οποία και έγραψε το ομώνυμο θεατρικό έργο: Σιμωνίς βασιλόπαις του Βυζαντίου.

Πολλές φορές τέτοιου είδους γάμοι οδηγούσαν σε απρόβλεπτα ή μη επιθυμητά αποτελέσματα. Για παράδειγμα η εκπάγλου καλλονής -σύμφωνα με τις πηγές της εποχής Άννα Lusignan, μια έφηβη δώδεκα ή δεκατριών ετών, ήταν αναγκασμένη να παρουσιαστεί ολόγυμνη μπροστά στους πρέσβεις του δούκα της Σαβοΐας, Αμεδαίου Η’, για να αντιληφθούν ιδίοις όμμασι ότι ήταν ένα καθώς πρέπει θηλυκό για τεκνοποίηση, ώστε να τελεστεί ο γάμος δι’ αντιπροσώπου, με τον διάδοχο του δουκάτου της Σαβοΐας. Αυτά ήταν άλλωστε τα σχέδια του Αμεδαίου για να αποκτήσει προσβάσεις στην Ανατολική Μεσόγειο. Αναφέρουμε επίσης την περίπτωση του Φράγκου βασιλιά της Κύπρου Ιανού, ο οποίος στις επίμονες παροτρύνσεις του πάπα να δεχθεί πίσω την πρώτη του σύζυγο, την Eglesia Aloisia ή Agnes Visconti, την οποία νυμφεύθηκε, όπως συνέβαινε, χωρίς προηγουμένως να τη γνωρίζει, αυτός απαντούσε ότι δεν είχε επιτυχία στο κρεβάτι μαζί της. Αλλά και ο Ιωάννης ο 8ος ο Παλαιολόγος, που ο πατέρας του Μανουήλ και ο πάπας επέλεξαν γι’ αυτόν τη Σοφία τη Μομφερρατική, φάνηκε από την αρχή ότι ο γάμος αυτός ήταν μια πραγματική καταστροφή εξαιτίας της φοβερής ασχήμιας της. Ο Ιωάννης ο 8ος δεν άντεχε να τη βλέπει και την κρατούσε κρυμμένη μακριά του, στα πίσω δωμάτια του παλατιού. Μοιραία μετά από τέσσερα χρόνια ο γάμος αυτός διαλύθηκε, για να παντρευτεί ο αυτοκράτορας αυτή τη φορά, μια πριγκίπισσα από την Τραπεζούντα, από μια οικογένεια φημισμένη για την ομορφιά των γυναικών της.

Η θυγατέρα του Ισαακίου Κομνηνού

Οι γάμοι πολιτικής σκοπιμότητας είχαν ως επακόλουθο διεκδικήσεις και αξιώσεις σ’ ένα βασίλειο, όπως συνέβη για παράδειγμα το 1204 στο βασίλειο της Κύπρου. Αξίζει έτσι να αναφέρουμε την περίπτωση της αρχοντοπούλας της Κύπρου, όπως μνημονεύεται στις πηγές Damse de Chypre, θυγατέρα του Ισαακίου Κομνηνού, που μετά την ήττα και αιχμαλωσία του πατέρα της από τον Ριχάρδο τον Λεοντόθυμο της Αγγλίας, αναχώρησε για τη Δύση υπό την προστασία της συζύγου του Ριχάρδου, Βερεγγάριας και της αδελφής του Ιωάννας της Σικελίας. Η αρχοντοπούλα της Κύπρου, της οποίας το όνομα δεν γνωρίζουμε επακριβώς, ίσως να ονομαζόταν Βεατρίκη, όπως πιθανολογείται τέλεσε δύο γάμους. Σε πρώτο γάμο παντρεύτηκε τον Raymond 6ο της Τουλούζης και σε δεύτερο γάμο τον Τhierry της Φλάνδρας. Το 1204 ο Thierry και οι Φλαμανδοί ιππότες του αναχώρησαν για την Κύπρο και όπως αναφέρει ο Συνεχιστής του Γουλιέλμου της Τύρου, απαιτούσαν το βασίλειο της Κύπρου από τον Aimery Lusignan εξαιτίας και μόνον αυτού του γάμου!

Ο πρώτος Φράγκος βασιλιάς της Κύπρου, στον οποίο αναφερθήκαμε πιο πάνω, ο Aimery ή Αμάλριχος (1197-1205),όπως έχει μεταγραφεί στην ελληνική το όνομά του, είχε νυμφευθεί σε δεύτερο γάμο τη θυγατέρα της βυζαντινής Μαρίας Κομνηνής, Ισαβέλλα, βασίλισσα της Ιερουσαλήμ. Η Ισαβέλλα υπήρξε ήδη χήρα των Honfroy de Thoron, του Κορράδου του Μομφερρατικού και του Ερρίκου της Καμπανίας. Ο Αμάλριχος το 1196 δήλωσε υποταγή στον αυτοκράτορα Ερρίκο 6ο και ως αντάλλαγμα έλαβε τον βασιλικό τίτλο και το 1197 εστέφθη βασιλέας της Κύπρου. Ο δεύτερος γάμος του με την Ισαβέλλα τού χάρισε το στέμμα του βασιλείου της Ιερουσαλήμ, ό,τι φυσικά είχε απομείνει από αυτό το βασίλειο. Οι βιογράφοι του Αμάλριχου αναφέρουν ότι εξαιτίας του γάμου του με την θυγατέρα της Μαρίας Κομνηνής, Ισαβέλλα, ομιλούσε πολύ καλά την ελληνική γλώσσα.

Και αυτή η οικογένεια των Ιβελίνων (Ibelin), η οποία έδωσε τέσσερις βασίλισσες στην Κύπρο, κατά τα έτη της βασιλείας της δυναστείας των Lusignan, έλκει την καταγωγή της από τους Βυζαντινούς. Ο Jean d’ Ibelin, υπήρξε και αυτός γιος της Μαρίας της Κομνηνής, ανεψιάς του βυζαντινού αυτοκράτορα, Μανουήλ Κομνηνού (1143-1180).

Ένας Lusignan στις Σέρρες

Το 1294 και αφού είχε ήδη πεθάνει ο Ούγος ο Γ΄, ο γενάρχης της δυναστείας Poitiers Lusignan ή νέων Lusignan της Κύπρου, δηλαδή όταν βασίλευε ο γιός του Ερρίκος Β΄ Lusignan, ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ανδρόνικος Παλαιολόγος έστειλε μια πρεσβεία στην Κύπρο για τη διευθέτηση ενός γάμου μεταξύ του γιού του Μιχαήλ 9ου και μιας πριγκίπισσας, από τον οίκο των Lusignan, ανώφελα όμως, γιατί το συνοικέσιο απέτυχε. Πρόκειται για μια από τις πέντε θυγατέρες του Φράγκου βασιλιά Ούγου του Γ΄, της οποίας το όνομα δεν αναφέρεται, ούτε από τον Γρηγορά, ούτε από τον Παχυμέρη. Πάντως ο Ούγος ο Γ΄ είχε τέσσερις ή και πέντε θυγατέρες, τις Μαρία, Μαργαρίτα, Αλίκη και Εχίβη. Ο Μιχαήλ, τέλος, προτίμησε να νυμφευθεί το επόμενο έτος, το 1295, την Μαρία (Ξένια) της Αρμενίας.

Στις αρχές του ΙΔ΄ αιώνα, ένα άλλο μέλος της οικογένειας των Lusignan θα τελέσει δύο γάμους με βυζαντινές πριγκίπισσες. Πρόκειται για τον Γκυ de Lusignan, γιο του Αμάλριχου Lusignan, αυθέντη της Τύρου και αντιβασιλέα της Κύπρου, όταν σφετερίστηκε το θρόνο και μαζί με άλλους άρχοντες της νήσου επαναστάτησε θεωρώντας τον αδελφό του Ερρίκο Β΄, βασιλιά της Κύπρου, ανίκανο να κυβερνήσει. Μητέρα του Γκυ Lusignan ήταν η Ισαβέλλα (Isabelle ή Zabel) της Αρμενίας, θυγατέρα του βασιλιά Λέοντα Β΄ και της Κυράννας de Lampron. Ένεκα αυτού ακριβώς του γάμου, αργότερα οι Lusignan θα κερδίσουν το βασίλειο της Αρμενίας και έτσι θα φέρουν έκτοτε και τον τίτλο του στέμματος της Αρμενίας.

Μετά τη δολοφονία του πατέρα του και την επαναφορά στο θρόνο της Κύπρου του θείου του και νόμιμου βασιλιά, ο Γκυ de Lusignan εξορίστηκε με τη μητέρα του και τα αδέλφια του στην Αρμενία, στην πατρίδα της μητέρας του. Αποφάσισε τότε από εκεί να μεταβεί στο Βυζάντιο, στον πρωτοξάδελφό του Ανδρόνικο Γ΄ Παλαιολόγο, γιο της θείας του Ξένιας της Αρμενίας, αδελφής της μητέρας του, που όπως προαναφέραμε είχε παντρευτεί τον Μιχαήλ 9ο Παλαιολόγο. To 1336 πληροφορούμαστε από τις πηγές ότι φέρει τον τίτλο του αυθέντη της Τύρου, τίτλο που κατείχε και ο πατέρας του, Αμάλριχος Lusignan. Επίσης τον Lusignan αυτόν της Κύπρου και κληρονόμο του στέμματος της Αρμενίας με έκπληξη τον συναντούμε το 1341 ως Άρχοντα των Σερρών. Μετά την αναγόρευσή του Ιωάννη Στ’ Καντακουζηνού στο Διδυμότειχο σε αυτοκράτορα, ο ίδιος είχε απευθυνθεί σε διάφορους διοικητές των επαρχιών μεταξύ των οποίων αναφέρεται και ο Γκυ Lusignan ως Άρχοντας των Σερρών. Και Συργύν (sir Guy) Ντελενουζίαν του βασιλέως Ανδρονίκου ανεψιόν του Κύπρου ρηγός υιόν. Ένας Lusignan, λοιπόν, στις Σέρρες με φράγκικο και βυζαντινό αίμα…

Εικόνα: H τραγική βυζαντινή πριγκίπισσα Σιμωνίδα Παλαιολόγου που εξαναγκάστηκε να παντρευτεί σε ηλικία μόλις 5 ετών τον 50χρονο βασιλιά της Σερβίας Στέφανο Μιλούτιν, που απειλώντας με τις δραστηριότητές του τα σύνορα της Μακεδονίας με τη Θεσσαλονίκη, ζήτησε το χέρι της ως τίμημα για να κρατήσει την ειρήνη.