Για πρώτη φορά το όνομα Misiricu απαντά σε έγγραφο του 16ου αιώνα, το οποίο φέρει ένα σημαντικό μνημείο της Λευκωσίας, η εκκλησία του Σταυρού του Μισιρίκκου στην πλατεία Φανερωμένης 

Όπως έχει διαπιστωθεί από τις πηγές, μερικές από τις εκκλησίες της μεσαιωνικής Λευκωσίας φέρουν ονόματα μεγάλων οικογενειών της Κύπρου. Στην παρούσα μελέτη θα παρουσιάσουμε στοιχεία τόσο για τις εκκλησίες αυτές όσο και για τις οικογένειες των οποίων το όνομα φέρουν, γιατί προφανώς είτε κάποια μέλη των οικογενειών αυτών υπήρξαν κτήτορές τους είτε θα ευεργέτησαν ή θα ενίσχυσαν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο τις εν λόγω εκκλησίες. Πρόσφατη έρευνά μας στο Κρατικό Αρχείο της Βενετίας αποκάλυψε μια σημαντική ιστορική είδηση για μια μεσαιωνική εκκλησία της Λευκωσίας. Μέχρι πρόσφατα δεν μπορούσαμε να εξηγήσουμε γιατί έφερε η εκκλησία αυτή ένα συγκεκριμένο όνομα, ή μάλλον δεν μπόρεσε μέχρι πρότινος η ιστορική έρευνα να δώσει απάντηση ή να αιτιολογήσει γιατί η εν λόγω εκκλησία είναι γνωστή με συγκεκριμένο όνομα. Μετά την ανακάλυψη της πιο πάνω είδησης εκ μέρους μας φαίνεται ότι ερμηνεύεται ορθά γιατί είναι γνωστός ο ναός (τζαμί ήδη από τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας) με το συγκεκριμένο όνομα.

Εκκλησίες με επώνυμο

Ο Στέφανος Lusignan αναφέρει μεταξύ άλλων ότι υπήρχε στη Λευκωσία μονή αφιερωμένη στον Σωτήρα που έφερε την ονομασία Sergio Flatro και αναμφισβήτητα πρόκειται για κτήτορα ή ευεργέτη της εν λόγω μονής, ο οποίος προφανώς καταγόταν από τη μεγάλη και πολύκλαδη οικογένεια των Φλάτρων. Αξίζει να αναφερθεί επίσης μια άλλη πολύτιμη και σχετική είδηση που μας γνωστοποιείται τo 1538 μέσα από τη διαθήκη του Ευγένιου Συγκλητικού, κτήτορα του Αγίου Μάμαντος Μόρφου και πρώτου κόμη Rocca, αφού απέκτησε τον τίτλο αυτό κομητείας καταβάλλοντας ένα υπέρογκο ποσό στη Δημοκρατία της Βενετίας. O Συγκλητικός ρητώς αναφέρει ότι ο Ζiotin Φλάτρο, τον οποίο αποκαλεί εξάδελφό του, υπήρξε κτήτορας της μονής του Σωτήρος στη Λευκωσία και το γεγονός αυτό πρέπει οπωσδήποτε να συσχετιστεί με την είδηση που αναφέρει ο Στέφανος Lusignan για τη μονή Sergio Flatro. Την ίδια μονή τη συναντούμε και σε μια άλλη πηγή, την οποία έχουμε δημοσιεύσει, του έτους 1568, και η οποία αναφέρεται στην εκλογή νέου επισκόπου Σολέας. Μεταξύ των υποψηφίων ήταν και ο ηγούμενος Βενιαμίν της μονής Φλάτρο.

Οι Φλάτροι υπήρξαν σημαντικοί φεουδάρχες αφού κατείχαν φέουδα ή εκμίσθωναν χωριά στις περιοχές Καρπασίας, Μόρφου, Μαζωτού, Λεμεσού και Λευκωσίας. Μέλη της ίδιας οικογένειας έπεσαν κατά τη διάρκεια της πολιορκίας και πτώσης της Λευκωσίας, όπως οι Έκτορας, Ιωάννης και Λουδοβίκος. Σημαντικό μέλος υπήρξε ο Ούγος Φλάτρος, κτήτορας του ομώνυμου προμαχώνα, προς τα ανατολικά της Λευκωσίας, ο οποίος έπεσε κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της πρωτεύουσας από τους Οθωμανούς.

Η οικογένεια Φλάτρο αναφέρεται ως ελληνική και ορθόδοξη οικογένεια, ασχέτως εάν κάποια μέλη της στη συνέχεια ασπάσθηκαν το λατινικό δόγμα και κάποιοι ανήλθαν σε υψηλά ιερατικά αξιώματα, όπως για παράδειγμα ο κυπριακής καταγωγής Πάπας Κλήμης ο 8ος (Ιππόλυτος Aldobrandini). Για πρώτη φορά μνεία της οικογένειας γίνεται από τον χρονικογράφο μας Λεόντιο Μαχαιρά, για κάποιον Τζουάν Φλάτρο και για τη δράση του το 1426, όταν οι Μαμελούκοι είχαν εισβάλει στην Κύπρο. Σπουδαίο μέλος της ίδιας οικογένειας ήταν ο ιατρός Γεώργιος Βαλλιάνος Φλάτρο, προπάππος του Πάπα στον οποίο αναφερθήκαμε πιο πάνω. Ο Ιάσων Lusignan νυμφεύθηκε τη Λουκία Φλάτρο και πρόκειται για τους γεννήτορες του ιστορικού Στεφάνου Lusignan. Μέλη της οικογένειας Φλάτρο εκτός από φεουδάρχες αναδείχθηκαν και σε σπουδαίους εμπόρους αλλά και σε λογίους. Αναφέρουμε ενδεικτικά τον έμπορο και φεουδάρχη Έκτορα Φλάτρο και τον λόγιο Παύλο Φλάτρο του οποίου σώθηκε ένας ρητορικός λόγος, εγκώμιο στον Ιούλιο Savorgnano μετά την ολοκλήρωση της οχύρωσης της Λευκωσίας το 1569. Επίσης, όπως αναφέρεται σε μια πηγή, δύο αδελφοί Φλάτρο είχαν συγγράψει ημερολόγια, πληροφορία ωστόσο η οποία δεν έχει έως σήμερα επιβεβαιωθεί. Πολλά μέλη της οικογένειας Φλάτρο βρέθηκαν μετά την κατάκτηση της Κύπρου πρόσφυγες στη Βενετία.

Μία άλλη εκκλησία της μεσαιωνικής Λευκωσίας έφερε το όνομα της οικογένειας Ceba. Έγγραφο του 1468 μας αποκάλυψε αυτή τη φορά μια άλλη εκκλησία, επίσης αφιερωμένη στον Σωτήρα, η οποία έφερε το όνομα της οικογένειας Ceba (l'iglize de Saint Salvadour tou Cebas). Πρόκειται προφανώς για εκκλησία ορθόδοξη στην οποία υπηρετούσε την ίδια εποχή ένας ιερέας, ο παπα-Προκόπης, ως οικονόμος. Άλλες ειδήσεις δεν διαθέτουμε για την εκκλησία αυτή, για την οικογένεια ωστόσο της οποίας φέρει το όνομα στοιχεία απαντούν σε πληθώρα πηγών κατά τη Φραγκοκρατία και τη Βενετοκρατία, αλλά και αργότερα, όταν πλέον η Κύπρος πέρασε στην εξουσία των Οθωμανών.

Η οικογένεια Ceba φαίνεται ότι ήταν συριακής καταγωγής και στον Λεόντιο Μαχαιρά απαντά ως Σεπάκ. Οι Ceba είχαν ευεργετηθεί πολλαπλώς από τον τελευταίο Φράγκο βασιλιά της Κύπρου Ιάκωβο Β? Lusignan. Ο Φίλιππος Ceba, για παράδειγμα, είχε λάβει από τον ίδιο βασιλιά ως φέουδα τα χωριά Αξύλου, Σαλαμιού και Καλαμούλλι. Ο Ιάκωβος Ceba, γιος του Φίλιππου, είχε διοριστεί ηγούμενος στην Παναγία Ελεούσα (Misericordia), μια πλούσια μονή της μεσαιωνικής Λευκωσίας που κατεδαφίστηκε το 1567, όταν άρχισε να οχυρώνεται εκ νέου η Λευκωσία. Ήταν οικοδομημένη στον χώρο που απλώθηκε η τάφρος του προμαχώνα Davila. Η μονή αυτή διέθετε πλούσια νερά με το όνομα Aqua della citadella, από την πηγή των οποίων υδροδοτήθηκε δύο φορές η Λευκωσία κατά τη Bενετοκρατία. Το 1568, ο ιερέας Παρθένιος Scebba της μονής των Ανδρείων ήταν μεταξύ των υποψηφίων για την εκλογή επισκόπου Σολέας. Μέλη της ίδιας οικογένειας σκοτώθηκαν ή και αιχμαλωτίστηκαν κατά τον πόλεμο της Κύπρου 1570-1571, όπως για παράδειγμα η Λουκία, χήρα του Ιωάννη Ceba (Seba), η οποία ελευθερώθηκε το 1579. Επίσης ένας Alvise Scebba, γιος του αείμνηστου Lionetto, είχε συλληφθεί αιχμάλωτος μαζί με άλλους συμπατριώτες του, όταν έπεσε το 1570 η Λευκωσία. Μετά από πέντε χρόνια, το 1575, δηλώνεται σε ένα έγγραφο η παρουσία του στη Βενετία.

Στην ίδια πηγή του 1468, στην οποία αναφέρεται η εκκλησία του Σωτήρος του Ceba, γίνεται μνεία επίσης της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου του Κολοκάση (Saint Jorge tou Colocasy). Η εκκλησία αυτή δεν έχει ταυτιστεί και η συγκεκριμένη είναι η μοναδική πηγή στην οποία μνημονεύεται. Μια είδηση ωστόσο την οποία διέσωσε η προφορική παράδοση αναφέρει ότι η εκκλησία αυτή υπήρχε κάποτε στην περιοχή μεταξύ των προμαχώνων Ποδοκάθαρο και Costanzo. Το τοπωνύμιο "Άννοιμαν του Κολοκάση" φαίνεται να μην είναι άσχετο με την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του Κολοκάση. Όσο για το επίθετο Κολοκάσης ή για την οικογένεια Κολοκάση, τίποτα δεν μας είναι γνωστό και από καμιά πηγή τουλάχιστον για εκείνη την εποχή, γιατί βέβαια στα νεότερα χρόνια ως επίθετο απαντά και είναι γνήσια κυπριακό.

Στις 31 Μαρτίου 1468 με μία εντολή του βασιλιά Iακώβου Β? Lusignan είχε διοριστεί ο ιερέας Παύλος στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου του Σουλουάνη (l'eglise Saint-Nicolas qui se nomme tou Soulouany). Η εκκλησία αυτή απαντά και στο χρονικό του Γεωργίου Βουστρωνίου κατά την ίδια εποχή. Συγκεκριμένα σημειώνεται: "[...] ο οποίος ήτον εις τον Άγιον Νικόλαν του Σουλουάνη...". Η οικογένεια Σουλουάνη μαρτυρείται σε πολλές πηγές κατά τη Φραγκοκρατία, αλλά απαντά και κατά τους χρόνους της βενετικής κυριαρχίας. Ακόμη και μετά την πτώση της Κύπρου στους Οθωμανούς, κάποια μέλη της οικογένειας Σουλουάνη κατέφυγαν στη Βενετία. Τέλος, τo όνομα της οικογένειας απαντά ποικιλοτρόπως, όπως Silvani, Suluani, Soloanus, Soulouan κ.ά. Μέλη της οικογένειας Σουλουάνη είχαν κατά καιρούς διάφορα εκκλησιαστικά αξιώματα, αλλά διέπρεψαν και ως έμποροι και δικηγόροι.

Μια άλλη πολύ ενδιαφέρουσα πληροφορία, η οποία για πρώτη φορά μας γίνεται γνωστή και απαντά σε πηγή του 15ου αιώνα, αφορά μια άλλη εκκλησία στη Λευκωσία, αποκαλούμενη του Αγίου Νικολάου του Querachy. Πρέπει να ήταν οικοδομημένη προς τα ανατολικά της πρωτεύουσας αφού τα στοιχεία τα οποία αναφέρονται στο σχετικό έγγραφο μας βοηθούν να προσδιορίσουμε την τοποθεσία της. Κατά την άποψή μας το όνομα Querachy, το οποίο φέρει η εν λόγω εκκλησία, πρέπει να είναι μάλλον κατά παραφθορά το επίθετο Κυριάκη. Για την οικογένεια αυτή διαθέτουμε αρκετά στοιχεία κατά τα χρόνια της βενετικής κυριαρχίας, αλλά κατά τη Φραγκοκρατία δεν έχουμε εντοπίσει άλλες πηγές. Ένας Ιωάννης Βαπτιστής Κυριάκης, γιος του παπά-Βασίλη, το 1559 ήταν υπεύθυνος γραμματέας της περιοχής της Λεύκας. Μετά το 1570 κάποια μέλη της ίδιας οικογένειας είχαν εγκατασταθεί στη Βενετία και αναφέρονται ως έμποροι.

Η εκκλησία του Σταυρού του Μισιρίκκου

Τέλος, μια σημαντική πηγή που ανακαλύψαμε φαίνεται ότι οδηγεί σε αναθεώρηση των όσων ισχύουν για την αιτιολόγηση του ονόματος το οποίο φέρει η εκκλησία του Τιμίου Σταυρού στη Λευκωσία. Η εκκλησία αυτή μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος κατά την Τουρκοκρατία και είναι γνωστή στο ευρύ κοινό ως Σταυρός του Μισιρίκκου. Το όνομα Μισιρίκκου σχετίστηκε με το Μισίριν, δηλαδή την Αίγυπτο, γιατί ο ναός αυτός κατά έναν ισχυρισμό ανήκε σε Κόπτες. Κατά μια άλλη εκδοχή, το όνομα Μισιρίκκου αποδόθηκε παρεφθαρμένα από τη φράση "του Misser Ερρίκου". Το όνομα Μισιρίκκου, όπως τεκμηριώνεται σε έγγραφο στο οποίο υπάρχει γενεαλογικό δένδρο σημαντικής κυπριακής οικογένειας, ήταν όνομα το οποίο έφερε ένα μέλος της. Ο Μισιρίκκος αυτός, που ζει προς τα τέλη του 16ου αι., φαίνεται να έφερε το όνομα του παππού του, που πρέπει να ήταν κτήτορας του εν λόγω ναού. Το συμπέρασμα αυτό συνάγεται και από τις πιο πάνω περιπτώσεις ναών της Λευκωσίας, που φέρουν τα ονόματα γνωστών κυπριακών οικογενειών της εποχής. Στο έγγραφό μας σημειώνεται επακριβώς ως βαπτιστικό το όνομα Misiricu.

Τα ονόματα των οικογενειών Φλάτρο, Σουλουάνη ή Συλβάνη, Κολοκάση, Σεπάκ ή Ceba, Κυριάκη αλλά και Μισιρίκκου έφεραν εκκλησίες της μεσαιωνικής Λευκωσίας, είτε γιατί μέλη των οικογενειών αυτών υπήρξαν κτήτορές τους είτε γιατί ευεργετήθηκαν ή ενισχύθηκαν από τους ιδίους. Η έρευνα, τέλος, μας έδωσε περισσή χαρά γιατί πρωτίστως, σε ένα έγγραφο του 16ου αιώνα, είχαμε την τύχη να ανακαλύψουμε το όνομα Misiricu, το οποίο φέρει το σημαντικό αυτό μνημείο της πρωτεύουσάς μας, ο Σταυρός του Μισιρίκκου...

Φωτογραφία: Η εκκλησία του Σταυρού του Μισιρίκκου, αρχικά τζαμί, έπειτα εκκλησία, στο κέντρο της παλιάς πόλης της Λευκωσίας, δίπλα από το σχολείο της Φανερωμένης.