Η Πόλη της Χρυσοχούς, κατά τη Λατινοκρατία, απαντά απλώς ως Πόλη (Poli ή Polis) και το χωριό Χρυσοχούς σημειώνεται ως ξεχωριστός οικισμός, όπως άλλωστε είναι. Πιθανολογούμε ότι η Χρυσοχού ήταν παλαιότερος οικισμός γι' αυτό η ανάπτυξη της γειτονικής κωμόπολης, δηλαδή της Πόλης, έγινε γνωστή μάλλον στα μετέπειτα χρόνια ως Πόλη της Χρυσοχούς. Παρόμοιο παράδειγμα έχουμε με το χωριό της Μεσαορίας Περιστερώνα, το οποίο στις μεσαιωνικές πηγές απαντά ως Περιστερώνα της Πηγής (Peristerona de Pigi), γεγονός που μαρτυρεί ότι η Πηγή ως οικισμός προϋπήρξε της Περιστερώνας. Επίσης, στις πηγές της ίδιας εποχής αναφέρεται συνήθως η Χρυσοχού, είτε ως οικισμός, είτε ως βαϊλάτο, δηλαδή ομάδα χωριών τα οποία περιελάμβανε το διαμέρισμα, με κύριο οικισμό την ίδια τη Χρυσοχού. Αργότερα, με την ανάπτυξη του οικισμού ονομάστηκε Πόλη της Χρυσοχούς ή απλώς Πόλη. Οι κάτοικοι του χωριού, όπως συμπεραίνουμε, εξισλαμίστηκαν κατά τα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας. Τα πιο πάνω στοιχεία για τους οικισμούς της Πόλης και της Χρυσοχούς ως δύο διαφορετικών οικισμών μαρτυρούνται τόσο στον χάρτη του Λεωνίδα Αττάρ, του 1542, όπου σημειώνεται ο οικισμός της Χρυσοχούς (Crusocho) και ο οικισμός της Πολης (Poli), καθώς επίσης και από τη βενετική απογραφή του πληθυσμού το 1565. Στην εν λόγω απογραφή η Χρυσοχού είχε εκατό κατοίκους, αρσενικού γένους φραγκομάτους (ελεύθερους καλλιεργητές), ενώ η Πόλη είχε διακόσιους είκοσι φραγκομάτους, δηλαδή ο πληθυσμός της ήταν διπλάσιος από τον πληθυσμό σε φραγκομάτους που είχε η Χρυσοχού.

Το βαϊλάτο της Χρυσοχούς, σύμφωνα με τις βενετικές πηγές, τον 16ο αιώνα είχε εξήντα εννέα οικισμούς, ωστόσο έως το τέλος του 19ου αιώνα είκοσι χωριά χάθηκαν με την πάροδο των χρόνων. Μεταξύ των οικισμών που έσβησαν ήταν το Τσιερέπι, η Χρυσοπατερίτισσα, η Χόρτινη, η Θεμοκρήνη, ο Άγιος Μηνάς, το Μιρμικόφου κ.ά. Στο διαμέρισμα της Χρυσοχούς περιλαμβάνεται και ο Ακάμας, του οποίου η μοναδική ομορφιά έχει προκαλέσει το ενδιαφέρον για τη διάσωσή του ως οικότοπου και βιότοπου. Η Πόλη κατά παραφθορά αναφέρεται, όπως θα δούμε στη συνέχεια, ως Stambole. Με αυτήν τη μορφή το όνομα του χωριού μνημονεύεται μαζί με τον φεουδάρχη της Πόλης. Πρόκειται για τον Baduin de Morf, αυθέντη της Πόλης (sire de Strambole), που είχε νυμφευθεί το 1270 την Ιωάννα d’ Ibelin. Μαζί με τα χωριά Πελαθούσα, Λυσώ και Περιστερώνα, ο τελευταίος Φράγκος βασιλιάς της Κύπρου Ιάκωβος Β' Lusignan είχε παραχωρήσει στη μητέρα του Μαρία των Πατρών και κτήματα στην Πόλη, τα οποία προηγουμένως ανήκαν στον Perrin de Troies.

Όταν πλέον η Γαληνοτάτη πέρασε στην εξουσία της, την Κύπρο, μόλις τρία χρόνια μετά την αποχώρηση της βασίλισσας Αικατερίνης Κορνάρο, δηλαδή το 1492, μια ενδιαφέρουσα είδηση σχετικά με το διαμέρισμα Χρυσοχούς αναφέρεται σε απόφαση των βενετικών αρχών. Σύμφωνα με την απόφαση αυτή, παραχωρήθηκε στον ιππότη και πρίγκιπα του Μωρέως (cavaliere e principe di Morea) Ιωάννη Σταυράκη, για τις πολλές ικανότητές του, η διοίκηση (capitanato) του διαμερίσματος Χρυσοχούς. Για τον εν λόγω πρίγκιπα δυστυχώς δεν έχουμε καμία άλλη πληροφορία.

Το φθινόπωρο του 1557 o Λεονάρδος Dona, γιος του Βενετού τοποτηρητή Κύπρου, είχε επισκεφθεί την περιοχή Χρυσοχούς και μεταξύ άλλων σημείωσε τα εξής για την Πόλη και γενικά για το εκεί διαμέρισμα. Η ορθόδοξη (Greco) επισκοπή της περιοχής, όπως γράφει, ονομάζεται Επισκοπή Αρσινόης από κάποια αρχαία πόλη που υπήρχε στην περιοχή της Χρυσοχούς, από την οποία φαίνονται μόνο μερικά ερείπια. Στο χωριό Πόλη όμως, που ανήκει στο διαμέρισμα, βρίσκεται ο επισκοπικός ναός και εδώ βρέθηκαν κίονες και άλλα ερείπια πόλης. Επίσης, ο μετέπειτα δόγης αναφέρει ότι μια λεύγα μακριά από το χωριό, μέσα στη θάλασσα και όχι μακριά από την ακτή, μέσα στο αλμυρό νερό της υπάρχει φλέβα πόσιμου νερού, και ο κόσμος πιστεύει πως έρχεται υπογείως από την περιοχή της Λάρας και αναβλύζει στη θάλασσα. Στην περιοχή της Χρυσοχούς, όπως μας πληροφορεί επίσης ο Dona, φυσά ένας άνεμος μέσα από τις κοιλάδες και τους χειμάρρους και ονομάζεται Καταβάτης (Cattavati). Ο τσιβιτάνος (civitano), δηλαδή ο διοικητής του διαμερίσματος Χρυσοχούς, έχει ως έδρα την Πόλη και διαμένει εκεί. Στην Πόλη Χρυσοχούς, σημειώνει επίσης ο Dona στο ημερολόγιό του, είχε δει δύο ωραιότατους κίονες από μάρμαρο ελληνικό. Το 1558 τσιβιτάνος της Χρυσοχούς, όπως μαρτυρείται σε ανέκδοτο έγγραφο, ήταν ο Φοίβος Φλάτρος.

Ο Φλώριος Βουστρώνιος αναφέρεται στην αρχαία πόλη Αρσινόη, στη θέση της οποίας, όπως γράφει, βρίσκεται σήμερα το χωριό Πόλη, που ανήκει στο Δημόσιο (Reale). Αναφέρει επιπλέον ότι ο ορθόδοξος επίσκοπος της Πάφου φέρει τον τίτλο του επισκόπου Αρσινόης και των Ελλήνων (Ορθοδόξων) της Πάφου. Το χωριό Χρυσοχούς αναφέρεται σε φραγκικό έγγραφο του 1468, σχετικά με την απελευθέρωση ενός δούλου από τον βασιλιά. Ο Θοδωρής Ανδρονίκου, του Μελισσάρη από τη Χρυσοχού, απέκτησε την ελευθερία του με εντολή του βασιλιά Ιακώβου Β' Lusignan, αφού κατέβαλε τριάντα χρυσά δουκάτα. Κτήματα στην περιοχή Χρυσοχούς με την ονομασία «Εις τους Ποταμούς» (Ys tous Potamous) είχαν παραχωρηθεί στον πρόξενο των Βενετών Σταμάτη από την Κρήτη (Stamaty de Candia). Σε μια πηγή επίσης του 1468 αναφέρεται ο Πέτρος Σωζόμενος ως βάιλος του διαμερίσματος Χρυσοχούς. Ο βασιλιάς Ιάκωβος Β' Lusignan, με εντολή του ημερομηνίας 1ης Ιουνίου 1468, διόριζε τσιβιτάνο στο διαμέρισμα Χρυσοχούς τον Ιωάννη de Ronya, αντικαθιστώντας τον Ιωάννη Houry. Το 1468 αναγνωρίστηκε ως Βενετός υπήκοος ο Στασής, γιος του Στρουβέλη από το χωριό Λυσώ της Χρυσοχούς, και οι γραμματείς ενημέρωσαν σχετικά τον τσιβιτάνο στην Πόλη (Stambole). Από μια άλλη ανέκδοτη πηγή πληροφορούμαστε ότι το έτος 1539 μαρτυρείται ως εκμισθωτής του διαμερίσματος (baliazzo) Χρυσοχούς ο κόμης της Τρίπολης Alvise Δενόρες.

H άμυνα της Χρυσοχούς κατά τη Βενετοκρατία

Η περιοχή της Χρυσοχούς με τη γειτνιάζουσα Φοντάνα Αμορόζα υπέφερε συχνά από επιδρομές πειρατών, κουρσάρων και γενικά εχθρών. Ακριβώς γι' αυτό τον λόγο κατά την τελευταία δεκαετία της βενετικής κυριαρχίας οι Βενετοί διοικητές ενίσχυσαν την περιοχή, αν και διέθετε ήδη λόχους με ελαφρούς ιππείς και ένα σώμα στρατιωτών αρκεβουζιοφόρων. Παρεμπιπτόντως, αναφέρουμε ότι αρκεβουζιοφόροι ήταν οι στρατιώτες που ήταν εφοδιασμένοι με αρκεβούζια, δηλαδή όπλα της εποχής και ασφαλώς ήταν εκπαιδευμένοι στη χρήση τους. Οι σαράντα έφιπποι αρκεβουζιοφόροι που υπηρετούσαν στο διαμέρισμα της Χρυσοχούς ήταν υπό τη διοίκηση του γενναίου Ιακώβου Bustron, μέλους της μεγάλης κυπριακής οικογένειας των Βουστρωνίων. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι κατά τη Βενετοκρατία υπήρχαν στην περιοχή της Χρυσοχούς δύο λόχοι με ελαφρύ ιππικό για τη φύλαξη και άμυνα των ακτών. Ο ένας λόχος είχε έδρα τις Αρόδες, με διοικητή τον Ανδρέα Κυριελέησον, και αποτελείτο από είκοσι οκτώ ελαφρούς ιππείς. Ο άλλος λόχος ήταν στην περιοχή της Φοντάνα Αμορόζα, με διοικητή τον Νικόλαο Λαμπέτη, ο οποίος είχε υπ’ ευθύνη του σαράντα δύο μέλη του ελαφρού ιππικού.

Στην έκθεση του Βενετού καπιτάνου Αμμοχώστου Domenigo Trevisan, του έτους 1560, μνημονεύεται ότι υπηρετούσε στην Πόλη της Χρυσοχούς ως διοικητής σαράντα αρκεβουζιοφόρων ο καπιτάνος Στέφανος Rafaeli, με έδρα την Πόλη Χρυσοχούς. Επίσης, από την ίδια πηγή μας γνωστοποιείται ότι διοικητής των ordinanze, δηλαδή των σωμάτων με Ιταλούς στρατιώτες, που είχαν ως έδρα την Πόλη Χρυσοχούς, ο Lorenzo Brombilla, από την Κρεμώνα, υπηρετούσε και διέμενε εκεί. Λίγο πριν την οθωμανική κατάκτηση της Κύπρου το 1570, όπως αναφέρει ο Άγγελος Calepio, είχε διοριστεί στη φύλαξη της περιοχής της Χρυσοχούς με τριακόσιους άνδρες ο Αννίβας ο Αλβανός (Annibal Albanese). Το καλοκαίρι του 1570 οι Οθωμανοί βάδισαν κατά της Κύπρου και επιχείρησαν να αποβιβαστούν αρχικά στην ακτή της Λάρας, στο διαμέρισμα της Χρυσοχούς, αλλά απωθήθηκαν επιτυχώς από τα στρατιωτικά σώματα και κυρίως από το ελαφρύ ιππικό. Η Κύπρος ωστόσο αργότερα δεν απέφυγε το μοιραίο…