Στο σημερινό μας δημοσίευμα θα αναφερθούμε σε τοπωνύμια που φέρουν σημαντικές γαίες με ονόματα φεουδαρχών ή και άλλων σημαντικών οικογενειών της Κύπρου ή αποτελούν βασιλικές παραχωρήσεις

Στις πηγές της μακραίωνης Iστορίας της Κύπρου αναφέρονται μεταξύ άλλων και τοπωνύμια, πίσω από τα οποία υπάρχει μια ιστορία, ένας μύθος, κάποιος θρύλος ή και μια διήγηση. Κάποια τοπωνύμια σχετίζονται με σημαντικά πρόσωπα, γιατί ίσως να τους παραχωρήθηκαν γαίες που έφεραν κάποιο συγκεκριμένο όνομα. Ακόμη, μπορεί κάποια φέουδα να φέρουν ονόματα γνωστών φεουδαρχών και πρέπει να κατοικούσαν σε αυτά πάροικοι και δούλευαν γι' αυτούς. Σε μερικά από αυτά τα κτήματα δημιουργήθηκαν αργότερα χωριά και έτσι φέρουν το όνομά τους. Σε αυτή την περίπτωση μπορούμε να αναφέρουμε τα χωριά Γούρρη και Φικάρδου, τα οποία μολονότι φέρουν ονόματα φεουδαρχών κατά τη Λατινοκρατία, συγκροτήθηκαν ως χωριά κατά την Τουρκοκρατία. Κάποια τοπωνύμια συνδέονται με ιστορικά γεγονότα όπως για παράδειγμα "Τα μνήματα των Σαρακηνών" ή "Ο Σαρακηνόβουνος" που σχετίζονται ασφαλώς με τις συχνές επιδρομές των Σαρακηνών που ταλάνιζαν την Κύπρο, ιδιαίτερα κατά τα μεσαιωνικά χρόνια. Πολλά τοπωνύμια σχετίζονται και συνδέονται με μύθους και θρύλους και πρωτίστως με τη ρήγαινα της Κύπρου. Ίσως με τη ρήγαινα να συνδέονται τα περισσότερα τοπωνύμια και απαντούν σε ολόκληρη την Κύπρο, από το ακρωτήριο του Αποστόλου Ανδρέα έως το ακρωτήριο του Ακάμαντος. Η έρευνα μας αποκάλυψε τοπωνύμια με μακρά ιστορία ή και τοπωνύμια που αλλοιώθηκαν ή και χάθηκαν με την πάροδο του χρόνου για πάντα. Στο σημερινό μας δημοσίευμα θα αναφερθούμε σε τοπωνύμια που φέρουν σημαντικές γαίες με ονόματα φεουδαρχών ή και άλλων σημαντικών οικογενειών της Κύπρου ή αποτελούν βασιλικές παραχωρήσεις.

"Ο ποταμός του Ρουχά"

Στο Ριζοκάρπασο υπάρχει ο ποταμός του Ρουχά, και η ονομασία Ρουχάς, όπως καλά μας γνωστοποιεί ο χρονικογράφος μας Λεόντιος Μαχαιράς, προέρχεται από τη φραγκική οικογένεια των Ρουχά ή Ρουχιά, Rochas ή De la Roche, που εγκαταστάθηκε στην Κύπρο μαζί με τους Lusignan. Όταν η οικογένεια αυτή εξέλιπε γιατί δεν άφησε απογόνους, τότε οι Βενετοί πώλησαν τον κενό τίτλο κομητείας που κατείχαν στην οικογένεια των Συγκλητικών. Θα αναρωτηθεί ωστόσο εύλογα κάποιος πώς και για ποιον λόγο ένα ρυάκι στο Ριζοκάρπασο -το οποίο οι κάτοικοι της κωμόπολης ονομάζουν ποταμό- φέρει αυτό το όνομα. To ρυάκι αυτό, που βρίσκεται προς τα ανατολικά του Ριζοκαρπάσου, φέρει το όνομα ενός πάλαι ποτέ φεουδάρχη της περιοχής, που ανήκε στην οικογένεια de Rochas. H οικογένεια Ρουχά ή de Rochas κατείχε το Ριζοκάρπασο ως φέουδο και το γεγονός αυτό τεκμηριώνεται από τις πηγές. To 1364, όπως αναφέρει ο Λεόντιος Μαχαιράς, οι Τούρκοι κούρσεψαν το Ριζοκάρπασο και παραλίγο να έπαιρναν και την αρχόντισσα του Ριζοκαρπάσου. Συγκεκριμένα σημειώνει: "[...] ήρταν εις το Καρπάσιν και εκουρσέψαν το και 'πήραν πολλά χωριά και ανθρώπους και απ' ολίγον επαίρναν την κυρά του Καρπασίου, γεναίκαν του σιρ Αφρό τε Λα Ρότζε". Η οικογένεια Ρουχά είχε συνδεθεί με επιγαμία με την οικογένεια Verny, που καταγόταν από την Καταλωνία. To 1428 αναφέρεται η Μαρία de Verny, η οποία χαρακτηρίζεται κόμισσα de Rochas. Αξίζει μάλιστα να αναφερθεί ότι τα Αγρίδια Ριζοκαρπάσου, χωριό το οποίο χάθηκε ήδη από τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας, ανήκε στην οικογένεια Verny.

Το τοπωνύμιο υφίσταται μέχρι σήμερα και πρόκειται για γαίες που βρίσκονται στο χωριό Κρήτου Τέρρα, στο διαμέρισμα της Χρυσοχούς, και που αγοράστηκαν έναντι 170 δουκάτων από τον διοικητή των σωμάτων του ελαφρού ιππικού της Κύπρου

Το τοπωνύμιο "Στους Ποταμούς" (Ys tous Potamous) στην περιοχή της Χρυσοχούς έχει διασωθεί σε έγγραφο του 1468 επί Φραγκοκρατίας. Πρόκειται για σημαντικό τοπωνύμιο το οποίο σχετίζεται με έναν Σταμάτη από την Κρήτη (Stamaty de Candia), ο οποίος υπηρετούσε ως πρόξενος της Βενετίας στην Κύπρο. Το τοπωνύμιο διασώζεται σήμερα ως "Στες Ποταμιές". Ένα άλλο ποτάμι ή μάλλον ρυάκι κοντά στο Μένικο αναφέρεται σε έγγραφο του 15ου αιώνα επί Φραγκοκρατίας, το οποίο σχετίζεται με παραχωρήσεις φέουδων σε ευνοούμενους του τελευταίου Φράγκου βασιλιά της Κύπρου Ιάκωβου Β' Lusignan. Το ρυάκι αυτό αναφέρεται σε έγγραφο του 15ου αιώνα ως "de la Quithia" και αναμφισβήτητα ταυτίζεται με ένα ρυάκι σε περιοχή κοντά στο Μένικο, γνωστό ως "Λιτζιθκιάς". Στην ίδια πηγή και στην ίδια περιοχή κοντά στο Μένικο αναφέρεται το βουνό "Κούντουρος (Condouro)" και η περιοχή εκεί στους πρόποδες ενός βουνού σήμερα ονομάζεται "Κουντούρκα".

Το έτος 1558 ο φεουδάρχης Ιωάννης Ούρρης με αίτημά του ζητούσε να τερματιστεί η εκμίσθωση γαιών, την οποία είχε συμφωνήσει με τη βενετική διοίκηση της Κύπρου, γιατί αντιμετώπιζε οικονομικά προβλήματα. Στο βενετικό έγγραφο οι γαίες αυτές αναφέρονται με το τοπωνύμιο Vachetto, στο μαρωνιτικό χωριό Κορμακίτης. Ο Ούρρης σε σχετικό πλειστηριασμό για την εκμίσθωση των γαιών Vachetto στον Κορμακίτη είχε ανεβάσει το χρηματικό ποσό της εκμίσθωσης, αλλά δεν είχε λάβει υπόψη του ότι είχαν κάποια δικαιώματα και οι καλλιεργητές στα εισοδήματα των εν λόγω γαιών. Το γεγονός αυτό προκάλεσε οικονομικές δυσχέρειες στον φεουδάρχη, κι έτσι δεν μπόρεσε για κάποια χρόνια να καταβάλει τα χρήματα της εκμίσθωσης. Τα χρέη του στο Δημόσιο αυξήθηκαν και έτσι θέλησε να τερματιστεί η εκμίσθωση. Παράλληλα ζήτησε από τη βενετική διοίκηση διευκολύνσεις για την αποπληρωμή του χρέους. Αναζητήσαμε το τοπωνύμιο με τις γαίες Vachetto στον Κορμακίτη, το οποίο μαρτυρείται σε έγγραφο του 1558, εάν υφίσταται σήμερα, έστω αλλοιωμένο. Η έρευνα απέδωσε αφού πληροφορηθήκαμε πως το τοπωνύμιο Vachetto υπάρχει και σήμερα, αλλά ως Πατσεττός και βρίσκεται προς τα νότια του χωριού Κορμακίτης. Στην ίδια περιοχή υπάρχουν τόσο χαρουπόδεντρα όσο και ελαιόδεντρα.

Ένα τοπωνύμιο της Κύπρου σχετίζεται με τη θρυλική βασίλισσα Αικατερίνη Κορνάρο και με μία απόγονο του ισχυρού βισκούντη της Λευκωσίας Νικόλαο Μοράμπιτο. Δυστυχώς δεν κατέστη δυνατό, αν και ζητήθηκε και η αρωγή του Τμήματος Κτηματολογίου και Χωρομετρίας, να εντοπίσουμε σε ποια περιοχή της Κύπρου βρίσκεται ή εάν υφίσταται και σήμερα το ίδιο τοπωνύμιο. Η Μαριέττα Μοράμπιτο Κορνάρο σε σχετικό αίτημά της στις βενετικές αρχές αναφερόταν στα περιουσιακά της στοιχεία στην Κύπρο και μεταξύ άλλων σημείωνε και τις γαίες Motesia ή Mofesia. Υπενθύμιζε επίσης ότι οι γαίες αυτές είχαν παραχωρηθεί στους προγόνους της από τη βασίλισσα της Κύπρου Αικατερίνη Κορνάρο.

Δωρεά στη βασίλισσα

Γαίες που αναφέρονται ως σημαντικά φέουδα και εκμισθώνονται ή και αποκτώνται με αγορά από φεουδάρχες απαντούν πολλές σε έγγραφα της περιόδου 1530 έως 1540. Μεταξύ άλλων αναφέρονται οι εξής γαίες: Οι γαίες Φοινίκι σημειώνονται σε βενετικό έγγραφο κοντά στο χωριό Λευκομιάτη και ότι ανήκαν στον Ιάκωβο από την Άκκρα (Acri). Η οικογένεια Acre, Acri, D' Acra ή και Δαρκές απαντά στις πηγές κατά τη Λατινοκρατία και κάποια μέλη της εγκαταστάθηκαν στη Βενετία, απέκτησαν οικονομική ευρωστία και προσέφεραν υπηρεσίες στην πατρίδα όπως ο Βερνάρδος Άκρης. Ας σημειωθεί ότι στο χωριό Λευκομιάτης ετιμάτο ο Άγιος Διομήδης. Το χωριό αυτό του διαμερίσματος Λευκωσίας ήταν οικοδομημένο σε περιοχή πέρα από το Μεσοκελεύσι (Καϊμακλί), προς τα ανατολικά της Λευκωσίας, το οποίο ωστόσο έσβησε στο διάβα των αιώνων. Το ίδιο χωριό μνημονεύεται σε πολλές πηγές της Λατινοκρατίας και ανήκε μάλλον στη βασιλική περιουσία. Αυτό τεκμηριώνεται από το γεγονός ότι και η ίδια η βασίλισσα Αικατερίνη Κορνάρο κάνει μνεία σε τρεις χιλιάδες εκτάρια γης στο Λευκομιάτη, τα οποία της ανήκαν. Οι γαίες αυτές ήταν δωρεά του συζύγου της, οι οποίες της είχαν παραχωρηθεί το 1473 με ειδικό έγγραφο. Όπως βεβαίωνε η βασίλισσα λίγα χρόνια μετά, οι γαίες αυτές είχαν πωληθεί και η δεκάτη πληρώθηκε στο δημόσιο ταμείο.

Το τοπωνύμιο Φυτεύτια υφίσταται μέχρι σήμερα και πρόκειται για γαίες που βρίσκονται στο χωριό Κρήτου Τέρρα, στο διαμέρισμα της Χρυσοχούς. Ο σπουδαίος διοικητής των σωμάτων του ελαφρού ιππικού της Κύπρου και κτίτωρ της Αγίας Παρασκευής στη Βασίλεια είχε αγοράσει το 1534 τα κτήματα Φυτεύτια (Fitestie) καταβάλλοντας εκατόν εβδομήντα δουκάτα. Εύφορες γαίες με το όνομα Καριώτης (Carioti) σημειώνονται επίσης σε βενετικό έγγραφο στην περιοχή της Αχέλειας. Το τοπωνύμιο οφείλεται χωρίς αμφιβολία στη γνωστή κυπριακή οικογένεια Καριώτη (Carioti), το όνομα της οποίας έχει διασωθεί σε επιτύμβια πλάκα, αλλά και σε εικόνες στις οποίες μέλη της ίδιας οικογένειας αναφέρονται ως δωρητές.

Τέλος, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον το γεγονός ότι στο χωριό Όμοδος της Λεμεσού υπάρχουν κτήματα που φέρουν τα ονόματα "Ο Βάρδας" και ο "Ο Δούκας". Ακόμη, μια βρύση στο ίδιο χωριό αναφέρεται ως η "Βρύση του Κανίκλη". Τόσο το όνομα Βάρδας όσο και το όνομα Δούκας είναι βυζαντινά. Η οικογένεια Βάρδα έδωσε σπουδαίους στρατηγούς και η δυναστεία των Δουκών κυβέρνησε τη βυζαντινή αυτοκρατορία είκοσι οκτώ χρόνια. Αλλά και το επίθετο Κανίκλης προέρχεται από το βυζαντινό κανίκλειο, δηλαδή το μελανοδοχείο. "Ο επί του κανικλείου" ήταν ο γραμματέας του αυτοκράτορα. Εν κατακλείδι, και η ιστορία των τοπωνυμίων μας δεν είναι παρά και αυτή στοιχείο του πολιτισμού μας...