Ο Μαύρος Θάνατος(1), η φοβερή Πανώλη του Ύστερου Μεσαίωνα που γράφτηκε στην ιστορία σαν μία από τις μεγαλύτερες επιδημίες, οφειλόταν κατά πολλούς ειδικούς σε ένα εντεροβακτήριο, το Yersinia Pestis, που ενδημούσε στους λαούς της Κεντρικής Ασίας. Πώς όμως ξεκίνησε και πώς εξαπλώθηκε στους πληθυσμούς της τότε εποχής, προκαλώντας τον θάνατο 200 εκατομμυρίων ανθρώπων σε Ευρώπη, Ασία και Βόρεια Αφρική;

Μια φορά κι έναν καιρό, το «σωτήριο έτος» 1345, στην πανέμορφη χερσόνησο της Κριμαίας, η Χρυσή Ορδή (2), πολιορκούσε ανεπιτυχώς την πόλη Κάφφα (3), όταν στον στρατό των Μογγόλων άρχισαν να εκδηλώνονται σημάδια πανούκλας τα οποία εξελίχτηκαν γρήγορα σε επιδημία. Εκατοντάδες άντρες αποδεκατίζονταν καθημερινά, αναγκάζοντας εν τέλει τους πολιορκητές να αποχωρήσουν άπρακτοι. Ο νοτάριος Γκαμπριέλ ντε Μούσι(4), περιγράφοντας την πολιορκία της Κάφφα λέει ότι, πριν φύγουν οι βάρβαροι, γέμιζαν τους καταπέλτες με μολυσμένα πτώματα και τα εκσφενδόνιζαν στην πόλη με σκοπό να τη μολύνουν (η πράξη αυτή θεωρείται σήμερα η πρώτη καταγεγραμμένη επίθεση βιολογικού πολέμου). Η μόνη σωτηρία για τους πολιορκημένους ήταν να αδειάζουν τις σορούς στη θάλασσα, όμως, παρά τις προσπάθειες, η πανούκλα μεταδόθηκε λόγω της επαφής με τα πτώματα καθώς κι από τα μολυσμένα ποντίκια, που περίσσευαν στις μεσαιωνικές πόλεις. Κρυμμένα παντού, στα σπίτια, στις αποθήκες του λιμανιού, τα τρωκτικά, φώλιασαν στα εμπορεύματα και μπάρκαραν στα γενοβέζικα πλοία που θα σάλπαραν από την Κριμαία για τα λιμάνια της Μεσογείου. Ψάχνοντας τροφή στ' αμπάρια, μόλυναν πρώτα τους ναυτικούς, κι έπειτα ξεμπάρκαραν μαζί με τις πραμάτειες σε κάθε λιμάνι, διασπείροντας ύπουλα την αρρώστια στις ανύποπτες πόλεις. Κωνσταντινούπολη, Κάιρο, Μεσσήνη, Μασσαλία, κι από το Port Saint Louis du Rhône, ακολουθώντας τον πλωτό Ροδανό, ο ιστός της επιδημίας, ιππεύοντας ανθρώπους και ποντίκια, εξαπλώθηκε εφιαλτικά στην υπόλοιπη Ευρώπη. Από μαρτυρίες γνωρίζουμε ότι, εκείνη την περίοδο, τα πλοία έφταναν στα λιμάνια με τους περισσότερους ναύτες βαριά άρρωστους ή πεθαμένους. Έτσι θεσπίστηκε αρχικά η απομόνωση των τριάντα ημερών (trentina) κι αργότερα των σαράντα (quarantina = καραντίνα).

Τον Μάιο του 1347, η πανούκλα χτύπησε το Παρίσι και τον Αύγουστο ταξίδεψε στην τότε έδρα του Πάπα, την Αβινιόν, όπου το ένα τρίτο των καρδιναλίων βρήκε φρικτό θάνατο. Κατόπιν μεταδόθηκε στη Φλωρεντία, στη Βενετία, κι από εκεί στην Αυστρία και τις Κάτω Χώρες. Οι πληθυσμοί υπέκυπταν ο ένας μετά τον άλλο στην προέλαση της επιδημίας, ακολουθώντας τα βήματα ενός μακάβριου χορού που παρέσυρε στον θάνατο, χωρίς διακρίσεις, εκατοντάδες χιλιάδες ψυχές.

Αυτόν τον μακάβριο χορό θανάτου, καθώς και την επιθυμία του μεσαιωνικού ανθρώπου για γνώση, τα σκηνοθέτησε αριστουργηματικά ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν στην ταινία του Η Έβδομη Σφραγίδα (1957).

– Ιππότης: Θέλω Γνώση, όχι πίστη και υποθέσεις, θέλω να με αγγίξει ο Θεός, να μου μιλήσει... αλλά σιωπά... του φωνάζω αλλά είναι σαν να μην υπάρχει.

– Θάνατος: Ίσως να μην υπάρχει.

– Ιππότης: Τότε η ζωή είναι φριχτή, πώς να ζήσει κανείς με τον θάνατο και το κενό...

– Θάνατος: Οι υπόλοιποι δεν τα σκέφτονται αυτά.

Οι ποιητές ζουν ανάμεσα στον θάνατο και το κενό, καταγράφοντας αυτά που δεν σκέφτονται οι υπόλοιποι.

Ο Βοκάκιος (5) στην αρχή της πρώτης ημέρας του έργου του Δεκαήμερον, περιγράφει την επιδημία στη Φλωρεντία λέγοντας:

«Κάθε προφύλαξη αποδείχτηκε ατελέσφορη. Άδικα απαγόρεψαν την είσοδο κάθε αρρώστου στην πόλη, και πολλαπλασίασαν τις διατάξεις περί υγιεινής. Άδικα προσφύγανε –και όχι μια και δυο φορές, χίλιες φορές– στις παρακλήσεις και τις προσευχές. Κανένα αποτέλεσμα [...] Η επιδημία επιδεινώθηκε από το γεγονός πως οι άρρωστοι, από την καθημερνή επαφή τους με τους υγιείς, τους μόλυναν κι αυτούς [...] Άλλοι (όσοι αψηφούσαν τα μέτρα), πήγαιναν μέρα νύχτα από ταβέρνα σε ταβέρνα, πίνοντας δίχως ντροπή και μέτρο. Μα ήταν πολύ χειρότερα στις ιδιωτικές κατοικίες, φτάνει να ΄βρίσκαν αφορμή για γλέντι [...] Ο λαουτζίκος κι ένα μεγάλο μέρος από τη μεσαία τάξη, παρουσίαζε ένα θέαμα της πιο φρικτής εξαθλίωσης. Η φτώχεια ή κάποια αόριστη απαντοχή κρατούσε τους περισσότερους στα σπίτια τους [...] Πόσοι γενναίοι άντρες, πόσες ωραίες κυρίες, πόσοι χαριτωμένοι νεαροί, που όχι κανένας άλλος, μα ο ίδιος ο Γαληνός, ο Ιπποκράτης, ακόμα και ο Ασκληπιός, θα τους είχαν δώσει ένα πιστοποιητικό ρωμαλέας υγείας, κολάτσισαν το πρωί μαζί με συγγενείς και φίλους, και το ίδιο βράδυ κάθισαν στον άλλο κόσμο, στο δείπνο των προγόνων τους»

Ουδέν κακόν αμιγές καλού. Και οι επιδημίες, θερίζοντας ανθρώπινες ζωές, σπέρνουν ζωγραφικά αριστουργήματα.





Άλμπρεχτ Ντύρερ, Οι Τέσσερις Ιππότες της Αποκάλυψης, 1498.

Οι καβαλάρηδες ορμούν ασυγκράτητοι στο πλήθος, η κίνησή τους δημιουργεί εμφανή αντίθεση με τον καλπασμό των αλόγων που είναι, θα έλεγα, πιο αργός· τα άλογα δεν καλπάζουν με την ένταση που κινούνται τα κορμιά των ιπποτών. Την ασπρόμαυρη εικόνα καλούνται να χρωματίσουν νοερά οι θεατές: πρώτος από δεξιά έρχεται ο Κατακτητής, κρατάει τόξο, και είναι πάνω σε άσπρο άλογο. Δεύτερος ο Πόλεμος, με το σπαθί του να ανεμίζει απειλητικά, καβάλα σε κόκκινο άλογο. Τρίτος καβαλάρης ο Λιμός, κρατάει ζυγαριά, σύμβολο της ακρίβιας και της έλλειψης σε καιρό πολέμου, το χρώμα του αλόγου του είναι μαύρο· στο τέλος, ο Θάνατος, καβάλα σε πράσινο άλογο, θερίζει χωρίς διάκριση βασιλιάδες, ιερείς και λαό.





 Σαλβαδόρ Ρόζα, Ο Εύθραυστος Άνθρωπος, 1656.

Στην επιδημία πανώλης του 1656, πέθαναν στη Νάπολη πάνω από 200.000 άνθρωποι. Ο πολυτάλαντος Σαλβαδόρ Ρόζα ζωγράφισε τη ματαιότητα της ζωής, βάζοντας ένα μωρό να υπογράφει συμβόλαιο με τον θάνατο, μέσα στην αγκαλιά της μάνας του.





Arnold Böclin, Η Πανούκλα, 1898.

Αν και απουσιάζουν από την εικόνα οι τέσσερις ιππότες της Αποκάλυψης, έρχονται στον νου μας μέσω του συμβολισμού των χρωμάτων: το κόκκινο, το άσπρο, το πράσινο και το μαύρο των αλόγων τους, κυριαρχούν διάσπαρτα στο πρώτο πλάνο μιας σκηνής όπου ο θάνατος, καβάλα σε ένα αλλόκοτο ον, θερίζει ψυχές και σώματα.





Josse Lieferinxe, Ο Άγιος Σεβαστιανός διαμεσολαβεί για την Πανούκλα, 1497-1499.

Το υπερφορτωμένο κάρο, στο βάθος του πίνακα, περιμένει να το ξεφορτώσουν. Μπροστά μας ένα φρέσκο μνήμα δέχεται πολλαπλές στρώσεις σωμάτων, ενώ ο ένας από τους δύο νεκροθάφτες αφήνοντας το λείψανο, σωριάζεται χτυπημένος απ’ την αρρώστια. Πάνω από τους ναούς και τα παλάτια της πόλης, ο άγγελος συγκρούεται με την επιδημία που κραδαίνει την τρίαινα του θανάτου, ενώ ακόμα πιο ψηλά, στον ουρανό, ο Άγιος Σεβαστιανός, διάτρητος από τα βέλη της ανθρώπινης κακίας, μεσολαβεί γονατιστός υπέρ των ανθρώπων.

Κλείνοντας, προτείνω τέσσερα βιβλία του εικοστού αιώνα που, σαν τους τέσσερις ιππότες της Αποκάλυψης, αναφέρονται στο θέμα της επιδημίας: Αλμπέρ Καμύ, Η Πανούκλα | Αντρέας Φραγκιάς, Ο Λοιμός | Γκαμπριέλ Γκαρσία Μαρκές, Ο έρωτας στα χρόνια της χολέρας | Γαλάτεια Καζαντζάκη, Η άρρωστη πολιτεία.

Σημειώσεις

1. Μαύρος Θάνατος ή Μαύρη Πανώλη ονομάστηκε η πενταετής πανδημία που έπληξε τον τότε γνωστό κόσμο, από το 1348 έως το 1353.

2. Ως Χρυσή Ορδή περιγράφονται τα μογγολικά και τουρκικά φύλα που εισέβαλαν στην Ανατολική και Κεντρική Ευρώπη μέσω του Καυκάσου, στις αρχές του 14ου αιώνα.

3. Η Κάφφα (Θεοδοσία κατά τους Βυζαντινούς) βρίσκεται στη χερσόνησο της Κριμαίας. Σε αυτήν κατέληγε ένας από τους δρόμους του μεταξιού. Το 1266 αγοράστηκε από τη Γένοβα και με τα χρόνια εξελίχτηκε σε σημαντικό εμπορικό της κόμβο.

4. Ο Gabriel de Mussis (1280-1356) ήταν συμβολαιογράφος από την Piacenza της Ιταλίας. Έγραψε για την πολιορκία της Κάφφα και τη μεταφορά της νόσου στη Σικελία.

5. Ο Τζιοβάνι Μποκκάτσιο (1313-1375), γνωστός με το εξελληνισμένο όνομα Ιωάννης Βοκάκιος, ήταν Ιταλός συγγραφέας μαθητής του Πετράρχη. Ανάμεσα στα έργα του περιλαμβάνεται και το Δεκαήμερον. Συμβουλεύομαι την έκδοση «Βιβλιοθήκη της Ελευθεροτυπίας», των εκδόσεων «γράμματα», σε μετάφραση Κοσμά Πολίτη, Αθήνα 1993.